(Εισήγηση για την εκδήλωση «Δρόμοι ελευθερίας: η Ένωση των Ιονίων Νήσων με την Ελλάδα συναντά την επανάσταση του 1821 στην επέτειο των 200 χρόνων της» που διοργάνωσε η Περιφερειακή Διεύθυνση Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης Ιονίων Νήσων στις 20 Μαΐου 2021)
Ευχαριστώ για την πρόσκληση στην εποικοδομητική αυτή πρωτοβουλία και προσωπικά τον Περιφ. Διευθυντή κ. Αγγελόπουλο.
Εκλεκτοί διαδικτυακά καλεσμένοι, αγαπητοί εκπαιδευτικοί
Μέγας Αγών της ελληνικής Παλιγγενεσίας και Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα τονίζουν το αναντίρρητο ζήτημα της αδιάλειπτης διατήρησης του ελληνικού εθνικού χαρακτήρα των Επτανησίων δια μέσω της ιστορικής πορείας. Αυτή η διατήρηση πιστοποιείται από σωρεία ανασκαφών που φέρνουν στο φως θησαυρούς αιώνων, από κειμήλια που κοσμούν προθήκες, από ιστορικά τεκμήρια που φυλάσσονται στα επίσημα Αρχεία, από την Ορθοδοξία, τη γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις. (Ο λέξεις μεταφέρουν μέχρι βάθους τα νοήματά τους). Τα συνεκτικά αυτά χαρακτηριστικά ενυπήρχαν και ενυπάρχουν στους Έλληνες. Στους όπου γης Έλληνες. Κι όλη αυτή η αδιατάραχτη εθνική ενότητα, που διηθήθηκε στους αιώνες και επικράτησε ποικίλων ιστορικών κραδασμών, θριάμβευσε στο κομβικό σημείο των αρχών του 19ου αι. με άξονα τον Αγώνα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας και λίγο μετά με την Ένωση.
Επιβίωσαν οι Έλληνες ως ξεχωριστό έθνος. Όπου κι αν βρίσκονταν. Είτε για 400 χρόνια στην πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία, είτε για 750 στα δυτικο-κατακτημένα νησιά της Ιόνιας Θάλασσας –για να μην αναφερθώ σε αυτά του Αιγαίου αρχιπελάγους, καθώς είναι εκτός της θεματικής-. Μιλάμε για δυο διαφορετικά περιβάλλοντα. Με διαφορετικές ιστορικές προσλαμβάνουσες, διαφορετικές επιδράσεις, διαφορετικούς κατακτητές, διαφορετικούς βιωματικούς «εμποτισμούς». Παρόλα αυτά διατηρήθηκε η ελληνικότητα αξιοθαύμαστα και διασφαλίστηκε η εθνική αυτονομία και καθαρότητα με ακρίβεια.
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ήταν μια δυναμική που δεν δίδαξε στον Έλληνα εθνική αυτοσυνειδησία. Αλλά με τις ζυμώσεις και αναζυμώσεις του, με την παιδεία, τις μυστικές λέσχες και εταιρείες, αφύπνισε, σχηματοποίησε και ενδυνάμωσε την υπάρχουσα ελληνική συνείδηση. Κυοφόρησε αρχικά την ευγενή επιδίωξη της εθνικής -και κοινωνικής- απελευθέρωσης, και αμέσως μετά ώθησε στην συγκροτημένη αντίληψη της εθνικής ταυτότητας, στην αναζήτηση της συγκροτημένης εθνικής ενότητας, και εν κατακλείδι της εθνικής αποκατάστασης. -Τότε ο κόσμος μετασχηματιζόταν πολιτικά από αυτοκρατορίες σε έθνη-κράτη.-. Εδώ υπεισέρχεται το εθνικό κράτος, – η πολιτικο-γεωγραφική ενότητα με ομοιογενή, στο μέτρο του εφικτού, εθνικά στοιχεία-, προϊόν (ενν. το εθνικό κράτος) του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης.
Η ημιαποικιακά υποτελής στους Άγγλους Επτάνησος στήριξε ποικιλοτρόπως και αδιαλείπτως τον ελλαδικό κορμό προς την κατεύθυνση της ίδρυσης εθνικού κράτους. Και το μετέπειτα νεοπαγές Ελληνικό κράτος υπήρξε η θρυαλλίδα της έκρηξης του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού, -που ήδη κατέκαιε φιλοσοφικο-πολιτικά τα σπλάχνα της Επτανήσου-, και του αποτελέσματός του: της Ένωσης. Πασιφανές είναι, θεωρώ, το αντιδάνειο του Ελληνισμού προς τον Ελληνισμό και ο ρόλος της Παιδείας στην επιτυχή πραγμάτωσή του. Σε αυτό το αντιδάνειο έγκειται η αλληλαδέλφωση. Έθεσε τις βάσεις επάνω στις οποίες οι Επτανήσιοι ύψωσαν δυναμικά το παράστημά τους δίπλα στους ομοεθνείς τους κατά τον μεγάλο Αγώνα της Παλιγγενεσίας, εθνικό σάλπισμα και προσκλητήριο για τους Πανέλληνες.
Μετά τη διάδοση της κήρυξης της Επανάστασης η ανάγκη για απελευθέρωση έπεσε σαν βροχή ξαφνική, αλλά όχι μη αναμενόμενη, ταυτόχρονα σε όλον τον Ελληνισμό. Έπεσε και στην Επτάνησο, και άλλαξε άρδην τη στάση των Άγγλων απέναντι των γηγενών. Οι τελευταίοι στάθηκαν αγόγγυστα στο πλευρά των χειμαζομένων Ελλήνων, με δράσεις που οδήγησαν στην εφαρμογή σκληρότατης πολιτικής εκ μέρους των Άγγλων. «Οι Επτανήσιοι… κατεδίκαζον την πολιτικήν των Προστατών ως μακιαβελλικήν και ανηλεή…» αναφέρει η Δώρα ντ’ Ίστρια. Απαγορεύσεις, απειλές, αυθαιρεσίες, βία, ποικίλα τρομοκρατικά μέσα, δολοφονίες κι επακόλουθοι φρικτοί παραδειγματισμοί που αντιμετώπιζαν οι ίδιοι κι οι οικογένειές τους, ήταν συχνά φαινόμενα, επιβεβαιωτικά της παρακοής τών ατίθασων Ιονίων αγωνιστών που συνέχισαν να κατευθύνονται κατά κύματα στην επαναστατημένη Ελλάδα.
Ας μην ξεχνάμε πως στους Επτανησίους, αλλά και στους λοιπούς Έλληνες, οι, είτε από Δύση, είτε από Ανατολή κατακτήσεις ήταν στην πραγματικότητα επιδερμικές. Ποτέ ουσιαστικές και ποτέ ολοκληρωμένες. Εδώ ακριβώς αναδεικνύεται ο κομβικός ρόλος της Ορθοδοξίας και του πολιτισμού ως διαχρονικός, συνεκτικός κρίκος της Ελληνικότητας.
Σε πολλές προεπαναστατικές προσπάθειες κινημάτων / εξεγέρσεων / επαναστάσεων για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, είναι εντονότατη η παρουσία των Επτανησίων. Καίρια θέση κατέχει η Ναυμαχία στον Κόλπο της Ναυπάκτου το 1571. Αν και η απόφαση της μεγάλης αυτής σύγκρουσης δεν ήταν στα χέρια των Ελλήνων, η συμμετοχή των Επτανησίων θεωρείται πολυάριθμη και καθοριστική. Εκτός από την οργανωμένη συμμετοχή (9 συνολικά γαλέρες «κρατικές»), υπήρχε και έκτακτη, με αναρίθμητο πλήθος μαχητών που συμμετείχαν ομόθυμα και αυθόρμητα στον αγώνα κατά του εξ’ Ανατολών τυράννου συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη νίκη που διέσωσε τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό –κι όχι μόνον-.
200 χρόνια μετά, παραμονές των ορλωφικών κινημάτων οι Κεφαλλονίτες Μελισσινός και Χαρβούρης εισηγήθηκαν και υπέθαλψαν τα ρωσικά σχέδια για τον ξεσηκωμό του ελληνικού γένους. Αμέσως μετά, 2.000 Ζακύνθιοι και 6.000 Κεφαλλονίτες που έδρασαν βοηθώντας την εξεγερμένη Πελοπόννησο, βρήκαν τραγικό τέλος και οι ελάχιστοι που επέστρεψαν ήρθαν αντιμέτωποι με την εκδίκηση των Βενετών, ισορροπιστών τότε με τον Σουλτάνο, που τους δήμευσαν την περιουσία και τους εξόρισαν, για να δεχθούν εν τέλει την … ορλωφική περιφρόνηση και αχαριστία όπως διατυπώθηκε από τον Αλέξιο Ορλώφ: Έχω ανάγκη από «έντιμους ανθρώπους και όχι από εξόριστους πειρατές».
Ακόμη και υπό τον Λ. Κατσώνη αρκετοί Ιόνιοι επάνδρωσαν στολίσκο και συνέχισαν να στρέφονται κατά των Τούρκων με τέτοιο μένος ώστε ακόμη κι η συνθήκη του Ιασίου το 1792 με την ανακωχή μεταξύ Αυτοκρατορικής Ρωσίας και Οθ. Αυτοκρατορίας, δεν στάθηκε ικανή να θέσει εμπόδιο στη δράση τους.
Έντονη είναι η συμβολή των συμπατριωτών μας και στους αγώνες των Σουλιωτών κατά του Αλή. Η προσφορά τους έγκειται, κυρίως, στην παροχή καταφυγίου στους εκατοντάδες κατατρεγμένους πρόσφυγες καθ’ όλες τις εκστρατείες του Αλή, με κίνδυνο τη ασφάλειά τους. Το δε 1819, η πώληση της Πάργας από τους Άγγλους στον Σουλτάνο, έδρασε σαν φυτίλι προς δυο κατευθύνσεις: η μια ενάντια στους κατακτητές Άγγλους και η άλλη συμπαραστατικά προς στους ομοεθνείς.
Τα Επτάνησα, εκτός του ότι λειτούργησαν ως καταφύγιο προσφύγων, ως τόποι συγκέντρωσης οπλαρχηγών για λήψη αποφάσεων οργάνωσης πολέμου, ήταν και χωνευτήρι όπου διηθήθηκαν ιδέες φιλελεύθερες και προοδευτικά ρεύματα, μετατρέποντάς τα αυτόματα σε χώρο διδαχής και εφαλτήριο αγωνιστών που το όνομά τους έχει διασώσει με κεφαλαία γράμματα η Ιστορία. Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να εντάξουμε τον Μάρκο Μπότσαρη όπου στην Κέρκυρα συνέγραψε το «Λεξικόν της Ρωμαϊκής και Αρβανητηκής Απλής», τον Οδυσσέα Ανδρούτσο που γαλουχήθηκε σε Ιθάκη και Λευκάδα, τον Καραϊσκάκη που έζησε σε Ιθάκη και Κεφαλλονιά, τον Ξάνθο που μυήθηκε στη Λευκάδα, αλλά και τον Κολοκοτρώνη που μέσω της πνευματικής Ζακύνθου όπου διέμεινε για χρόνια, επέστρεψε για να αναδειχθεί ως ο Αρχιστράτηγος όλου του Αγώνα. Ο ίδιος μάλιστα ομολόγησε πως στη Ζάκυνθο ποτίστηκε με τα νάματα της Ελευθερίας. Τα παιδιά του φοιτούσαν στο ιδιωτικό σχολείο του Μαρτελάου, ο οποίος όταν τον συναντούσε έγερνε το κεφάλι μπροστά του και προφητικά έλεγε: «Προσκυνώ την Ελλάδα. Φιλώ το χέρι της ελευθερίας της».
Στη Ζάκυνθο, μεγάλο κέντρο κλεφταρματολισμού, ο Κολοκοτρώνης μυήθηκε στη ΦΕ. Στους ατελείς (λόγω μυστικότητας και φιλοτουρκισμού των Άγγλων) καταλόγους της, φιλοξενούνται ονόματα πολλών Επτανησίων εμπόρων, λογίων, διπλωματικών υπαλλήλων, ναυτικών. Και πολλές κατηχήσεις Φιλικών γίνονταν σε όλα τα νησιά, ακόμη και στους Παξούς.
Ο βασικός λόγος που έκανε τους Επτανησίους σθεναρούς υπέρμαχους του Αγώνα (από την πρώτη ένοπλη σύγκρουση στον Προύθο, μέχρι την τελευταία στην Πέτρα Βοιωτίας) με τόση Ψυχή, ήταν ένας: η προσδοκία της ελευθερίας. Αυτή η μαγική λέξη που κινεί το είναι των Ελλήνων ανδρώθηκε σε 3 βάσεις: Διαφωτισμός, Επτάνησος Πολιτεία και Οικονομία-εμπόριο-ναυτιλία.
Α). «Μὴ λησμονεῖτε ὅτι οἱ Ἕλληνες ἵνα ἐλευθερωθω̃σι πρέπει νά στηρίζωνται ἐπί τω̃ν ἰδίων ἁυτω̃ν δυνάμεων» είπε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. Η Ελλάδα ξεκίνησε μόνη της. Η Επτάνησος ξεκίνησε μόνη της για τον δρόμο της δικής της απελευθέρωσης. Λαμπρό παράγωγο του Διαφωτισμού και ο Ριζοσπαστισμός, το πρώτο στη σύγχρονη ιστορία μας αξιακό πολιτικό σύστημα, με πατριωτικό και συνάμα ευρωπαϊκό ορίζοντα, και από τα πλέον πρωτοπόρα στην Ευρώπη, από όπου φιλοσοφικο-πολιτικά ρεύματα μετακενώθηκαν στον τόπο αφετηρίας των Πανελλήνων κι έφεραν αποτελέσματα. Τα ρεύματα είχαν γαλουχήσει σπουδαστές πανεπιστημίων, δασκάλους, λόγιους, ιερωμένους, μεταφραστές και εκδότες, οι οποίοι μετακινήθηκαν όχι μόνον στον χώρο της ίδιας διασποράς, αλλά και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μεταλαμπαδεύοντας ιδέες κατά της τυραννικής διακυβέρνησης και της καταπίεσης. Ο Επτανησιακός Διαφωτισμός συνέβαλε στη συγκρότηση της έννοιας του επτανησιακού ιστορικού χώρου. Η Επτάνησος Πολιτεία έλαβε πολιτειακή υπόσταση κι οδήγησε σε ευρύ φάσμα πνευματικών ζητημάτων, πολιτικών αναζητήσεων και οραματισμού της ελευθερίας, και εν συνεχεία στην απόλυτη συνειδητοποίηση της εθνικής ταυτότητας και στην αναζήτηση της εθνικής ενότητας.
Β). Το πρώτο ελληνικό κράτος, πολύ σωστά θεωρείται η τροφός του ‘21. Σχηματοποιήθηκε ως υψηλαντική ιδέα, ορθοπόδησε, ανέπτυξε επιτυχώς κρατική οντότητα, και ανεδείχθη στον σύντομο βίο της, υπό τον μέγα πολιτικό, λόγιο και διπλωμάτη Ιωάννη Καποδίστρια, το λίκνο που δώρισε τον Αγώνα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, και εξ’ αυτού, αυτόν της Ενώσεως.
Γ). Η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας των Επτανησίων της διασποράς έδωσε την οικονομική δυνατότητα να διαθέτουν αξιόλογα ποσά για την Παιδεία, για την πνευματική αναγέννηση του ελληνικού λαού, αλλά και για την δυναμική υποστήριξη του Αγώνα, όταν έφτασε η ώρα της προετοιμασίας και διεξαγωγής του. Οι μεγάλες, και οι μικρές πλοιοκτητικές οικογένειες των Ιονίων, έφταναν με τα καράβια τους όχι μόνον όπου το κέρδος τούς οδηγούσε, αλλά όπου και οι εθνικές αξίες, τα πιστεύω και οι ανάγκες τούς καλούσαν.
Η Επτάνησος, εκτός από τη συνεπή και συνεχή συμμετοχή της στο εθνικό μαρτυρολόγιο, έδωσε στην Ελλάδα τον πρώτο της Κυβερνήτη, τον Ιωάννη Καποδίστρια με μοναδικό όραμα: την, μελλοντική αναγέννηση του Ελληνικού Έθνους, το οποίο, πίστευε πως ουδέποτε έπαυσε να υφίσταται. Για αυτό δίκαια χαρακτηρίζεται ως ο διαμορφωτής της εθνικής ιδεολογίας.
Έδωσε τον εθνικό ποιητή, τον μεγάλο Διονύσιο Σολωμό, καθώς και σωρεία προ-σολωμικών ποιητών, τεκμηριώνοντας τη σχέση Λογιωσύνης και καλλιέργειας της αναζήτησης της Ελευθερίας.
Έδωσε τον πρωθυπουργό της Ελλάδας της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 Ανδρέα Μεταξά ή κόντε Λάλα.
Έδωσε την πρώτη επαναστατική προκήρυξη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», -μέσω του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Το υψηλού συμβολισμού κείμενο ήταν από την πέννα του Κεφαλλονίτη Φιλικού, γιατρού και συνεργάτη του Γεωργίου Τυπάλδου Κοζάκη.
Έδωσε σημαντικούς εκπροσώπους του Διαφωτισμού που μετάγγισαν με τα έργα τους τον πόθο της ελευθερίας. Μορφές σαν τους Μηνιάτη, Βούλγαρη, Θεοτόκη, εκφάνσεις όλες του ελληνο-ευρωπαϊκού πολιτισμού, αποδεικνύουν πως τα νησιά μας έδρασαν ως προγεφύρωμα όχι μόνο των προοδευτικών ρευμάτων που οδήγησαν στην αναζήτηση της ανεξαρτησίας, αλλά και των κομιστών των ιδεών αυτών, όπως ο Μπάϋρον, που μέσω Κεφαλλονιάς κατευθύνθηκε στο Μεσολόγγι ή ο Φιλικός και πρωτεργάτης της Ελληνικής Επανάστασης εθναπόστολος Χριστόφορος Περραιβός, ο μόνος συνεργάτης του Ρήγα που διεσώθη λόγω της γαλλικής του υπηκοότητας και έδρασε στην Κέρκυρα, διοχετεύοντας ιδέες ελευθερίας.
Έδωσε το πρώτο ελληνικό επαναστατικό ναυτικό, που συγκροτήθηκε εν αγνοία του όταν Κεφαλλονίτικα σλέπια επιτέθηκαν σε τουρκικά εμπορικά στον Δούναβη.
Έδωσε την πρώτη επαναστατική πολεμική στεριανή δράση, τον Φεβρουάριο 1821 στο Γαλάτσι.
Έδωσε σπουδαίους διπλωματικούς υπαλλήλους και επί Επτανήσου Πολιτείας και μετά την κατάλυσή της -που έπαιξαν εθνικό ρόλο στα ζητήματα του Ελληνισμού όπως π.χ. ο κόντε Γεράσιμος Κλαδάς άλλοτε πρέσβυς της Ε.Π., οι Π.Βοντισιάνος και Π.Βαλσαμάκης στην Κύπρο, στη Σμύρνη ο Σ.Δεστούνης, στη Χίο ο Ν.Μυλωνάς, στην Πάτρα ο Ιωάννης Βλασσόπουλος.
Στήριξε η Επτάνησος τον Αγώνα οικονομικά, όχι μόνον μέσω των μυστικών εταιριών, αλλά και των εμπόρων, των πλοιοκτητών και λοιπών αγωνιστών που με δικές τους δαπάνες συντηρούσαν ακόμη και σώματα στρατιωτικά.
Έδωσε σωρεία Φιλικών και Επτανησίων της διασποράς που, και λόγω της ανθούσης οικονομικής δύναμής τους, ίδρυσαν πνευματικά ιδρύματα εξακτινώνοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα. Απέστειλαν ποικίλη βοήθεια –οικονομική, όπλα, εφόδια, στρατιωτικά σώματα-, ενώ δεν ήταν λίγες φορές που μετείχαν κι οι ίδιοι όπως ο Δ.Βούρβαχης που βρήκε τραγικό τέλος στη μάχη στο Καματερό, ή ο Δ.Ευμορφόπουλος που συνέλαβε το «Μέγα Σχέδιον» ή «Σχέδιον Μερικόν» για πυρπόληση στην Κωνσταντινούπολη του τουρκικού στόλου, με παράλληλη εξέγερση των Ελλήνων της Πόλης. Οι Επτανήσιοι της διασποράς ήταν αυτοί που συνέβαλαν στην ίδρυση κομιτάτων, όπως ο Ι. Καποδίστριας και το Ελληνικό κομιτάτο Ζυρίχη ή περιέθαλψαν πρόσφυγες όπως στην Οδησσό η οικογένεια Δ. Ιγγλέση.
Σε επιστολή του 1822, του Δημητρίου Υψηλάντη προς τους Εφόρους της Επτανήσου, περιγράφεται η προσφορά των Ιονίων. Διαβάζω αποσπασματικά:
Συναισθάνομαι οποίους παλμούς λαμβάνει η Ελληνική καρδία σας εις την αγωνίαν της Ελλάδος… Η φιλογένειά σας όμως δεν έπαυσε με διαφόρους τρόπους να ενεργή και να συναγωνίζηται με ημάς…όσοι εκ της ανατροφής και παιδείας εφύλαξαν τον Ελληνικόν χαρακτήρα και μάλιστα Υμών των Επτανησίων. Ακούω τας λαμπράς πράξεις των ενταύθα στρατευομένων συμπατριωτών σας … εστάλθησαν αρκεταί συνεισφοραί (γενναίαι και εκούσιαι) …. Είναι μεγίστη (η) βοήθειά σας εις την ελευθέρωσιν της Πελοποννήσου…
«Ένωσις», «Συνένωσις και παλιγγενεσία όλης της ελληνικής φυλής» ήταν κάποια από τα μηνύματα που έφεραν κοσμητικές επιγραφές, μαζί με δάφνες και ελληνικές σημαίες, ανηρτημένα στα φωταγωγημένα σπίτια και αρχοντικά των Επτανησίων, όταν, όντες υπό το Βρετανικό Στέμμα, πρωτοάρχισαν να γιορτάζουν την 25η Μαρτίου, συμβολική ημερομηνία έναρξης του Μεγάλου Αγώνα. Η πρωτογέννητη ελληνική κρατική οντότητα ήταν αυτή που τους παρακίνησε να ζητωκραυγάζουν «Ζήτω η Ενότης», «Εθνική ανεξαρτησία» «Ζήτω η απελευθέρωσις». Κι έφθασαν στο «Ο Άγγλος να διωχθή». Για αυτό στην αρχή της εισήγησής μου μίλησα αντιδάνειο του Ελληνισμού προς τον Ελληνισμό.
Ο μέγας Αγών της Παλιγγενεσίας, η πολύπλευρη, διαρκής και δυναμική παρουσία των Επτανησίων σε αυτόν και η επακόλουθη Ένωση των Ιονίων με την Ελλάδα ήταν εν τέλει προϊόντα ιστορικής νομοτέλειας, αν όχι και θείας πρόνοιας –κατά Καποδίστρια και Ρίζο Νερουλό-, που επισφράγισαν το ενιαίο, αδιάσπαστο και αδιαχώριστο των Ελλήνων, την αλληλαδέλφωση.
Ευρυδίκη Λειβαδά
Εικόνα: Φυγάδες στα Ιόνια. Άγνωστο χαρακτικό του 19ου αι. Ιδιωτική συλλογή