Απ.: Για να βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά. Έχουμε Αγγλοκρατία στα Επτάνησα. Το 1815 οι Μεγάλες Δυνάμεις εκείνης της εποχής ανακηρύσσουν τα Επτάνησα «ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος» κάτω από «την άμεση και αποκλειστική προστασία» της Αγγλίας.
Ερ.: Μα ήταν ελεύθερο και ανεξάρτητο εκείνο το επτανησιακό κράτος;
Απ.: Προφανώς όχι.
Ερ.: Γιατί «προφανώς»;
Απ.: Ούτε ελεύθερο ήταν, ούτε ανεξάρτητο ήταν, ούτε είχε την «προστασία» της Αγγλίας.
Ερ.: Δηλαδή τι θες να πεις;
Απ.: Η Αγγλία ήταν τότε μια μεγάλη αποικιοκρατική δύναμη με εμπορικό δίκτυο απλωμένο σε όλο σχεδόν τον κόσμο. Επομένως, θα πρόσφερε την «προστασία» της πρώτα με βάση τα δικά της συμφέροντα, με βάση τους δικούς της σχεδιασμούς και προσανατολισμούς. Τα Επτάνησα τα ήθελε ως (οικονομική και στρατιωτική) βάση της στην ανατολική Μεσόγειο και σταθμό στο δρόμο της προς τις Ινδίες, όπως είχε το Γιβραλτάρ και η Μάλτα. Γι’ αυτό ακριβώς, παραμερίζοντας τα σχετικά με ελευθερία και ανεξαρτησία, μετέβαλε εκείνο το επτανησιακό κράτος όχι απλά σε προτεκτοράτο της αλλά σε κάτι περισσότερο: σε μισο-αποικία της με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Ερ.: Άρα φυσικό ήταν να αντιδράσουν οι Επτανήσιοι σε αυτό το καταπιεστικό καθεστώς. Έτσι δεν είναι;
Απ.: Είναι αλήθεια πως δεν αντέδρασαν όλοι οι Επτανήσιοι. Βλέπεις, η κοινωνία των νησιών μας ήταν χωρισμένη, όπως και σήμερα συμβαίνει, σε κοινωνικές τάξεις και έτσι κάθε κοινωνική κατηγορία είχε τα δικά της συμφέροντα και τους δικούς της οικονομικούς και πολιτικούς στόχους.
Ερ.: Δηλαδή δεν υπήρξε ενιαία γραμμή απέναντι στο αγγλοκρατούμενο καθεστώς;
Απ.: Φυσικά όχι. Πρώτα-πρώτα υπήρξαν οι υποστηρικτές του καθεστώτος.
Ερ.: Υπήρχαν δηλαδή Επτανήσιοι που ήθελαν τους Άγγλους:
Απ. Βέβαια. Τα κατάλοιπα της βενετσιάνικης κυριαρχίας, δηλαδή οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, αλλά και πλούσιοι αστοί υποστήριζαν το καθεστώς, γιατί ακριβώς τους διατήρησε τα προνόμιά τους. Είναι εκείνοι που ο λαός τους ονόμαζε καταχθόνιους ή καμαρίλα ή περούκες.
Ερ.: Μπράβο, περούκες. Ωραίο προσωνύμιο. Ναι, αλλά ήταν αριθμητικά λίγοι. Άρα, η μεγαλύτερη πλειοψηφία των κατοίκων δε συμφωνούσε με το ισχύον καθεστώς. Έτσι δεν είναι;
Απ.: Περίπου έτσι είναι. Αλλά εδώ χρειάζεται μια προσοχή.
Ερ.: Δηλαδή τι εννοείς;
Απ.: Ανάμεσα σε αυτή τη μεγάλη πλειοψηφία υπήρχαν εκείνοι που δε βολεύονταν καθόλου με την Προστασία, αλλά υπήρχαν και εκείνοι που την ανέχονταν.
Ερ.: Δε σε καταλαβαίνω. Ποιοι και γιατί την ανέχονταν;
Απ.: Υπήρχε μια κατηγορία φιλελεύθερων πολιτών, που πίστευαν ότι, επειδή δεν μπορεί να ανατραπεί η Βρετανική Προστασία, για να ενωθούν τα Επτάνησα με την Ελλάδα, φρόνιμο ήταν να ζητήσουν συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, προκειμένου να γίνει πιο φιλελεύθερο το καθεστώς. Ήταν οι λεγόμενοι μεταρρυθμιστές.
Ερ.: Και τότε ποιοι ήταν πράγματι αντίθετοι με την Προστασία;
Απ.: Μόνο οι ριζοσπάστες…
Ερ.: … οι οποίοι δε συμφωνούσαν καθόλου με τις μεταρρυθμίσεις;
Απ.: Τις απέρριπταν χωρίς δεύτερη κουβέντα, γιατί διαφορετικά θα ήταν σαν να αναγνώριζαν το καθεστώς της Προστασίας. Γι’ αυτό ζητούσαν να σταματήσει αυτό το καταπιεστικό καθεστώς και να ενωθούν τα Επτάνησα με το ελληνικό κράτος.
Ερ.: Ωραία. Το καταλαβαίνω αυτό. Μπορούσε όμως τότε, όπως ήταν διαμορφωμένη η διεθνής κατάσταση και με τη μεγάλη δύναμη που διέθετε η Αγγλία, να γίνει η Ένωση; Μήπως δηλαδή, μέχρι να ωριμάσουν οι συνθήκες για την Ένωση, ήταν σωστό να επιδιωχθούν κάποιες μεταρρυθμίσεις, όπως υποστήριζαν οι μεταρρυθμιστές, ώστε να βελτιωθεί το καθεστώς;
Απ.: Οι ριζοσπάστες, όπως σου εξήγησα προηγουμένως, θεωρούσαν τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις συμβιβασμό με την Προστασία. Όποιες μεταρρυθμίσεις και να γίνονταν, η Προστασία θα παρέμενε, και μάλιστα μέσα από αυτές τις μεταρρυθμίσεις ήταν αναμενόμενο να παρατείνει την παραμονή της. Ότι έπρεπε να υπάρξουν ανακουφιστικά για το λαό μέτρα, μέχρι να επιτευχθεί η Ένωση, αυτό δεν το απέρριπταν οι ριζοσπάστες. Οι ριζοσπάστες ζητούσαν βελτιώσεις και όχι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις. Και μάλιστα είχαν πάρει πολλές πρωτοβουλίες μέσα στη Βουλή για τέτοια βελτιωτικά υπέρ του λαού μέτρα, μέσα στο υπάρχον, εννοείται, προστασιανό καθεστώς.
Ερ.: Επομένως, μόνο ο ριζοσπαστισμός υποστήριζε τον ενωτικό αγώνα;
Απ.: Ναι, μόνο ο ριζοσπαστισμός. Αλλά εδώ πρέπει να εξηγήσουμε κάποια πράγματα. Ο επτανησιακός ριζοσπαστισμός δε ζητούσε απλά μόνο Ένωση…
Ερ.: …Πάλι δεν καταλαβαίνω. Τι άλλο, αλήθεια, θέλαμε τότε εκτός από την Ένωση; Απ.: Θα σου εξηγήσω. Ο επτανησιακός ριζοσπαστισμός ήταν ένα κίνημα. Ένα κίνημα και εθνικό-απελευθερωτικό και αστικό-δημοκρατικό. Δηλαδή ήθελε να ενωθούν τα Επτάνησα με το ελληνικό κράτος με προοπτική τη δημιουργία ενός ενιαίου εθνικού ελληνικού κράτους, αλλά με ένα ελληνικό κράτος ανεξάρτητο και δημοκρατικό, όπου θα ήταν κατοχυρωμένη η ισονομία, η δικαιοσύνη, η λαϊκή κυριαρχία.
Ερ:. Δηλαδή ο ριζοσπαστισμός συνδύαζε το εθνικό με το δημοκρατικό. Σωστά;
Απ.: Σωστά. Έτσι τουλάχιστον τον θεμελίωσαν οι πρωτεργάτες του Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και Ιωσήφ Μομφερράτος. Και στις γραμμές εκείνου του κινήματος συναντήθηκαν αγρότες (ακτήμονες και μικροϊδιοκτήτες), μικρέμποροι, μικροβιοτέχνες και άλλοι μικροαστοί, διανοούμενοι, ναυτικοί, τεχνίτες και άλλοι εργαζόμενοι των πόλεων.
Ερ.: Δηλαδή, αν κατάλαβα καλά, ο Ζερβός Ιακωβάτος και ο Μομφερράτος αγωνίζονταν όχι για μια οποιασδήποτε μορφής και περιεχομένου Ένωση, αλλά ήθελαν μια Ένωση, που να έχει και δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Αλλά η Ένωση, που λέγαμε, όταν … πέρυσι κουβεντάζαμε, δεν είχε και τα εθνικά και τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά;
Απ.: Ασφαλώς όχι. Και θα σου εξηγήσω γιατί. Το 1851 το καθεστώς εξόρισε τους δυο Κεφαλονίτες ριζοσπάστες αγωνιστές για πεντέμισι περίπου χρόνια. Το κενό ηγεσίας που παρουσιάστηκε το αναπλήρωσε ένας νέος πολιτικός από τη Ζάκυνθο, ο Κων/νος Λομβάρδος.
Ερ.: Δεν ήταν αυτός ριζοσπάστης;
Απ.: Μέχρι το 1852 που εκλέχθηκε, δεν είχε κάποια ιδιαίτερη πολιτική δραστηριότητα. Συνεργάστηκε με τους ριζοσπάστες, μπήκε στο ψηφοδέλτιό τους και εκλέχθηκε. Και από τότε εκλεγόταν συνέχεια. Δεν άργησε να παίξει ηγετικό ρόλο μέσα στο ριζοσπαστικό χώρο, αλλά ο νέος αυτός ηγέτης παραμέρισε και ουσιαστικά διέγραψε τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά του ριζοσπαστισμού. Περιόρισε δηλαδή τον αγώνα σε μια απλή Ένωση, γι’ αυτό και ονομάστηκαν αυτός και οι ομοϊδεάτες του ενωτιστές.
Ερ.: Κράτησε δηλαδή μόνο το εθνικό στοιχείο του ριζοσπαστισμού. Έτσι δεν είναι;
Απ.: Ναι. Κατόρθωσε μάλιστα να γίνει αποδεκτός από το μεγαλύτερο μέρος του ριζοσπαστικού κινήματος. Έπαιξαν ρόλο σε μια τέτοια κατεύθυνση και η συνεχιζόμενη τρομοκρατία μαζί με τις συνεχιζόμενες διώξεις των ριζοσπαστών αγωνιστών. Και έτσι, όταν απελευθερώθηκαν το 1857 από την εξορία ο Ζερβός Ιακωβάτος και ο Μομφερράτος, βρήκαν μια διαμορφωμένη κατάσταση.
Ερ.: Και τι έκαναν;
Απ.: Η κατάσταση είχε ήδη ξεφύγει από τα χέρια τους. Υπήρξε βέβαια σκληρή ιδεολογική και πολιτική σύγκρουση ανάμεσα στον Μομφερράτο ιδιαίτερα και τον Λομβάρδο. Αλλά οι ενωτιστές ήταν πια η πλειοψηφία μέσα στο ριζοσπαστικό κίνημα.
Ερ.: Και τότε τι έγινε;
Απ.: Εδώ λοιπόν τώρα σημειώθηκε και κάτι άλλο. Είχε αρχίσει εκείνα τα χρόνια να αλλάζει πολιτική η Αγγλία στο επτανησιακό ζήτημα. Οι Άγγλοι αντιλήφθηκαν ότι δεν ήταν πια ωφέλιμη γι’ αυτούς η κατοχή των Επτανήσων.
Ερ.: Σε αυτήν την αλλαγή έπαιξαν ρόλο οι αγώνες των ριζοσπαστών τα προηγούμενα χρόνια;
Απ.: Αναμφισβήτητα. Η Αγγλία λοιπόν προσανατολιζόταν να απαλλαγεί από τα Επτάνησα. Και περίμενε την κατάλληλη στιγμή ή καλύτερα προετοίμαζε την κατάλληλη στιγμή.
Ερ.: Και εδώ πού «κολλάνε» οι ενωτιστές;
Απ.: Οι ενωτιστές ζητούσαν Ένωση εδώ και τώρα. Ζητούσαν Ένωση χωρίς να ενδιαφέρονται για το δημοκρατικό της περιεχόμενο. Η Αγγλία από την άλλη πλευρά ήθελε να βγάλει από πάνω της τα Επτάνησα και μάλιστα τη στιγμή που είχε ήδη καταφέρει ο νέος βασιλιάς της Ελλάδας, ο Γεώργιος Α΄, να είναι δικής της επιλογής.
Ερ.: Α, τώρα καταλαβαίνω. Το παζλ συμπληρώνεται. Επομένως καλά δεν έκαναν και διαφώνησαν με μια τέτοια Ένωση ο Ζερβός Ιακωβάτος και ο Μομφερράτος;
Απ.: Αυτοί έβλεπαν, καταλάβαιναν ότι η Ένωση, όχι μόνο είχε απονευρωθεί από το δημοκρατικό-κοινωνικό της περιεχόμενο, αλλά έτσι όπως γινόταν, εξυπηρετούσε αποκλειστικά τα συμφέροντα της Αγγλίας.
Ερ.: Και αντέδρασαν σε αυτήν την εξέλιξη με την άρνησή τους;
Απ.: Ακριβώς. Δεν ψήφισαν την Ένωση που είχε σχεδιάσει η αγγλική πολιτική και την οποία ουσιαστικά στην πράξη την αποδέχονταν όλοι οι άλλοι βουλευτές. Γνώριζαν πολύ καλά πού πήγαινε το πράγμα…
Ερ.: Δηλαδή εκείνοι που εξορίστηκαν αρκετά χρόνια για τον ενωτικό τους αγώνα, δεν ψήφιζαν τώρα την Ένωση. Δεν είναι τραγικό;
Απ.: Η Ζωή και η Ιστορία δεν κοιτάζουν συναισθηματισμούς. Προχωρούν με βάση τα νέα κάθε φορά δεδομένα. Σημασία έχει εμείς να τα καταλαβαίνουμε, για να αξιολογούμε σωστά τους βηματισμούς της Ιστορίας, αλλά και για να σχεδιάζουμε όσο γίνεται καλύτερα τους δικούς μας, τους τωρινούς μας βηματισμούς…
Πέτρος Πετράτος
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 18.5.2016