Από τα θυρανοίξια του Ιουστινιανού μέχρι το πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο της Πόλης: ένα κτίριο που γεννήθηκε από κρίση, έγινε αυτοκρατορική «δήλωση» και συνεχίζει να κουβαλά πολιτική, πίστη και ιστορία.
Σήμερα Σάββατο 27 Δεκεμβρίου, συμπληρώνονται 1.488 χρόνια από τη στιγμή που η Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε στην Κωνσταντινούπολη: 27 Δεκεμβρίου 537 μ.Χ. Η τελετή των θυρανοίξιων έγινε παρουσία του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄ και του Πατριάρχη Μηνά, με «μεγάλη επισημότητα». Σαν να έπρεπε η πόλη να πει δυνατά πως δεν θα ξαναμικρύνει ποτέ.
Κι αν σήμερα η Αγία Σοφία είναι, για διαφορετικούς ανθρώπους, διαφορετικά πράγματα, μνήμη, ιερό, μουσείο που δεν είναι πια μουσείο, πολιτικό σύμβολο, αρχιτεκτονικό θαύμα, σημείο τριβής, η ημερομηνία εκείνη λειτουργεί σαν «καρφίτσα» πάνω στον χάρτη της Ιστορίας: Ότι εδώ άλλαξε η κλίμακα του κόσμου.
Η Αγία Σοφία που γνωρίζουμε σήμερα δεν ήταν η πρώτη εκκλησία στο ίδιο σημείο. Το κτίριο που ανεγέρθηκε τον 6ο αιώνα συνδέεται άμεσα με μια από τις πιο βίαιες εκρήξεις κοινωνικής έντασης της βυζαντινής πρωτεύουσας. Τις Στάσεις του Νίκα (532). Μέσα από τα αποκαΐδια, ο Ιουστινιανός δεν επέλεξε απλώς να ξαναχτίσει έναν ναό. Επέλεξε να χτίσει ένα επιχείρημα. Την εικόνα της αυτοκρατορίας που στέκεται ξανά όρθια, πιο μεγάλη από πριν. Και το έκανε με ρυθμούς σχεδόν αδιανόητους. Η ανέγερση του νέου ναού ολοκληρώθηκε μέσα σε λίγα χρόνια και το κτίριο εγκαινιάστηκε το 537.
Οι δύο «μαθηματικοί» που έβαλαν θόλο στον ουρανό
Στην Αγία Σοφία δεν σε εντυπωσιάζει μόνο το μέγεθος. Σε χτυπά – κυριολεκτικά – η αίσθηση ότι το κτίριο αψηφά τη λογική. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Οι αρχιτέκτονες δεν ήταν απλώς τεχνίτες, αλλά άνθρωποι με βαθιά γνώση γεωμετρίας και μηχανικής: ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος από τη Μίλητο.
Η καινοτομία της κατασκευής, ο τρόπος που ο θόλος «κάθεται» πάνω στο κτίριο, η αίσθηση αιώρησης, η ενότητα χώρου, έκανε την Αγία Σοφία σημείο αναφοράς για την αρχιτεκτονική ιστορία. Και δεν είναι υπερβολή. Σύγχρονες ιστορικές αναλύσεις την αντιμετωπίζουν ως ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και της μηχανικής του καιρού της.
Η τελετή των εγκαινίων και η φράση που έγινε θρύλος
Στις 27 Δεκεμβρίου 537, ο Ιουστινιανός και ο Πατριάρχης Μηνάς εγκαινιάζουν τη νέα βασιλική «με μεγάλη πομπή». Και κάπου εκεί γεννιέται μία από τις πιο διάσημες αποδόσεις της βυζαντινής αυτοκρατορικής αυτοπεποίθησης. Η φράση που αποδίδεται στον αυτοκράτορα: «Νενίκηκά σε Σολομών». Είναι το είδος της ιστορικής ατάκας που ίσως δεν θα μάθουμε ποτέ αν ειπώθηκε ακριβώς έτσι, αλλά αυτό δεν την έκανε λιγότερο ισχυρή. Γιατί αποτυπώνει τέλεια το πνεύμα της στιγμής: Η Αγία Σοφία ως δήλωση υπεροχής, όχι μόνο πίστης αλλά και πολιτείας.
Από καθεδρικός, σε τζαμί, σε μουσείο – και ξανά τζαμί
Από την ολοκλήρωσή της, η Αγία Σοφία συνδέθηκε με την καρδιά της βυζαντινής τελετουργίας: αυτοκρατορικές παρουσίες, μεγάλες λειτουργίες, η δημόσια σκηνοθεσία μιας αυτοκρατορίας.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο χώρος μετατράπηκε σε τζαμί. Στον 20ό αιώνα, το 1935 λειτούργησε ως μουσείο, ενώ από το 2020 έχει επαναλειτουργήσει ως τζαμί.
Η Αγία Σοφία ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς – όχι «εσωτερική υπόθεση»
Η Αγία Σοφία ανήκει στο σύνολο που η UNESCO έχει εγγράψει ως “Historic Areas of Istanbul” στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς (εγγραφή το 1985).
Και εδώ αρχίζει το πραγματικό ζήτημα: Η UNESCO δεν μιλά για «τουριστικό αξιοθέατο», αλλά για Outstanding Universal Value. Δηλαδή για αξία που, σε κανονικές συνθήκες, δεν επιτρέπεται να γίνεται εργαλείο εσωτερικής πολιτικής. Γι’ αυτό, όταν το 2020 η Τουρκία προχώρησε στην αλλαγή καθεστώτος, η UNESCO δήλωσε ότι «λυπάται βαθιά» για την απόφαση, τονίζοντας πως ελήφθη χωρίς προηγούμενο διάλογο και ότι τέτοιες μεταβολές οφείλουν να γνωστοποιούνται και να εξετάζονται στο πλαίσιο της Σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
Αν κάποιοι λένε ότι «δεν υπήρξε διεθνής αντίδραση», δεν είναι ακριβές: υπήρξαν ανακοινώσεις, καταδίκες, ανησυχίες. UNESCO, Ελλάδα, εκκλησιαστικοί ηγέτες, ευρωπαϊκοί θεσμοί — η φρασεολογία ήταν σαφής.
Όμως το ερώτημα δεν είναι αν γράφτηκαν δελτία Τύπου. Είναι αν πόνεσε η απόφαση πολιτικά ή θεσμικά. Και εκεί η εικόνα είναι σκληρή. Η «αντίδραση» εξαντλήθηκε κυρίως σε δηλώσεις, ενώ στην πράξη η Άγκυρα πέρασε το μήνυμα που ήθελε: «Μπορώ και δεν μου κάνετε τίποτα».
Η Αγία Σοφία, ένα μνημείο που παρουσιάζεται διεθνώς ως σύμβολο διαλόγου και καθολικότητας, μετατράπηκε σε σκηνικό ισχύος. Και ο Ερντογάν πήρε αυτό που ζητούσε. Μια εικόνα για εσωτερική κατανάλωση, πάνω σε πέτρα 1.500 ετών.
Και μετά ήρθε ο κυνισμός: «τουλάχιστον, τώρα θα είναι δωρεάν»
Σαν να μην έφτανε το πολιτικό μήνυμα, ήρθε και μια δήλωση που αποκρυσταλλώνει τον διεθνή κυνισμό καλύτερα από εκατό αναλύσεις. Ο εκπρόσωπος του Πούτιν, Ντμίτρι Πεσκόφ, σχολίασε ότι πριν «υπήρχαν αρκετά ακριβά εισιτήρια», ενώ τώρα «δεν θα υπάρχουν εισιτήρια, η είσοδος θα είναι δωρεάν. Οι τουρίστες μας θα ωφεληθούν».
Με άλλα λόγια, ένα μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς γίνεται αντικείμενο γεωπολιτικής. Και η «ανάγνωση» κάποιων δεν είναι αν θίγεται η οικουμενική του αξία, αλλά αν γλιτώνουν οι επισκέπτες το εισιτήριο.
Αυτό είναι το τελικό, πικρό συμπέρασμα της υπόθεσης Αγία Σοφία το 2020: Η Τουρκία την έκανε σημαία. Ο κόσμος απάντησε με δηλώσεις. Και κάποιοι τρίτοι την αντιμετώπισαν σαν εκδρομή με έκπτωση.
Γιατί η Αγία Σοφία δεν είναι ποτέ «απλώς ένα κτίριο»
Η Αγία Σοφία είναι το σημείο όπου η ιστορία γίνεται ορατή με τρόπο σχεδόν σωματικό. Δεν χρειάζεται να ξέρεις χρονολογίες για να νιώσεις ότι εδώ περνούν αιώνες. Αυτός είναι και ο λόγος που προκαλεί τόσο έντονα συναισθήματα: επειδή ανήκει ταυτόχρονα σε πολλούς και την ίδια στιγμή, σε κανέναν.
Και ίσως γι’ αυτό η επέτειος της 27ης Δεκεμβρίου έχει μια ιδιαίτερη δύναμη. Μας θυμίζει ότι, πριν γίνει πεδίο συμβολικών συγκρούσεων, πριν γίνει «θέμα», πριν γίνει τίτλος ειδήσεων, η Αγία Σοφία υπήρξε κάτι απλούστερο και πιο καθαρό: ένα ανθρώπινο επίτευγμα που προσπάθησε να χωρέσει το απίθανο,αλλά και το θεϊκό, τα μηνύματα του χριστιανισμού, μέσα στην πέτρα.
Το ντοκιμαντέρ – ρεπορτάζ του Τέρενς και της Έμης στην Αγιά Σοφιά.
Τον Νοέμβριο του 2003, με χορηγία του Δημήτρη Μελισσανίδη, ο Τέρενς Κουίκ και η Έμη Λιβανίου ταξίδεψαν στην Κωσταντινούπολη για ένα ακόμα από τα πολλά ντοκιμαντέρ που έκαναν στην εκπομπή τους στο STAR. Έχοντας κοντά τους την κορυφαία ξεναγό Σούλα Καλλίτση θέλησαν να κάνουν βίντεο και στην Αγιά Σοφιά. Οι τουρκικές αρχές δεν τους έδωσαν την άδεια. Τους το απαγόρεψαν. Κι όμως. Η Έμη και ο Τέρενς επέστρεψαν χωρίς την επαγγελματική κάμερα με μία μικρή 3CCD.
Επί 35 λεπτά διέσχισαν όλο τον Ναό, όπως θα έκανε ο κάθε τουρίστας, με την κάμερα να καταγράφει όλη τη διαδρομή τους. Μετά όταν έφυγαν και πήγαν στο πουλμανάκι τους, γύρισαν το βίντεο από την αρχή και πάτησαν start με το μικρόφωνο ανοιχτό, για να κάνει την ίδια ακριβώς αφήγηση-ξενάγηση η κα Καλλίτση.
Όταν επέστρεψαν στην Αθήνα, ο Τέρενς επικοινώνησε με τον Σταμάτη Σπανουδάκη και του πήρε την άδεια να χρησιμοποιήσει μουσικές από το δίσκο του «Εάλω η Πόλις». Και στη κορυφαία στιγμή της Πλατύτερας, του ψηφιδωτού αριστουργήματος της Θεοτόκου, επελέγη το άκουσμα από τον Ακάθιστο Ύμνο: «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια»
Ένα βίντεο που προβλήθηκε ως μάθημα και σε πολλά σχολεία της Ελλάδας με διαλέξεις που έδωσαν εκεί ο Τέρενς και Έμη. Μιλώντας για το οδοιπορικό τους στην Κωσταντινούπολη.
Το βίντεο με τον καιρό έχει κάποιες μικρές φθορές, αλλά εξακολουθεί να είναι σημείο αναφοράς και το αναρτούμε με σεβασμό στο κορυφαίο σύμβολο της χριστιανοσύνης, της ορθοδοξίας, την Αγία Σοφιά.
HuffPost – Δημοσιογραφική επιμέλεια Έμη Λιβανίου-Τέρενς Κουίκ
ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 27/12/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA