Η Ελληνική Διεκδίκηση πριν από τη Μελίνα Μερκούρη
Ανάγκη να θυμηθούμε ότι πριν από τη Μελίνα υπήρξαν κι άλλες φωτεινές μορφές -πολιτικοί, λόγιοι, πρεσβευτές και απλοί Έλληνες- που κράτησαν άσβεστη τη φλόγα της διεκδίκησης. Θεωρώ πως το θέμα αγγίζει βαθιά τον Ελληνισμό όπου γης, ο οποίος στάθηκε πάντα υπέρμαχος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η Μελίνα Μερκούρη έχει ταυτιστεί στη συλλογική μνήμη με τον μεγάλο αγώνα για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα. Ωστόσο, η ιστορία αυτού του αιτήματος ξεκινά πολύ πριν από τη δεκαετία του 1980. Από τον 19ο αιώνα έως τα μέσα του 20ού, Έλληνες πολιτικοί, λόγιοι και καλλιτέχνες –και ορισμένοι ξένοι φιλέλληνες– διατύπωναν με συνέπεια το αίτημα για την αποκατάσταση του ιερού συνόλου του Παρθενώνα. Ακολουθεί μια χρονολογική παρουσίαση αυτών των πρωτοβουλιών, που φωτίζει τη μακρά ιστορική συνέχεια ενός εθνικού αιτήματος.
1. Οι πρώτες φωνές διαμαρτυρίας (αρχές 19ου αιώνα)
Ήδη από την εποχή που ο λόρδος Έλγιν άρπαξε τα γλυπτά του Παρθενώνα (1801–1812), υπήρξαν αντιδράσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Βρετανία. Ο Λόρδος Βύρων, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του φιλελληνισμού, κατήγγειλε την πράξη ως ιεροσυλία. Στο ποίημά του «Childe Harold’s Pilgrimage» «Το Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» (1812) έγραψε:
«Cold is the heart that cannot feel for thee, Thus despoiled, Athens!…»
«Παγωμένη είναι η καρδιά που δεν μπορεί να σε νιώσει, έτσι λεηλατημένη, Αθήνα!…»
Με τους στίχους αυτούς καταδίκαζε τη λεηλασία του Έλγιν και τάσσονταν υπέρ της επιστροφής των γλυπτών στον τόπο τους.
2. Το πρώτο επίσημο ελληνικό αίτημα (1836)
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το θέμα των Μαρμάρων απασχόλησε ήδη από τη δεκαετία του 1830 το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Το 1836 διατυπώθηκε το πρώτο επίσημο αίτημα προς τη Βρετανία για την επιστροφή τεσσάρων πλακών από τη ζωφόρο του ναού της Αθηνάς Νίκης. Το αίτημα απορρίφθηκε με το επιχείρημα ότι τα μάρμαρα είχαν «αγοραστεί νομίμως».
3. Επαναλαμβανόμενες εκκλήσεις τον 19ο αιώνα
Καθ’ όλο τον 19ο αιώνα, η Ελλάδα επανερχόταν στο ζήτημα. Το 1846, η κυβέρνηση ζήτησε τη δημιουργία εκμαγείων από τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Το 1890, ο Δήμος Αθηναίων διατύπωσε επίσημα αίτημα προς τη βρετανική κυβέρνηση για επιστροφή των μαρμάρων ως «αναντικατάστατων συμβόλων του ελληνικού πολιτισμού». Οι κινήσεις αυτές δεν είχαν αποτέλεσμα, αλλά κράτησαν το θέμα ζωντανό στη δημόσια σφαίρα.
4. Διπλωματικές πρωτοβουλίες του Μεσοπολέμου (1927)
Κατά τον Μεσοπόλεμο, το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, μέσω της πρεσβείας στο Λονδίνο, διατύπωσε νέα διπλωματική νότα (1927) με αίτημα επιστροφής συγκεκριμένων τεμαχίων του Παρθενώνα. Και αυτή η προσπάθεια έμεινε χωρίς απάντηση, καθώς το Βρετανικό Μουσείο επικαλέστηκε εκ νέου το «νομίμως αποκτηθέν» των γλυπτών.
5. Βουλευτικές παρεμβάσεις του 1960 (Ο Χ. Ρουχωτάς)
Πολύ πριν η Μελίνα Μερκούρη αναλάβει την εκστρατεία της, υπήρξαν μεμονωμένες ελληνικές φωνές που κράτησαν ζωντανό το ζήτημα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Χαράλαμπος Ρουχωτάς, βουλευτής Κεφαλληνίας και Ιθάκξης της Ένωσης Κέντρου, ο οποίος τη δεκαετία του 1960 υπέβαλε στη Βουλή σχετική ερώτηση για την επιστροφή των Μαρμάρων και την ανάδειξη του θέματος στην UNESCO. Πρότεινε μάλιστα να τοποθετηθούν πινακίδες στην Ακρόπολη που να υπενθυμίζουν την αρπαγή των γλυπτών από τον Έλγιν.
6. Από την εθνική επιθυμία στη διεθνή καμπάνια (1970–1982)
Στη δεκαετία του 1970, το θέμα επανήλθε χάρη στη Σύμβαση της UNESCO για την επιστροφή πολιτιστικών αγαθών (1970). Όταν η Μελίνα Μερκούρη ανέλαβε το Υπουργείο Πολιτισμού το 1981, μετέτρεψε το ιστορικό αίτημα σε παγκόσμιο πολιτιστικό ζήτημα, θέτοντάς το ενώπιον της UNESCO το 1982.
Επίλογος
Η Μελίνα Μερκούρη δεν «εφηύρε» το αίτημα για την επιστροφή των Μαρμάρων• του έδωσε όμως φωνή, πάθος και διεθνή απήχηση. Πίσω της υπήρξαν δεκαετίες προσπαθειών, αιτημάτων και οραμάτων, από τον Βύρωνα και τον Όθωνα ως τον Ρουχωτά και τους ανώνυμους λειτουργούς της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Το αίτημα για την επανένωση των Μαρμάρων του Παρθενώνα είναι, έτσι, μια ιστορία δύο αιώνων ελληνικής συνέπειας απέναντι στην ιδέα ότι τα σύμβολα του πολιτισμού πρέπει να ανήκουν στον τόπο που τα γέννησε.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
• Βρετανικό Μουσείο, The Parthenon Sculptures: Facts and History, London, 2021.
• Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αρχεία Υπουργείου Παιδείας – Επιστολές περί επιστροφής γλυπτών (1836–1890), Αθήνα, 2004.
• Χριστίνα Βούλγαρη, Η Υπόθεση των Μαρμάρων του Παρθενώνα: Ιστορική και Διπλωματική Προσέγγιση, εκδ. Καρδαμίτσα, 2011.
• William St. Clair, Lord Elgin and the Marbles, Oxford University Press, 1998.
• UNESCO, Records of the Intergovernmental Committee for Promoting the Return of Cultural Property to its Countries of Origin, Paris, 1982.
• Πρακτικά Βουλής των Ελλήνων, Συνεδρίαση 1963, Ερώτηση βουλευτού Χαράλαμπου Ρουχωτά.
• Γιάννης Χωραφάς, Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα και η Ελληνική Πολιτική Ιστορία, εκδ. Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών, 2005.
Δρ. Γαβριήλ Μανωλάτος
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 22/10/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA