Από τον «Βλάχικο γάμο» στη Θήβα μέχρι το έθιμο του «Αγά» της Χίου, την Καθαρά Δευτέρα σχεδόν σε όλη την Ελλάδα αναβιώνουν έθιμα αιώνων τα οποία ακόμη και σήμερα οι νέες γενιές τιμούν, κρατώντας τις παραδόσεις, ας δούμε μερικά από αυτά:
Koύλουμα
Πρόκειται για το πλέον διαδεδομένο έθιμο το οποίο συνεπάγεται με την έξοδο στην εξοχή και το πέταγμα του αετού.
Τα κούλουμα από τόπο σε τόπο γιορτάζονται διαφορετικά, με διάφορες εκδηλώσεις. Παντού όμως επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι.Τα Κούλουμα μπορεί να έχουν ρίζες στην Αθήνα, ωστόσο οι εορτασμοί γίνονται σε όλη την Ελλάδα.
Ετυμολογικά για την λέξη «Κούλουμα» υπάρχουν πολλές εκδοχές ως προς την προέλευση και τη ερμηνεία. Ο πατέρας της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, υποστηρίζει ότι η λέξη προέρχεται από το λατινικό «cuuiulus», που σημαίνει αφθονία, αλλά και τέλος. Τα κούλουμα εκφράζουν, δηλαδή, τον επίλογο της Αποκριάς και παράλληλα την έναρξη της περιόδου της Σαρακοστής.
Στην Αθήνα από πολλές δεκαετίες προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τα Κούλουμα γιορταζόταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου όπου οι Αθηναίοι «τρωγόπιναν» καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του Ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν από τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους «λατέρνας».
Το σούρουπο όλοι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν λαμπρό χορό κυρίως τσάμικο γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός παρουσία των Βασιλέων και πλήθους κόσμου.
Ο χορός των Παπάδων στην Κέρκυρα
Ακόμη ένα ευρέως γνωστό έθιμο είναι εκείνο του χορού των Παπάδων στην Κέρκυρα. Τον χορό δεν συνοδεύει κανένα μουσικό όργανο, παρά μόνο η μελωδία από το τραγούδι που ακούγεται, που θυμίζει περισσότερο έναν εκκλησιαστικό ύμνο.Ο πρεσβύτερος ιερέας σέρνει το χορό τραγουδώντας πρώτος τον κάθε στίχο και οι υπόλοιποι τον επαναλαμβάνουν. « Δόξα να, δόξα να, δόξα να ‘χει πάσα ημέρα. Δόξα να ‘χει πάσα ημέρα και ο Υιός με τον Πατέρα. Δόξα να, δόξα να, δόξα να ‘χουν και τα τρία. Δόξα να ‘χουν και τα τρία και η Δέσποινα Μαρία…» Όταν τελειώσει ο «χορός των παπάδων» ο ιερέας ευλογεί τον ποίμνιο του και τους εύχεται «καλή νηστεία και καλή σαρακοστή…»
Το «δικαστήριο» στην Κάρπαθο
Στο Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων ανταλλάσσονται απρεπείς χειρονομίες μεταξύ των θεατών, και γι’ αυτό οδηγούνται στο «δικαστήριο» από τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες), προς απονομή δικαιοσύνης από τους σεβάσμιους του νησιού. Τα αυτοσχέδια αστεία και τα γέλια ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.
Ο «Βλάχικος Γάμος» της Θήβας
Αρκετός κόσμος θεωρεί ότι πρόκειται για ένα κατάλοιπο της πανάρχαιης Διονυσιακής λατρείας. Ένα από τα γραφικότερα λαϊκά έθιμα της Βοιωτίας είναι ο Βλάχικος γάμος της Θήβας που γίνεται την Καθαρή Δευτέρα και συγκεντρώνει το ενδιαφέρον πολλών επισκεπτών.
Το έθιμο τούτο, παραλλαγή ενός γάμου Βλάχων, φέρνει στο προσκήνιο και στο νου του θεατή ένα πλήθος από προβλήματα που ανάγονται στη σχέση του με τα πανάρχαια λατρευτικά έθιμα της Διονυσιακής θρησκείας, στην καταγωγή των «Βλάχων», στη μεταφορά του εθίμου από τις βουνοκορφές της Πίνδου στην πόλη του Κάδμου και πολλά άλλα.
Παλιότερα η τελετή άρχιζε απ’ το βράδυ του Σαββάτου και συνεχιζόταν ως τη νύχτα της Δευτέρας, ασταμάτητα, όπως ακριβώς γίνονταν και στους αληθινούς γάμους σε πολλά χωριά της Βοιωτίας.
Το έθιμο του Αχυρένιου-Γληγοράκη στη Βόνιτσα
Το έθιμο του Αχυρένιου-Γληγοράκη αναβιώνει κάθε Καθαρά Δευτέρα στην πόλη της Βόνιτσας. Είναι μια νότα παράδοσης που καταφέρνει να συνδυάζει σάτιρα και διασκέδαση προσφέροντας κάθε φορά ξεχωριστές στιγμές στους επισκέπτες και τους ντόπιους. Σύμφωνα με το έθιμο Ο γιατρός βγάζει γνωμάτευση κάνοντας ερωτήσεις στους συγγενείς και εξετάζει τον ασθενή. Με το πέρασμα των χρόνων η γνωμάτευση άρχισε να προσαρμόζεται στα δεδομένα της κάθε εποχής και κατέληξε σε αναπαράσταση και διακωμώδηση της επικαιρότητας. Μέσα σε μοιρολόγια και θρήνους πλησιάζει ο παπάς με τα παπαδοπαίδια. Τα λόγια του παραλλαγμένα τροπάρια της νεκρώσιμης ακολουθίας.Το δειλινό στην κεντρική πλατεία της Βόνιτσας δίνεται η πιο μεγάλη παράσταση. Γλέντι με θαλασσινά, άφθονο κρασί, χορός και τραγούδι. Προς το τέλος της τελετής, σε κάποια διακοπή του γλεντιού, κάποιος εκφωνεί τον επικήδειο, που δεν είναι παρά μια καυστική σάτιρα της επικαιρότητας. Το απόβραδο ο Γληγοράκης στην άκρη του γιαλού ή μέσα σε πρόχειρα κατασκευασμένη βάρκα, ρίχνεται στη φωτιά. Γύρω από τον αχυρένιο που σιγοκαίγεται, γίνεται το γλέντι κορυφώνεται με χορό και ποτό.
Το έθιμο των Μουντζούρηδων στον Πολύσιτο της Βιστωνίδας
Η προετοιμασία ξεκινά από την προηγούμενη μέρα με την παρασκευή της παραδοσιακής Λαγάνας και το βράσιμο της φασολάδας από τις γυναίκες του χωριού, για να προσφέρουν στους επισκέπτες τους την επόμενη μέρα. Τους επισκέπτες τους περιμένει μια έκπληξη, αφού τους υποδέχονται δύο μεταμφιεσμένοι οι οποίοι προσπαθούν να τους μουντζουρώσουν με την καπνιά από το καζάνι που έβραζε η φασολάδα έτσι ώστε όλοι να γιορτάσουν την Καθαρή Δευτέρα μασκαρεμένοι!
Το «γαϊτανάκι»
Σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και σε διάφορες παραλλαγές το χορευτικό δρώμενο, το λεγόμενο Γαϊτανάκι, έθιμο που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, ξεσηκώνει μικρούς και μεγάλους.
Το έθιμο του “Αγά” στα Μεστά της Χίου
Την ημέρα της Καθαρής Δευτέρας, ο «Αγάς» εισβάλει στα Μεστά της Χίου και μαζί με την συνοδεία του, πιάνει θέση στην κεντρική πλατεία του χωριού. Και τότε, ξεκινά η «δίκη».
Με ένα… πλαστικό ρόπαλο ο «Αγάς» μοιράζει τα πρόστιμα ανάλογα με το παράπτωμα του κάθε κατηγορουμένου διασκεδάζοντας το που γελά και αναρωτιέται ταυτόχρονα αν μετά είναι και η σειρά του.
Ο Αγάς, καταδικάζει κάθε παρευρισκόμενο για τα «παραπτώματά» του και του επιβάλει ένα χρηματικό πρόστιμο, που πρέπει να πληρώσει.
Σημειώνεται ότι το εν λόγω έθιμο έχει ρίζες από την Τουρκοκρατία.
Του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη
Το Κουτρούλη ήταν παλιό χωριό-οικισμός της Ηλείας, κατεστραμμένο σήμερα. Το Κουτρούλη βρισκόταν στα νότια της Ηλείας στη περιοχή της πρώην επαρχίας Ολυμπίας και κοντά στην Αλιφείρα. Η ονομασία διασώζεται και σήμερα 500 μέτρα από το χωριό Καλλιθέα, πρώην Ζάχα, πρωτεύουσα της επαρχίας Φαναρίου επί Τουρκοκρατίας.
Άγνωστο πότε πρωτοκατοικήθηκε, στην Ενετική απογραφή του 1689 αναφέρεται μαζί με το γειτονικό Καρά Ζεστέρι ότι είχαν 32 κατοίκους (Cara Zesteri e Cutruli). Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι κατά την Β΄ Τουρκοκρατία στο Κουτρούλη γινόταν γάμος όπου ξέσπασαν επεισόδια μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών. Οι Οθωμανοί για εκδίκηση τις επόμενες ημέρες επιτέθηκαν στο χωριό το κατέστρεψαν και το έκαψαν. Η παράδοση συνεχίζει ότι από αυτό το περιστατικό έμειναν οι παροιμίες “Του Κουτρούλη ο γάμος” και “του Κουτρούλη το πανηγύρι”. Σήμερα στην Αλιφείρα γίνεται αναπαράσταση του γάμου.
Το «ξάρτυσμα» στον Πόρο
Στον Πόρο συναντάμε το «ξάρτυσμα», το καθάρισμα δηλαδή των μαγειρικών σκευών από τα λίπη και τα υπολείμματα από το φαγοπότι της αποκριάς.
Ο Μπέης στην Αλεξανδρούπολη
Στην Αλεξανδρούπολη την Καθαρή Δευτέρα ένας κάτοικος της πόλης μεταμφιέζεται σε Μπέη και ηγείται μιας χαρούμενης παρέας που μοιράζει ευχές για το καλό, αλλά δεν αφήνει και τίποτα ασχολίαστο. Ο «Μπέης», ή «κιοπέκ Μπέης», κληροδοτήθηκε, όπως και τόσα άλλα έθιμα, στους Θρακιώτες από τους προγόνους τους ως παρακαταθήκη της δυναμικής της κοινωνικής συνοχής όπως αυτή αναδείχθηκε στις δύσκολες περιόδους της ιστορικής τους διαδρομής ή απλά, ως μία ευκαιρία γλεντιού και διασκέδασης στην περίοδο των Αποκριών, όπου τα «πρέπει» καταστρατηγούνται για λίγο και πριν την έναρξη της Μ. Σαρακοστής, της νηστείας και της εβδομάδας των Παθών του Χριστού.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 27/2/2017, Μαγδαληνή Ντούκα Μοντεσάντου