καθώς και στις πολλές προεπαναστατικές δράσεις κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Φωτίσαμε την ενεργό συμμετοχή των Επτανήσιων, ειδικά εκείνων της διασποράς, στη Φιλική Εταιρεία. Στη δυναμική συμμετοχή τους στον ένοπλο Αγώνα, από τη Μολδοβλαχία, ως το Μωριά και τη Ρούμελη. Σταθήκαμε στις κορυφαίες προσωπικότητες, που επηρέασαν την έκβαση του Ξεσηκωμού, όπως ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας και ο Διονύσιος Σολωμός, χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της πολύπλευρης προσφοράς της Επτανήσου στον Αγώνα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, πέραν της συμμετοχής των Επτανήσιων στις μάχες που έφεραν τη Λευτεριά.
Μπορείτε να μας ακούσετε: https://disk.yandex.com/d/bYEYxfk2YO72DA
Ή να μας διαβάσετε:
Θανάσης Χούπης: Φίλες και φίλοι στην Ελλάδα, στην Κύπρο, σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου είστε συνδεδεμένοι με τη «Φωνή της Ελλάδας» και το ραδιόφωνο της ΕΡΤ, που με τη βοήθεια της τεχνολογίας, γίνεται η γέφυρα που ενώνει τους Έλληνες και τους φιλέλληνες όπου γης με το μητροπολιτικό κέντρο. Κοντά σας είναι η εκπομπή: «Έλληνες παντού». Ο κ. Γιώργος Κωστόπουλος ρυθμίζει την ποιότητα του ήχου που φτάνει στους δέκτες σας, και ο Θανάσης Χούπης που είναι στο μικρόφωνο της εκπομπής, καλωσορίζει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής μας γραμμής μια Επτανήσια συγγραφέα και ιστορική ερευνήτρια την κ. Ευρυδίκη Λειβαδά, στο πλαίσιο των αφιερωμάτων που κάνει η εκπομπή για τα 200 χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης του 1821. Μαζί της θα φωτίσουμε γνωστές, λιγότερο γνωστές και άγνωστες στιγμές της Επανάστασης, την προεπαναστατική περίοδο και την διάρκεια των 10 ετών του Αγώνα, αλλά και αρκετά στοιχεία τα οποία, στη συνέχεια καθόρισαν την πορεία της ελεύθερης Ελλάδας. Αγαπητή μου κ. Ευρυδίκη Λειβαδά χαρά και τιμή για εμάς που θα συνομιλήσουμε μαζί σας για τον λόγο ότι έχετε έναν εξαιρετικά γόνιμο και επιτυχή διάλογο με το αναγνωστικό κοινό της Ελλάδας μέσα από βιβλία σας, αλλά και μέσα από την ιστορική σας έρευνα, γιατί τα δυο πράγματα – το συγγραφικό σας έργο και το ερευνητικό- στην περίπτωσή σας ταιριάζουν απόλυτα: το ένα τροφοδοτεί το άλλο.
Ε. Λειβαδά: Σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση – πρόταση που μου κάματε να μετέχω σε αυτήν την εκπληκτική σειρά. Πραγματικά είναι τιμή για εμένα που βρίσκομαι μαζί σας και που επικοινωνώ έτσι με όλον τον ελληνισμό σε κάθε άκρο της γης.
Θ. Χ: Κ. Λειβαδά θέλω πραγματικά να ξεκινήσουμε με μια γενικότερη προσέγγισή μας σε ό,τι αφορά στο ιστορικό βάρος της συγκεκριμένης επετείου, όχι μόνον σήμερα, αλλά και χθες και αύριο και στο μέλλον, της επετείου του Αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας, κι αν θέλετε, εξειδικεύστε το ιδιαίτερα στα Επτάνησα.
Ε.Λ.: Δεν νομίζω ότι έχουμε σήμερα πραγματικά συνειδητοποιήσει σε βάθος τι σημαίνει για εμάς η Επανάσταση του 1821. Την μαθαίναμε στα θρανία, και χωρίς να έχουμε μάλιστα ουσιαστική συμμετοχή (εννοώ ψυχής), απλώς συμμετείχαμε σε κάποιες εκδηλώσεις, παρελάσεις, θεατρικά. Σίγουρα βέβαια έχει μερίδιο κι η ηλικία σε αυτό. Όμως κι όταν ακόμη μεγαλώσαμε, όσοι δεν ακολούθησαν κλασικές σπουδές, απεμπόλησαν την ευκαιρία να μελετήσουν το εύρος «αυτού του 1821» που κάθε φορά ακούμε, κάθε Μάρτη ακούμε, αλλά δεν συνειδητοποιούμε το μέγεθός του. Πραγματικά θεωρώ ότι σήμερα, με αφορμή βέβαια την επέτειο των 200 χρόνων, πολλοί έχουν αντιληφθεί πως, το ότι η Ελλάδα από μια ανύπαρκτη γεωγραφική οντότητα –όπως ήταν τότε-, απέκτησε σύνορα -έστω και μικρής έκτασης αρχικά-, οφείλεται στον συγκλονιστικό Αγώνα του 1821. Θεωρώ πως κάπως το έχουμε αντιληφθεί. Αυτά τα πρώτα σύνορα όριζαν αυτή την πρώτη δική της γη, που ήταν όμως κομμάτι της παλιάς δικής της γης. Τη φορά αυτή όμως όριζε Κράτος –με ό,τι σημαίνει αυτό. Κι αυτό οφείλεται στον Αγώνα. Και ξέρετε κ. Χούπη, τη λέξη Αγώνα τη γράφουμε με «Α» κεφαλαίο-. Αυτό είναι το σύνολο, πραγματικά παράτολμων στρατιωτικών και πολιτικών πράξεων. Θα πρέπει να τονίσω και κάτι άλλο: ότι αυτή η Επανάσταση ήταν μακρά σε χρονική διάρκεια. Το 1821 που λέμε, ήταν η αρχή της.
Θ.Χ.: Ακριβώς.
Ε.Λ.: Το τέλος της ήταν το 1829. Τώρα… επειδή μου είπατε για Επτάνησο. Πώς ήταν τότε…
Θ.Χ: Θα έλεγα πως θα πρέπει να ξεκινήσουμε με τάξη, για να βοηθήσουμε τους ακροατές μας περισσότερο. Να αναφερθούμε στο καθεστώς στο οποίο βρίσκονταν τα Επτάνησα τον καιρό που στην ηπειρωτική Ελλάδα, στο Μωριά –να το πούμε ξεκάθαρα-, αλλά και στη Μολδοβλαχία νωρίτερα, είχαμε την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και μετά, κατά την διάρκειά της. Ποιες ήταν οι συνθήκες οι οποίες επικρατούσαν;
Ε.Λ.: Τα Ιόνια τότε –με την έναρξη, αλλά και πιο πριν- σαφώς δεν ήταν ελεύθερα. Βρίσκονταν σε μια ημι-αποικιακά υποτελή κατάσταση υπό την Μ. Βρετανία, υπό την Αγγλία, που τότε ήταν παγκόσμια δύναμη –έχασε η Γαλλία και βγήκε στην επιφάνεια η Αγγλία-. Οι κάτοικοι των Ιονίων μπορεί να στήριζαν την εμποροναυτιλία τους στις αποφάσεις και στις συνθήκες που υπέγραφε η Μ. Βρετανία με κατά καιρούς διάφορα κράτη, οπότε είχαν ισχυρή ναυτιλία. Τα λιμάνια τους μπορεί να είχαν ενταχθεί στις εμπορικές ρότες της Μεσογείου, -γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως, η σταφίδα που ήταν το κύριο διατροφικό στοιχείο τότε –ενν. των Βρετανών-, ήταν προϊόν εξαγώγιμο από τα Ιόνια-. Μπορεί επίσης ο εμπορικός στόλος ο επτανησιακός να ήταν πολύ ισχυρός -ξέρετε, η Κεφαλλονιά ήταν τότε ο κύριος ναυτότοπος του Ιονίου, το κύριο ναυτιλιακό κέντρο και ένας από τους πλέον σημαντικούς τόπους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο-. Όμως, παρ’ όλα αυτά, η ιδέα της απόκτησης της ελευθερίας των λαών που κατοικούσαν τόσο στα Ιόνια, όσο βέβαια και στον ελλαδικό κορμό, ήταν υπεράνω όλων. Αυτό που έπαιξε καθοριστικό ρόλο και κράτησε σε εγρήγορση στους Επτανήσιους ήταν το ξεπούλημα της Πάργας στον Αλή πασά, που μέχρι τότε ήταν εξάρτημα του Ιονίου Κράτους. Τότε, ξέρετε, όλοι οι Επτανήσιοι, αλλά και όλος ο πολιτισμένος κόσμος, χαρακτήρισαν την πράξη αυτή ως ανοσιούργημα, γιατί πράγματι ήταν.
Θ.Χ.: Να το ξεκαθαρίσουμε, γιατί είπατε «ξεπούλημα». Από ποιον προς ποιον; Είναι μερικά που τα θεωρείτε αυτονόητα εσείς, ως ερευνήτρια. Για να κάνουμε και τις ιστορικές αναγωγές, ξέρετε. Θα το πάω ένα βήμα πιο πέρα. Â
Ε.Λ.: Βεβαίως. Η Πάργα ήταν τότε κομμάτι του Ιονίου Κράτους. Όμως μετά από συμφωνία του Αλή πασά και της Αγγλίας, και ιδιαίτερα του λαομίσητου Αρμοστή των Ιονίων Μέιτλαντ, πουλήθηκε –με πράξη- έναντι 140.000 λίρες νομίζω. Το ότι πουλήθηκε έτσι ωμά, ένα κομμάτι που ανήκε σε ένα οργανωμένο κράτος και αναγκάστηκαν οι κάτοικοί του να φύγουν κακήν κακώς, αντιλαμβάνεσθε ότι ενόχλησε τον κάθε ένα, πόσω μάλλον αυτούς που ανήκε αυτό το μέρος, αυτό το εξάρτημα του Ιονίου Κράτους.
Θ.Χ.: Σας ευχαριστώ. Γιατί ξέρετε, βάλατε ήδη το πλαίσιο για να παρακαλέσω τους ακροατές μας να σκεφθούν ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση της Πάργας είχαμε πώληση. Αργότερα, αρκετά χρόνια αργότερα είχαμε αγορά της Κύπρου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, και πολύ αργότερα, στον 20ου αι. πρόσκληση από τους αγοραστές προς τους πωλητές τού προηγούμενου αιώνα να ξαναπάνε στην Κύπρο και να μοιραστούν την πίττα. Κλείνει η παρένθεση εδώ. Κι αυτό ήταν που σας είπα πως θα το πάω ένα βήμα πιο πέρα. Â
Ε.Λ.: Θα μου επιτρέψετε τώρα γιατί βάλατε ένα θέμα που είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρον. Έστω κι αν ξεφεύγουμε.
Θ.Χ.: Δεν ξεφεύγουμε καθόλου. Κι όλα έχουν τον ρόλο τους και την σημασία τους.
Ε.Λ.: Θέλω να σας πω για το θέμα της Κύπρου. Επειδή οι Άγγλοι υπήρξαν κατακτητές των Ιονίων ακριβώς αυτήν την περίοδο που μιλάμε τώρα, θέλω να ξέρετε ότι μια πρώτη προσπάθεια διχοτόμησης και αφοπλισμού κομματιού του ελληνισμού, όπως τα Ιόνια, όπως η Κύπρος –γιατί είναι κομμάτια του ελληνισμού όλα αυτά-, δοκιμάστηκε στην Επτάνησο. Προσπάθησαν οι Άγγλοι να χωρίσουν τα Ιόνια νησιά σε δυο κομμάτια. Το μεν κάτω μέρος των Ιονίων που ήταν η «ατίθαση» Κεφαλλονιά, η Ζάκυνθος και η Λευκάδα που –πατούσε κατά κάποιο τρόπο στον ελλαδικό κορμό-, να τα διώξουν από πάνω τους -καθώς τους ενοχλούσαν με εξεγέρσεις-, (μιλάμε πάντα για τον καιρό της Αγγλοκρατίας) και να κρατήσουν την Κέρκυρα και τους Παξούς. Αυτή ήταν προσπάθεια διχοτόμησης. Και αργότερα προσπάθησαν να κάνουν και αφοπλισμό. Προσπάθησαν, πριν ακόμη δώσουν τα Ιόνια, πριν υπογράψουν να δωθούν στον ελλαδικό κορμό, να αφοπλίσουν την Κέρκυρα και να καταστρέψουν τα φρούρια. Αργότερα όμως, βρήκαν έδαφος και τα εφάρμοσαν στην Κύπρο. Κάμαμε μια μεγάλη παρένθεση, αλλά επειδή με κεντρίσατε το είπα.
Θ.Χ.: Δεν πειράζει. Απ’ όλα διδασκόμαστε. Συνεχίζουμε λοιπόν. Επτανήσιοι και Αγγλοκρατία.
Ε.Λ.: Όταν κηρύχθηκε η Ελληνική Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, και μετά σε Μωριά και Στερεά, έπεσε σαν βροχή η είδηση ταυτόχρονα σε όλον τον Ελληνισμό. Έπεσε και στην Επτάνησο και άλλαξε τη στάση των Άγγλων. Και σαν παράδειγμα θα ήθελα να σας φέρω μια αλληλουχία γεγονότων που έδρασαν καταλυτικά στην εφαρμογή σκληρότατης πολιτικής εκ μέρους των Άγγλων. Δηλαδή πώς δόθηκαν κάποιες «αφορμές» από τους Επτανήσιους και πώς οι Άγγλοι επέβαλαν σκληρά μέτρα. 3 Απριλίου, λίγες μέρες μετά την κήρυξη της Επανάστασης στον κυρίως κορμό, στον Μωριά εν προκειμένω, με ένα τέχνασμα, μια πονηριά, πραγματοποιήθηκε καθ’ όλα νόμιμη αναχώρηση μαχητών Κεφαλλήνων –ήταν και κοντά, λόγω γειτνίασης- για να στηρίξουν τον αγώνα κατά των Λαλαίων Τουρκαλβανών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, όταν μαθεύτηκε τι κρυβόταν πίσω από την πονηριά που έστησε -ο Μητροπολίτης συγκεκριμένα της Κεφαλλονιάς-, να τον εκδικηθούν και να το αποπέμψουν σκαιώς. Αυτό έγινε στις 3 του Απρίλη. Λίγες μέρες μετά, στις 5 του μηνός, ψηφίστηκε από το Ιόνιο Κοινοβούλιο και από τον Αρμοστή Μέιτλαντ -που υπέγραψε την πώληση της Πάργας-, νόμος που έδινε στους κατά τόπους Τοποτηρητές των Ι. Νήσων –κάθε νησί είχε δικό του Τοποτηρητή και επικεφαλής ήταν ο Αρμοστής που ήταν στην Κέρκυρα-, το δικαίωμα να κηρύττουν στρατιωτικό νόμο όταν έκριναν πως υπήρχε ανάγκη σε κάθε νησί. Κι έτσι, με αυτόν τον τρόπο, η Βρετανική υποτιθέμενη «Προστασία» φανέρωνε, για άλλη μια φορά, την εχθρότητα απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση και τη δυσαρέσκεια που είχε προς όλους τους Επτανησίους που προσέτρεχαν συνεχώς στους επαναστατημένους ομοεθνείς τους. Λίγες πάλι ημέρες μετά, 9 Απριλίου (από 3, πάμε 5, πάμε 9 τώρα) η Γερουσία του Ιονίου Κράτους από την Κέρκυρα έβγαλε προκήρυξη, στην οποία έλεγε τα εξής: όλοι οι Ιόνιοι πολίτες που κατοικούσαν στο Οθωμανικό Κράτος, σε περίπτωση που έπαιρναν μέρος σε επαναστατική εκδήλωση ή οποιαδήποτε άλλη πράξη εναντίον του σουλτάνου, θα έχαναν το δικαίωμα προστασίας από τους Βρετανούς προξένους και την Κυβέρνηση του Ιονίου Κράτους. Όπως αντιλαμβάνεσθε, παρόλα αυτά που περνούσαν οι Επτανήσιοι, δεν έλειψαν ποτέ από κανέναν αγώνα, όπου τους καλούσε το Έθνος. Γιατί πλέον, αρχίζουμε να μιλάμε για Έθνος. Αρχίζουμε να μιλάμε για πατρίδα. Και όσοι δυστυχισμένοι από τους αγωνιστές γύριζαν πίσω, τούς περίμεναν ισόβιες εξορίες, δήμευση περιουσίας, ποικίλα τρομοκρατικά μέσα, γιατί τους θεωρούσαν «εγκληματίες και αξιοκατάκριτους». Αυτό ήταν το καθεστώς στα Ιόνια.
Θ.Χ.: Αναφερθήκατε νωρίτερα στον Αλή πασά και θυμήθηκα τις περιπέτειες που είχαν οι Σουλιώτες μαζί του, και μάλιστα, το γεγονός ότι έφυγαν από τον τόπο τους και κατέφυγαν στα Επτάνησα. Αυτό το λέω για να κάνουμε μια συνοπτική αναφορά στην προεπαναστατική περίοδο σε δράσεις που έγιναν αυτήν την περίοδο, την προεπαναστατική, κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στην συμμετοχή των Επτανησίων σε αυτές.
Ε.Λ.: Τώρα θα κάνω κι εγώ μια μικρή παρένθεση γιατί μου βάλατε το θέμα των Σουλιωτών. Οι Σουλιώτες, όταν ήρθαν στην Κεφαλλονιά, κι όχι μόνον στην Κεφαλλονιά –πήγαν Καστό, και Κάλαμο- αυτό το τρίτο σώμα που ήρθε όταν έπεσε το Σούλι, φιλοξενήθηκε σε τούτον τον τόπο. Μάλιστα, επειδή στην Κεφαλλονιά, τότε συμπτωματικά ήταν ένας εξαίρετος Άγγλος στρατιωτικός διοικητής, Ιρλανδο-Σκώτος για την ακρίβεια, τον οποίο οι ίδιοι οι Άγγλοι μισούσαν, ο Τσάρλς Τζέϊμς Νέιπιερ, ο Νάπιερ όπως τον λέμε εμείς εδώ, τους έκρυψε και μετά τους φυγάδευσε, αυτός, ο επικεφαλής της Κεφαλλονιάς. Αυτά επειδή μού είπατε για τους Σουλιώτες. Τώρα, οι Επτανήσιοι, έχουν λάβει πολλές φορές μέρος στις προεπαναστατικές δράσεις οι οποίες, συνολικά, όπως έχουν καταμετρηθεί ήταν 123. Η 124η ήταν η Επανάσταση του 1821 που εστέφθη με επιτυχία. Οι προηγούμενες 123 είτε κινήματα, είτε εξεγέρσεις, είτε μικροεπαναστάσεις –για αποτίναξη του τουρκικού ζυγού μιλάμε πάντα- τις οποίες πραγματοποίησαν Έλληνες σε όλα τα μήκη και πλάτη της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δεν σημείωσαν επιτυχία. Αυτή που είχε επιτυχία ήταν η τελευταία. Αλλά, υπήρξε κι άλλη μια που ναι μεν είχε επιτυχία, όμως δεν κράτησε. Αυτή ήταν η Ναυμαχία του 1571 που έγινε στον Κόλπο της Ναυπάκτου. Εκεί έχουμε φοβερή συμμετοχή όλων των Ελλήνων. Ένθεν κακείθεν. Και στον οθωμανικό στόλο, αλλά και στον στόλο των ενωμένων Χριστιανών. Περίπου στον οργανωμένο χριστιανικό στόλο, στην οργανωμένη συμμετοχή –θα σας πω γιατί μιλώ για οργανωμένη, γιατί υπήρξε και έκτακτη- το 25% ήταν Έλληνες. Στον δε οθωμανικό πάνω από το 40%. Κι είναι πολύ μεγάλοι αυτοί οι αριθμοί. Το «έκτακτο» στην όλη υπόθεση που δεν έχει μετρηθεί και δεν μπορεί να έχει καταγραφεί, αλλά το γνωρίζουμε από κείμενα διάσπαρτα, είναι το εξής: όταν έφθασε η είδηση της πτώσης της Κύπρου στον επικεφαλής αρχιναύαρχο αυτός βρισκόταν στο Φισκάρδο. Οπότε αυτή η είδηση, αντιλαμβάνεσθε ότι «σκόρπισε» σε Κεφαλλονιά και Ζάκυνθο και όλοι οι κάτοικοι των νησιών σύσσωμοι, με ό,τι όπλα είχαν, με ό,τι πλεούμενα είχαν, προσπάθησαν να συμμετάσχουν ομόθυμα και να βοηθήσουν σε αυτήν την μεγάλη ναυμαχία που, ναι μεν έβγαλε νικητές τους χριστιανούς, όμως αναπτέρωσε και τις ελπίδες των Ελλήνων. Η νίκη αυτή δεν είχε διάρκεια. Οι Δυτικοί κοίταξαν τα συμφέροντά τους και άφησαν τον ελλαδικό κορμό να φλέγεται σε μικροεπαναστάσεις και την Οθωμανική Αυτοκρατορία να θεσπίζει σκληρούς νόμους, να κάνει σφαγές…
Θ.Χ.: Μιλάμε για φορομπηχτικές τακτικές και ούτω καθεξής. Κυρίες και κύριοι συνομιλούμε με την συγγραφέα και ιστορική ερευνήτρια κ. Ευρυδίκη Λειβαδά. Και δράττομαι της ευκαιρίας, μέσα από την αναφορά σας για την Ναυμαχία της Ναυπάκτου, επειδή γνωρίζω ότι αφιερώσατε ένα μεγάλο μέρος της ερευνητικής σας προσπάθειας στην συγκεκριμένη ναυμαχία αλλά και της συγγραφικής σας προσπάθειας, θέλω να σας ρωτήσω κάτι πολύ απλό: έχουμε να διδαχθούμε – πάντα έχουμε να διδαχθούμε βέβαια- πολλά για το παρόν της Ευρώπης και ειδικά της Ελλάδας μέσα από την συγκεκριμένη ναυμαχία όπως μας περιγράψατε την προετοιμασία της, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο την αντιμετώπισαν μετά οι χριστιανικοί πληθυσμοί;
Ε.Λ.: Όταν έγραφα το βιβλίο «Στους θρόνους της Αποκάλυψης» συνειδητοποιούσα ότι αυτά που έγραφα -που αναφέρονταν στο 1571- ήταν αυτά που βίωνα ετούτα τα χρόνια. Είναι συγκλονιστικό. Δηλαδή από τη μια πλευρά έχουμε το Ισλάμ να επιτίθεται με τον τρόπο αυτό που επιτίθεται σήμερα σε μια Ευρώπη, εκβιαστικά, με τρόπο παράλογο, με συνθήκες να καταπατούνται, -ό,τι θέλουν να θυμηθούν το φέρουν στην επιφάνεια-. Και από την άλλη έχουμε μια Δύση, αφ’ ενός μεν που «υπνώνει ύπνον βαθύν», αφ’ ετέρου δε είναι ανίκανη να αντιδράσει μπροστά σε αυτό το θράσος που υψώνεται από την πλευρά της Ανατολής. Από την πλευρά της Δύσης είναι αυτή η κατάσταση. Και μέσα στη μέση –όπως ήταν και τότε, έτσι και σήμερα- υπάρχει η Ελλάδα. Να την πάρουμε ως Ορθοδοξία, να την πάρουμε ως Ελληνισμό; Όπως και να την πάρουμε, είναι πράγματι ένα σπουδαίο ανάχωμα, το οποίο διηθεί τη βία της Ανατολής, και αυτά τα ρεύματα τα πολιτικά, τα ιδεολογικά, όλο αυτό το συνονθύλευμα της Δύσης. Μέσα στη μέση είναι η Ελλάδα η οποία, αφ’ ενός μεν από την μια πλευρά υπόκειται βιασμό, αφ΄ετέρου, από την άλλη, βιώνει τη Δύση που όταν την συνέφερε βοηθούσε, κι όταν τα συμφέροντά της ήταν αντίθετα, υπέγραφε συνθήκες με τον «εξ Ανατολών κίνδυνο». Μέσα στη μέση η Ελλάδα που την είχαν εκμεταλλευτεί όλοι. Αυτή είναι η «Ναυμαχία της Ναυπάκτου». Και το συγκλονιστικό είναι πως μπορεί να έχουμε τώρα 2021 και να είναι 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, αλλά είναι και 450 χρόνια από αυτήν τη σπουδαία προεπαναστατική δράση όπου σύσσωμος ο Ελληνισμός, η Κρήτη, τα Επτάνησα μετείχαν εναντίον των Τούρκων.
Θ.Χ.: Εκπληκτικό. Και σας ευχαριστώ πολύ για τις ιστορικές αναγωγές. Θέλω να συνεχίσουμε στα προεπαναστατικά και στα λίγο πριν την Επανάσταση. Φιλική Εταιρεία και Επτάνησος. Σε ποιο βαθμό μετέχουν οι Ιόνιοι πολίτες, και αυτοί που μένουν στα Ιόνια νησιά, αλλά και οι πολίτες που έχουν φύγει από τα Επτάνησα και βρίσκονται στη διασπορά;
Ε.Λ.: Το θέμα της διασποράς και της Επανάστασης είναι πράγματι ένα μεγάλο θέμα. Ειδικά για τη Φιλική Εταιρεία… Ήδη από την αρχή τής ύπαρξής της, πριν ακόμα καλά καλά ξεκινήσει το προπαρασκευαστικό στάδιο και πριν συσταθεί το επαναστατικό μέτωπο, από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, μέχρι τη Δύση και τα Ιόνια Νησιά, η Φιλική Εταιρεία μετρά την παρουσία πολλών, πάρα πολλών Επτανησίων. Έμποροι, λόγιοι, διπλωματικοί – κυρίως ρωσικοί- υπάλληλοι, καπετάνιοι, ναυτικοί, και άνθρωποι κάθε κοινωνικής τάξης είχαν γίνει δραστήρια μέλη της Φιλικής Εταιρείας. (Αρχικά μιλάμε όμως για «αστική σύσταση»). Όλοι αυτοί προείδαν σε αυτήν, τη στήριξη για την εθνική αποκατάσταση. (Χρησιμοποιώ τη λέξη «εθνική» γιατί είναι η λέξη – κλειδί για το 1821). Από την πρώτη έδρα που είχε η Φ. Ε. στην Οδησσό μέχρι και την τελευταία στην Κωνσταντινούπολη, οι Επτανήσιοι ήταν παρόντες και ανέπτυξαν επαναστατική δραστηριότητα. Σκεφθείτε ότι π.χ. οι Κεφαλλονίτες στον μυστικό κώδικα της Φ.Ε. απαντούν ως «πολλοί». Σε όλους τους καταλόγους, είτε στον κατάλογο Σέκερη, είτε σε αυτόν του Πρωτοψάλτη, είτε στον κατάλογο του Φιλήμονα, ή και σε αυτόν του Παλαιών Πατρών Γερμανού, σημειώνονται όχι μόνον μέλη της Φ.Ε., αλλά και πολλοί συνδρομητές. Η έννοια των συνδρομητών έχει να κάνει μόνον με το οικονομικό σκέλος. Σκεφθείτε ότι, όλοι αυτοί οι κατάλογοι που σας ανέφερα είναι ατελείς γιατί η μύηση γινόταν μυστικά, ήταν κάτι κρυφό, και γιατί τα μέλη της Φ.Ε., ως προς τα Ιόνια Νησιά, φοβούνταν τον φιλοτουρκισμό των Άγγλων, οι οποίοι κατεδίωκαν κάθε προσπάθεια πατριωτική. Προφανώς οι Άγγλοι, ναι μεν είχαν νικήσει τους Γάλλους, όμως φοβούνταν τη δύναμη της Ρωσίας, καθώς έβλεπαν μια δύναμη που θα τους επισκίαζε. Για αυτό και στήριζαν την Τουρκία. Άλλωστε η Πάργα, ήταν ένα κομμάτι αυτού του «παιγνιδιού». Στα Ιόνια γίνονταν πάρα πολλές κατηχήσεις και μυήσεις Φιλικών –όπως είναι συγκλονιστικές αυτές που έγιναν στο σπίτι του Ρώμα όπου έχουμε και τον Κολοκοτρώνη-. Γίνονταν βέβαια και στα υπόλοιπα νησιά. Ένα μέρος, ένα κομμάτι της Φ.Ε., που είχε πολύ μικρή διάρκεια μπροστά σε αυτόν τον Αγώνα, αλλά ήταν ο σπινθήρας, ήταν ο Ιερός Λόχος. Έκανε κάλεσμα στους νέους, στους σπουδαστές που βρίσκονταν στα πανεπιστήμια στην Ευρώπη. Κι έτρεξαν κατά εκατοντάδες ως εθελοντές οι Επτανήσιοι. Ήδη από την εποχή της Βενετοκρατίας συνήθιζαν να σπουδάζουν εκεί…
Θ.Χ.: Και λόγω γειτνίασης με την κεντρική Ευρώπη πολύ πιο εύκολα πήγαιναν εκεί για σπουδές.
Ε.Λ.: Και για αυτό ήταν οι πρώτοι που έτρεξαν από τα πανεπιστήμια της Ιταλίας οι περισσότεροι, της Γαλλίας, κατευθείαν για να ενισχύσουν τον Αγώνα και να καταταχθούν στον Ιερό Λόχο. Άρα, την Φ.Ε. την εξετάζουμε και ως προς την μύηση, και ως προς την εμψύχωση, και ως προς την οικονομική βοήθεια που έδωσαν για τον Αγώνα, αλλά και ως προς το πρώτο στάδιο που ήταν οι νέοι που έτρεξαν στον Αγώνα. Άρα μιλάμε για εκατοντάδες Επτανήσιους.
Θ.Χ.: Ξέρετε αγαπητή κ. Ε. Λειβαδά, πατώντας επάνω στην ιστορική σας έρευνα φαντάζομαι ότι είστε σε θέση να διεξέλθετε ένα ζήτημα το οποίο, πολλές φορές, εμφανίζεται και από πολλούς. Λένε λοιπόν αρκετοί ότι οι λόγοι που ώθησαν τους πολίτες του Μωριά να συμμετέχουν δυναμικά στον αγώνα εναντίον των Τούρκων ήταν η καταπίεση, η φορομπηχτική πολιτική, και άλλα παρεμφερή. Η ίδια κατάσταση, τουλάχιστον στον βαθμό που συνέβαινε στην υπόλοιπη Ελλάδα δεν υπήρχε στα Επτάνησα. Τουναντίον όμως, αντί να περιμένουμε μια πιο ήρεμη κατάσταση βλέπουμε ότι οι Επτανήσιοι συμμετέχουν πολύ δυναμικά στον Αγώνα. Ποια είναι λοιπόν εκείνα τα ελατήρια τα οποία προκαλούν και εξηγούν τον δυναμισμό τους; Â
Ε.Λ.: Κατά τη γνώμη τη δική μου, ο βασικός λόγος που ωθεί τους Επτανησίους να συμμετέχουν σε αυτόν τον Αγώνα ενεργά είναι ένας, αλλά βασίζεται σε 3 γερά θεμέλια, σε 3 μεγάλες βάσεις. Ο λόγος αυτός είναι η προσδοκία της ελευθερίας. Ο ελλαδικός κορμός και το Αιγαίο ανήκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ετούτο το κομμάτι του Ιονίου, ανήκε στη Δύση. Στους Άγγλους. Οπότε, και από τη μια πλευρά και από την άλλη, υπάρχει η προσδοκία της ελευθερίας. Αυτός είναι ο βασικός λόγος. Ανδρώνεται σε 3 βάσεις -κατά τη γνώμη μου-. Η μια είναι η Γαλλική Επανάσταση και ο Διαφωτισμός. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί βλέπουμε πως ο Διαφωτισμός θέτει τα θεμέλια της Γαλλικής Επανάστασης. Η Γαλλική Επανάσταση μιλά για ατομική ελευθερία, για ανθρώπινα δικαιώματα, στρέφεται εναντίον της τυραννικής διακυβέρνησης (μιλάμε για συντηρητική αυτοκρατορική Ευρώπη, τότε υπό τον Μέττερνιχ. – Κάπως σαν αυτά που ζήσαμε πρόσφατα με τον Σόϊμπλε. -Πηγαίνω από το ένα στο άλλο, αλλά όλα είναι αλληλένδετα τελικά-). Μιλάμε για μια ιδεολογική ώσμωση. Έχουμε πολιτιστικές μεταφορές που αναπτύχθηκαν στη Δ. Ευρώπη, αυτά τα πολιτικο-ιδεολογικά ρεύματα…
Θ.Χ.: …Επηρεασμό από τους Δασκάλους του Γένους, από φωτισμένους ανθρώπους. Από τον Ρήγα… Â
Ε.Λ.: Βέβαια. Βέβαια. Σπουδαία μορφή. Έχουμε και τον Περραιβό ο οποίος ήταν δίπλα στον Ρήγα και ήταν αυτός που διέφυγε, που γλίτωσε. Αυτός μετακενώνει τις ιδέες αυτές στην Κέρκυρα, στα Ιόνια. Έχουμε επίσης σπουδαστές πανεπιστημίων της Ευρώπης, έχουμε δασκάλους, ιερωμένους, λόγιους –μιλώ πάντα για την Επτάνησο-, οι οποίοι μετακινήθηκαν όχι μόνον στον χώρο της ίδιας διασποράς, αλλά πήγαν και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου μεταλαμπάδευσαν τις ιδέες. Πήγαν βέβαια και στα Επτάνησα, όπου ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα τους. Έτσι γεννήθηκε ο Επτανησιακός Διαφωτισμός. Είπαμε τα κανάλια ποιοι ήταν. Ήταν κι οι εκδότες, οι μεταφραστές που έχουμε σπουδαίους, στη Βενετία, στη Βιέννη, και σε άλλα κέντρα στη Δ. Ευρώπη. Όλα αυτά συνέβαλαν στη συγκρότηση ή μάλλον στο να συνειδητοποιήσει ο Επτανήσιος τι σημαίνει επτανησιακός ιστορικός χώρος. Σε αυτό βοήθησε -προϋπήρξε του 1821- η Επτάνησος Πολιτεία, το πρώτο ελληνικό κράτος, που στηρίχθηκε στον Διαφωτισμό και στη Γαλλική Επανάσταση. Οι σπουδαίοι Επτανήσιοι Διαφωτιστές, αυτοί οι υπηρέτες της λογιοσύνης, είναι αυτοί που καλλιέργησαν την έννοια του Έθνους, την έννοια της πατρίδας. Όλο αυτό διαδόθηκε και ώθησε τους Επτανησίους να μετέχουν –αρωγοί- σε ό,τι πονά την Ελλάδα. Θα σας πω ένα παράδειγμα. Την «Ελληνική Νομ-Αρχία» αυτό το γνωστό έργο του «Ανωνύμου του Έλληνος», έργο ελληνοκεντρικό. Κατά τη γνώμη μου και όσο το έχω μελετήσει, πιστεύω πως πίσω από αυτό κρύβεται αναμφίβολα κάποιος δυτικοτραφής πνευματικά. Το έργο αυτό σπρώχνει τον ανώνυμο που θα το διάβαζε να δράσει, να ενεργήσει μόνος του, για την απελευθέρωσή του. Η Ελλάδα έπρεπε να ξεκινήσει μόνη της. Και ξεκίνησε. Η Επτάνησος έπρεπε να ξεκινήσει μόνη της. Και ξεκίνησε. Μην ξεχνάμε πως όσες φορές βοηθήθηκε η Ελλάδα –όπως στις προεπαναστατικές δράσεις, στα Ορλωφικά ή με τον Κατσώνη- έμεινε στο τέλος μόνη της. Ο λαός πέρασε «των παθών του τον τάραχο» καθώς εγκαταλείφθηκε μετά. Τη φορά αυτή -με τις αρχές του Διαφωτισμού- βλέπουμε πως πρέπει να ξεκινήσει μόνος του για να αναζητήσει την ελευθερία του Έθνους.
Ένα άλλο σημαντικό –θεμέλιο όπου βασίζεται ο Αγώνας για την ελευθερία- είναι η ύπαρξη της Επτανήσου Πολιτείας. Αυτό το πρώτο ελληνικό κράτος που είχε δικό του πολίτευμα, δικό του Σύνταγμα, ανεξαρτησία και ακεραιότητα, θεωρείται η τροφός του 1821. Ήταν ιδέα του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, (οι οικογένειες αυτές, οι μεγάλες, παίζουν καθοριστικό ρόλο) και ανδρώθηκε με τον Καποδίστρια. Αυτός, μέσα σε αυτό το «εργαστήριο» έγινε αυτός που έγινε, και παράλληλα -το «εργαστήριο» – το Κράτος, έγινε η Επτάνησος Πολιτεία που ήταν μια πλήρης και επιτυχής κρατική οντότητα. Την οποία βέβαια –να κάνουμε μια παρένθεση- η Ρωσία που τη δημιούργησε το 1800, η Ρωσία την κατήργησε το 1807 γιατί δεν την συνέφερε πλέον. Η Επτάνησος Πολιτεία ήταν λοιπόν το δεύτερο θεμέλιο του Επτανήσιου για να μπορεί να προσδοκά, να αναζητεί την ελευθερία. Και το τρίτο ήταν η οικονομία. Πολύ σημαντικό. Εδώ έχουμε τους Επτανήσιους της διασποράς και τον ρόλο τους. Η ανάπτυξη του εμπορίου των Επτανησίων της διασποράς έδωσε την οικονομική δυνατότητα να διαθέτουν αξιόλογα ποσά για την Παιδεία, για την πνευματική αναγέννηση, και παράλληλα για την ενεργή υποστήριξη του Αγώνα. Κομμάτι του εμπορίου και η ναυτιλία, έπαιξε θετικότατο ρόλο. Αυτή η 124η επανάσταση, του 1821, βασίστηκε στη θάλασσα. Μέρος της νίκης της οφείλεται στη θάλασσα. Τότε, μην ξεχνάμε πως είχαν υπογραφεί κάποιες συνθήκες, όπως του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, που βοήθησαν θεαματικά τους Έλληνες πλοιοκτήτες γιατί τους έδωσαν ρωσική σημαία, ναυπήγησαν πλοία πολύ μεγάλου εκτοπίσματος. Κι έτσι αναπτύχθηκε αυτός ο ιδιόκτητος ελληνικός εμπορικός στόλος μεγάλο μέρος του οποίου βρισκόταν στα χέρια Επτανησίων και δη Κεφαλλήνων, οι οποίοι έφταναν όχι μόνον όπου το κέρδος τούς οδηγούσε, αλλά όπου οι εθνικές αξίες, τα πιστεύω και οι ανάγκες για αυτήν την πατρίδα τούς καλούσαν. Αυτά κατά τη γνώμη μου είναι τα τρία πόδια στα οποία στηριζόταν η ανάπτυξη της προσδοκίας της ελευθερίας. Άρα, αφού προσδοκώ εγώ, που είμαι κάτω από τον Άγγλο, την ελευθερία μου, θα βοηθήσω τον ομοεθνή μου –έχω πλέον συναίσθηση της εθνότητας, μιλάμε για ίδια γλώσσα, ίδιες αρχές, ίδιο αίμα, ίδια πίστη, ίδια ιστορία. Αυτό δίνει την ώθηση στην Επτάνησο να συμμετέχει στον Αγώνα.
Θ.Χ.: Ο εκ μητρός Κύπριος και εκ πατρός Κερκυραίος Ιωάννης Καποδίστριας είναι, θα έλεγε κανείς, η επιτομή της Ελλάδας των άκρων που αγωνίζεται, όλην εκείνη την περίοδο και περνά κι ένα μήνυμα σε όλους τους υπόλοιπους όταν τον ρωτούν μέχρι πού πρέπει να είναι τα σύνορα του νεοπαγούς κράτους. Νομίζω ότι καλύψατε πάρα πολύ καλά το τι προσέφερε η Επτάνησος στον Αγώνα της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Πέραν της συμμετοχής σε μάχες και πέραν της υλικής βοήθειας, με ένα πνεύμα τελείως πρωτοποριακό εξηγήσατε κιόλας από πού αντλούσαν τέτοια δύναμη οι Επτανήσιοι. Θέλω να ρωτήσω όμως, και είμαι βέβαιος πως θα είναι ακριβοδίκαιη η απάντηση της ιστορικής ερευνήτριας, τι δίνει το νεοπαγές ελληνικό κράτος στην Επτάνησο και, αν θέλετε, να ξεκινήσουμε από το τι θα περίμενε η Επτάνησος μετά την μερική ευόδωση του Αγώνα, για να το συγκρίνουμε με αυτά τα οποία παίρνει μετά από το νεοπαγές ελληνικό κράτος. Â
Ε.Λ.: Η Επτάνησος κατ’ αρχήν έδωσε, όπως είπατε κι εσείς, τον Ιωάννη Καποδίστρια, σπουδαία μορφή, που αποτυπώνει τον Έλληνα Πολίτη της παγκοσμιότητας. Έδωσε τον εθνικό ποιητή, τον Διονύσιο Σολωμό. Ζακύνθιος. Και στη Ζάκυνθο υπήρχε αξιόλογη πνευματική κίνηση και δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι προσολωμονικοί ποιητές είναι γεννημένοι στη Ζάκυνθο. Υπάρχει μια σχέση της λογιοσύνης, της πνευματικής καλλιέργειας, της αναζήτησης της ελευθερίας. Έδωσε –η Επτάνησος- τον πρωθυπουργό Ανδρέα Μεταξά, τον οποίο έλεγαν -ουσιαστικά τιμώντας τον-, «κόντε Λάλα». Γιατί ήταν αυτός που με δικές του δυνάμεις έφυγε από την Κεφαλλονιά, -όπου σας είπα τι συνθήκες επικρατούσαν τότε-, και πήγε στο Λάλα –όπου ήταν η οικονομική καρδιά των Τούρκων της Πελοποννήσου, το θησαυροφυλάκιο- κι ήταν ο πρώτος αγώνας που έγινε εκεί, και φυσικά τους συνέτριψε –ενν. τους Τούρκους-. Ο Μεταξάς έγινε ο πρωθυπουργός της 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Τα Επτάνησα έδωσαν την πρώτη επαναστατική προκήρυξη -μέσω του Αλέξανδρου Υψηλάντη- το περίφημο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Το έγραψε Κεφαλλονίτης, Φιλικός, γιατρός και συνεργάτης του Υψηλάντη, ο Γεώργιος Τυπάλδος Κοζάκης. Αυτός το ενεπνεύσθη και το μετέφερε σε χαρτί. Αυτό, του υψηλού συμβολισμού κείμενο, ήταν γραμμένο από πέννα Επτανήσιου. Έδωσαν τα Ιόνια, όπως είπα και πριν, σοβαρούς εκπροσώπους του Διαφωτισμού. Έδωσαν το πρώτο επαναστατικό ναυτικό. Σλέπια –σιταγωγές βάρκες που έπλεαν στον Δούναβη– Κεφαλλονίτικα, πρωτοεπιτέθηκαν σε τουρκικά εμπορικά πλοία. Μάλιστα ο Υψηλάντης εξέδωσε προκήρυξη, ειδικά για αυτόν τον πρώτο στόλο, επαινετική. Αυτό είναι μεν το πρώτο ελληνικό επαναστατικό ναυτικό, αλλά η Επτάνησος έδωσε και την πρώτη επαναστατική πολεμική στεριανή δράση, η οποία έγινε τον Φεβρουάριο του 1821 στο Γαλάτσι, στη Μολδοβλαχία. Ένα σημαντικό κεφάλαιο που έδωσε είναι οι σπουδαίοι διπλωματικοί υπάλληλοι. Όταν καταλύθηκε η Επτάνησος Πολιτεία και οι πρόξενοί της απολύθηκαν, συνέχισαν να παίζουν ρόλο πατριωτικό. Μιλάμε για μεγάλους προξένους, όπως ο Βοντισιάνος στην Κύπρο, ο Βαλσαμάκης στην Κύπρο. Είναι όλοι σπουδαίες μορφές. Αυτοί φρόντισαν να προωθήσουν τις ανάγκες και τα συμφέροντα της Κύπρου για να συμπεριλήφθη κι η Κύπρος σε αυτό το πρωτοσυσταθέν ελληνικό κράτος. Αυτοί ήταν Επτανήσιοι. Έχουμε προξένους από τη Ρωσία που πήγαν στην Σμύρνη, στη Χίο. Όλοι αυτοί οι διπλωματικοί υπάλληλοι των Επτανήσων δραστηριοποιήθηκαν για να στηρίξουν την απελευθέρωση της Ελλάδας. Έδωσε – η Επτάνησος- σωρεία Φιλικών. Έδωσε μεγάλη οικονομική στήριξη στον Αγώνα. Ήταν πολλοί που συντηρούσαν με δικές τους δαπάνες, όχι μόνον σώματα στρατιωτικά, αλλά και πλοία δικά τους. Άλλο σημαντικό κεφάλαιο είναι οι Επτανήσιοι της διασποράς. Έμποροι, λόγιοι, φοιτητές, μεταφραστές, ιερωμένοι κινήθηκαν στις Αυλές, κι ήταν φορείς οι ίδιοι των ευρωπαϊκών φιλελεύθερων ιδεών και του Διαφωτισμού. Μιλούσαν για την ελευθερία που έχει ανάγκη ετούτος ο τόπος, για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων. Αυτοί είχαν, ας μην ξεχνάμε, και μεγάλη οικονομική δύναμη, οπότε ίδρυσαν πνευματικά ιδρύματα, εξακτίνωσαν τα ανθρώπινα δικαιώματα, -ενν. τα δικαιώματα- της ελευθερίας. Επίσης βοήθησαν πολύ, στέλνοντας από όπλα, μέχρι στρατιωτικά σώματα που συντηρούσαν οι ίδιοι, ενώ δεν ήταν λίγες φορές που μετείχαν κι οι ίδιοι όπως έχουμε τον Διονύσιο Βούρβαχη που, ήρθε με δικό του σώμα, και σκοτώθηκε κιόλας ο ίδιος στο Καματερό.
Θ.Χ.: Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι μπορούμε να κλείσουμε στα στενά χρονικά πλαίσια αυτής της εκπομπής ένα απειροελάχιστο κομμάτι της συμβολής της Επτανήσου στην Επανάσταση του 1821. Θα ήθελα όμως στα 3 λεπτά που έχουμε ακόμη στη διάθεσή μας αγαπητή μου συγγραφέα και ιστορική ερευνήτρια κ. Λειβαδά, να σας δώσω την δυνατότητα με τον αφαιρετικό κι εύστοχο λόγο σας να μας πείτε, 200 χρόνια από τότε, το επίκαιρο μήνυμα που αποκωδικοποιείτε εσείς μέσα από τη συνεχή προσπάθειά σας, για το σήμερα και για το μέλλον του Ελληνισμού, ποιο είναι και πώς το βλέπετε. Â
Ε.Λ.: Η Επτάνησος… Θεωρώ πως το μήνυμα -το λέω και συγκινούμαι πραγματικά-, είναι αυτό που έδωσε το Ελληνικό Κράτος στην Επτάνησο, αφού –ήδη- είχαν αγωνιστεί οι Επτανήσιοι για να στηρίξουν μια Ελλάδα που πονούσε. Μετά, ήρθε η Ελλάδα να στηρίξει την Επτάνησο. Αυτό είναι πολύ συγκλονιστικό. Κι εδώ είναι το μήνυμα. (Ας μη ξεχνάμε πως μπορεί να μιλάμε για 400 χρόνια σκλαβιάς . Η Επτάνησος όμως ήταν 750 περίπου χρόνια κάτω από μια ιδιόμορφη σκλαβιά –γιατί σκλαβιά είναι κι αυτή-, κάτω από δυτικούς κυρίαρχους που μπορεί να ήταν πιο πολιτισμένοι, όμως ήταν κυρίαρχοι. Τέλος. Με ό,τι σημαίνει αυτό). Και ποιο είναι το μήνυμα –τελικά-; Η σημασία της Ελληνικής Επανάστασης για την Αγγλοκρατούμενη Επτάνησο είναι αυτό που πάντα κάνει ο Έλληνας –κατ’ εμένα, κι είναι μια δική μου έκφραση αυτή-: αντιδάνειο του Ελληνισμού προς τον Ελληνισμό. Αυτό είναι το μήνυμα του 1821. Και κρύβεται μέσα σε αυτό, αυτό που έδωσε το νεοπαγές Ελληνικό Κράτος στην Επτάνησο. Απελευθερώθηκε η Ελλάδα, ένα κομμάτι της, μικρό. Κι έρχεται να βοηθήσει την Αγγλοκρατούμενη Επτάνησο να ελευθερωθεί. Άρα αντιδάνειο του Ελληνισμού προς τον Ελληνισμό. Μετά απελευθερώνεται το Ιόνιο, και με τη βοήθεια των ρευμάτων της Δύσης, -τότε ήταν η φεβρουαριανή επανάσταση του 1848-, και μέσω των διηθούμενων ιδεών, η Επτάνησος κλήθηκε να απελευθερώσει και την υπόλοιπη Ελλάδα. Δηλαδή μονίμως έχουμε ένα συγκλονιστικό αντιδάνειο του Ελληνισμού προς τον Ελληνισμό.
Θ.Χ.: Κι αυτό πρέπει να επιδιώξουμε. Κι ειδικά στην περίπτωση της Κύπρου. Θέλω να σας ευχαριστήσω θερμά αγαπητή μου κ. Λειβαδά, συγγραφέα και ιστορική ερευνήτρια για αυτήν την προσέγγιση που είχαμε στη συμβολή των Επτανήσων στην Επανάσταση του 1821, στην προετοιμασία, στην εξέλιξή της, στην μερική ευόδωση του Αγώνα, και στις μετέπειτα προσπάθειες του Ελληνισμού. Καλή δύναμη στο έργο σας και καλή συνέχεια σας εύχομαι.
Ε.Λ.: Εγώ σας ευχαριστώ. Πραγματικά με τιμά η συζήτηση μαζί σας, και με όλους τους Έλληνες που είναι σκόρπιοι σε όλον τον κόσμο. Να είστε όλοι καλά.