Οι παλιές παραδόσεις και οι δοξασίες γύρω από το Άγιο δωδεκαήμερο φθίνουν. Χάνονται. Γίνονται παραστάσεις θεατρικές που ονοματοδοτούνται ως «πολιτιστικά δρώμενα» από συλλόγους. Ορισμένες μόνο συμπεριφορές βλέπουμε να επιβιώνουν και νέες, πολυπολιτισμικές να εγκαθιδρύονται. Άλλωστε οι εορτές στο νησί της Κεφαλλονιάς πλέον, είναι μουντές, χωρίς τους ανθρώπους του, που διασκορπίζονται στις γωνιές του πλανήτη.
Και η εκκλησία μοιάζει αμέτοχη στο να αναβιώνει την παράδοση μας. Πόσα άλλωστε όμως, να προσφέρει η εκκλησία, όταν ο λιγοστός της κλήρος, αποτελεί το κατεξοχήν της σώμα;
Τα άγια Θεοφάνεια
Τα άγια Θεοφάνεια, επισφραγίζουν το πέρας του ιερού δωδεκαημέρου για την ορθόδοξη πίστη, τη λατρεία και την παράδοση. Δεν αποτελούν απλώς την τελευταία εορτή. Είναι το επιστέγασμα των Χριστουγέννων και το περιεχόμενο της μυστηριακής εορτής της ενανθρωπήσεως του Θείου βρέφους. Ο λαός, έχει αναπτύξει έντονα και με μεγαλοπρέπεια μέσα από την ορθόδοξη παράδοση, εθιμικές συμπεριφορές γύρω από την μεγάλη αυτή εορτή.
Τα Θεοφάνεια, εορτάζονταν έως το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, μαζί με τα Χριστούγεννα. Το μυστήριο της Γέννησης του Χριστού, μαζί με το ξεκίνημα του σωτηριολογικού Του έργου, που ξεκίνησε μετά την βάπτισή Του και την σαρανταήμερο νηστεία, τιμώνταν την ίδια ημέρα, στις 6 Ιανουαρίου. Η εκκλησία διαχώρισε τις εορτές αυτές, στα Χριστούγεννα και τα Άγια Θεοφάνεια ή Επιφάνεια. Η βάπτιση του Κυρίου, συνδέεται άμεσα με τον αγιασμό των υδάτων. Είναι αυτή η ημέρα που γίνεται ο Μεγάλος Αγιασμός, και αγιάζονται τα ύδατα. Οι φαντασμαγορικές εξέδρες που στήνονταν στη Κεφαλονιά για τον αγιασμό της θάλασσας, είναι χαρακτηριστικές της εορτής, όπως και τα καλαντίσματα και το ράντισμά των σπιτιών από την παραμονή. Οι εξέδρες δεν ήταν απλά ανυψωμένα ξύλα, αλλά στολίζονταν ώστε να αναπαριστούν εικόνες και τοπία. Ακόμα και ψεύτικό χιόνι μπορούσε να τοποθετηθεί. Σήμερα, η παράδοση περιορίζεται μόνο στον εντοπισμό του Σταυρού από τους τολμηρούς κολυμβητές.
Η ίδια η παράδοση, δημιουργήθηκε μέσα από τον εκκλησιαστικό λόγο και την λατρεία. Στα Άγια Θεοφάνεια ο ιερός υμνωδός λέει «Επεφάνης σήμερον τη οικουμένη και το Φως Σου Κύριε εσημειώθη εφ΄ ημάς». Το κοντάκιον του Αγίου Ρωμανού του Μελωδού, χρησιμοποιεί χρονικό επίρρημα Ενεστώτα, θέλοντας να δηλώσει ότι δεν εορτάζουμε εις μνήμην των γεγονότων αλλά εορτάζουμε σήμερα, την πίστη και την ίδια την ζωή που επιλέγει ο πιστός να ακολουθήσει στην Ορθοδοξία. Αυτή η σημασία των εορτών, συνετέλεσε καθοριστικά στα ήθη και τα έθιμα του εορταστικού δωδεκαημέρου. Για αυτό τα παιδιά, τραγουδούν την παραμονή των Θεοφανείων «σήμερα τα Φώτα και ο Φωτισμός».
Οι μεγάλοι ιεράρχες και θεολόγοι του Γένους, αυτοί που στήριξαν το «ομόδοξον και ομόγλωσσον» φρόνημα ιδιαίτερα στη λατινοκρατούμενη Κεφαλονιά, διατήρησαν ζωντανή τόσο την παράδοση όσο και τις δοξασίες του λαού, μέσα από την ερμηνεία που δίνει η Εκκλησία. Το μυστήριο της Γεννήσεως του Κυρίου αλλά και τα Άγια Θεοφάνεια τιμώνταν με ευλάβεια. Η εκκλησία προετοίμαζε τους πιστούς όλη την περίοδο της νηστείας για την μεγάλη αυτή εορτή. Για παράδειγμα, ο Η. Μηνιάτης, μίλησε για το μυστήριο της ενανθρωπήσεως του Κυρίου και τη σημασία του. Πιο συγκεκριμένα σε ομιλία του την Κυριακή προ των Χριστουγέννων αναφέρει : « ο Θεός, πριν την πρόρρηση της πλάσης και των κτισμάτων, επροώρρησε την σάρκωση του θείου Λόγου».
Ο λαός τώρα, μέσα από τον ιδιόμορφο ιδιοσυγκρασιακό του ταπεραμέντο, διαμόρφωσε τα έθιμα των δώδεκα ημερών που ξεκινούσαν την Παραμονή των Χριστουγέννων και ολοκληρώνονταν με τα Άγια Θεοφάνεια. Μάλιστα ο κοινός εορτασμός των δύο εορτών, έχει αφήσει τη βάση του στην παράδοση μας και γι’ αυτό τα Θεοφάνεια, κατέχουν σημαντικότατη θέση στο δωδεκαήμερο. Ο αγιασμός των υδάτων και η σημασία που δίνει ο λαός σε αυτό, πηγάζει μέσα από τις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης, στις οποίες τονίζεται ο εξαγιασμός του ύδατος μέσα από προσευχή. Η διαπλοκή του αγιασμού των υδάτων, των σπιτιών και των ανθρώπων, με την βάπτιση του Κυρίου, αποτελεί την συνέχεια της παράδοση και του ιστορικού γεγονότος του καθαγιασμού των υδάτων και της αλλαγής της κατεύθυνσης τους στον Ιορδάνη ποταμό.
Πρωτοχρονιά
Τα κεφαλληνιακά κάλαντα είναι αυτά που μέσα από τον στίχο και τη μελωδία, έχουν κρατήσει σημαντικά στοιχεία της παράδοσης των εορτών των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων. «εκοίταξα στον ουρανό και είδα δύο λαμπάδες και με το καλωσόρισμα καλές σας εορταδες». Αυτοί είναι μερικοί από τους στίχους που λένε οι καλαντιστές την παραμονή της Πρωτοχρονιά. Τα κάλαντα βάσει της κεφαλληνιακής αλλά και πανελλήνιας παράδοσης, τραγουδιούνται το απόγευμα της παραμονής των εορτών. Πλέον, λέγονται το πρωί της παραμονής. Τα κάλαντα μιλάνε για το πρώτο θρησκευτικό γεγονός που εορτάζεται αύριο αλλά και για τον Μέγα Ιεράρχη Βασίλειο που η μνήμη του τιμάται, την πρώτη ημέρα του νέου ενιαυτού.
Περιτομή Κυρίου και εορτή Μεγάλου Βασιλείου. Τα έθιμα γύρω από το νέο έτος έχουν στη βάση του την παράδοση γύρω από τον μέγα Βασίλειο. Αυτός είναι που φέρνει τα δώρα και αυτός είναι ο υπεύθυνος για το έθιμο της Βασιλόπιττας. Τα έθιμα αυτά, σε ολόκληρη την Ελλάδα, βασίζονται στην ζωή του Αγίου στη Καππαδοκία και στα θαυματουργικά γεγονότα που επιτελέστηκαν. Εις μνήμη της ζωής και των θαυμάτων αυτών, ο ελληνικός λαός, πανελλήνια, συνεχίζει για πάνω από οκτώ αιώνες να τιμά τον μεγάλο αυτό φιλόσοφο, ιατρό, ιεράρχη και Άγιο της Ορθοδοξίας μας.
Μέσα από την εθιμική του συμπεριφορά, η θρησκευτική μνήμη του Κεφαλλήνα, διαπλάθεται μαζί με τις πνευματικές του ανησυχίες, με τις δεισιδαιμονίες και με καθημερινή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του. Το σύνολο αυτό που δημιουργεί την εθιμική συμπεριφορά, έχει στο κέντρο του τη βασιλόπιττα και όλες τις ενέργειες, που αφορούν τον εξευμενισμό της μεγάλης αλλαγής για το νέον έτος. Ο άνθρωπος κινούμενος μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, δηλαδή μεταξύ του κόσμου που έχει ορίσει το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον, αλλά και της υπερβατικού του φυσικού ψυχισμού, όπου ο κόσμος είναι άχρονος, έχει διαμορφώσει τα έθιμα και τα ήθη που συμβαίνουν κάθε Πρωτοχρονιά. Βασικό στοιχείο της παράδοσης για την παραμονή της Πρωτοχρονιάς είναι οι ευχή για το νέο έτος. Στη Κεφαλονιά, ευχόμαστε να φύγει ο παλαιός χρόνος και να υποδεχτούμε τον νέο. Ο παλιός ο χρόνος, να πάρει όλα τα κακά, και ο νέος, να έρθει φορτωμένος με ευλογία, υγεία και καλοτυχία. Μαζί με αυτόν, τα σπίτια στολίζονται με αγριοκρέμμυδες, ρίζες που συμβολίζουν την καλή τύχη. Στη Κεφαλονιά, δεν βλέπουμε έθιμα όπως οι Μομόγεροι ή άλλα αντίστοιχα τελετουργικά δρώμενα.
Τα Χριστούγεννα
Τα πιο χαμένα στο χρόνο είναι τα ήθη και τα έθιμα των Χριστουγέννων. Το χριστόψωμο, η κουλούρα της γωνιάς που είχε μέσα της νόμισμα, η προσευχή και τα τρία κούτσουρα στην εστία του σπιτιού. Τα κάλαντα, προαναγγέλλουν αλλά δεν αποτελούν την ενέργεια. Πέρα από αυτά και το φαγητό, φαίνεται πως δεν συμβαίνει κάτι άλλο. Το μεγάλο μυστήριο, το ανεξήγητο ιστορικό γεγονός, φαίνεται πως περιορίζεται σε στολισμούς, σε μουσικές, σε εκτόνωση. Όχι σε παράδοση. Οι ευχές καλά και Ευλογημένα Χριστούγεννα, έχουν οριακά αντικατασταθεί από το καλές εορτές ή ορθότερα από το “happy holidays”. Παράδοση θεωρείται μόνο ο στολισμός, ο εορτασμός, η αίσθηση δήλαδη και η φαντασμαγορία. Πολλοί υποστηρίζουν ότι βιώνουν την εορτή εσωτερικά. Ότι στη σύγχρονη πραγματικότητα τα Χριστούγεννα, είναι η ανακούφιση των γρήγορων ρυθμών της καθημερινότητας.
Τα έθιμα μας όμως δεν λειτουργούν ακριβώς ως τελετουργικά ψυχο-εκτονωτικά. Έχουν βαθύτερη ουσία και βάση. Η εθιμική συμπεριφορά που διατήρησε ο λαός μας για πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια, πήγαζε από βαθύτερες ανάγκες και κατείχε συμβολικό και σημασιολογικό ρόλο στα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια και έπειτα και στην εορτή του Μ. Βασιλείου και τη Πρωτοχρονιά.
Μέχρι σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος του ορθόδοξου κόσμου, πιστό στις παραδόσεις, εορτάζει την επόμενη των Θεοφανείων, τα Χριστούγεννα με ευλαβική μεγαλοπρέπεια. Στη Ρωσία, στο Άγιον Όρος, στα πατριαρχεία, στη Σερβία, στη Ρουμανία, οι παραδόσεις και η θρησκευτική ευλάβεια γύρω από τα Χριστούγεννα, συμβαίνει δεκατρείς ημέρες αργότερα και είναι η ζωντανή απόδειξη, πως η παράδοση, μπορεί να κρατηθεί ζωντανή στο πνεύμα της νέας εποχής. Ας σκεφτούμε λοιπόν αν στην πραγματικότητα εορτάζουμε λόγω του ημερολογιακού κύκλου, ή επειδή ανήκουμε στην πίστη και στην παράδοση μας. Ένα ερώτημα που πρέπει να αναλογιστούμε ιδιαίτερα στη Κεφαλονιά, αν θέλουμε να κρατήσουμε ζωντανή την παράδοση μας, τα επόμενα εκατό χρόνια.
Χαραλαμπία Καρούσου Τσελέντη
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 6/1/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA