Η παρουσίαση των βιβλίων έγινε στην Κοργιαλένειο βιβλιοθήκη την Παρασκευή 18 Ιουλίου 2025 στις 8.30 μ.μ. Η εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από το ΙΚΙ και το Ιστορικό και Λαογραφικο Μουσείο Αργοστολίου. Για τα βιβλία μίλησαν η κα Δώρα Μαρκάτου τ. αναπληρώτρια καθηγήτρια του παν. Ιωαννίνων και ο κ. Ηλιας Τουμασάτος Δρ ιστορίας, εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Παρέμβαση έκανε ο κ. Βασίλης Τσελέντης ομ. Καθ. παν. Πειραιά. Την παρουσίαση συντόνισε ο κ. Παύλος Μπουχάγιερ, επίκουρος καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου και Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών.
Παραθέτουμε αποσπάσματα από την εισαγωγή του βιβλίου «Παρεμβάσεις για το φυσικό και δομημένο περιβάλλον στην Κεφαλονιά»
Υπερασπίζοντας το περιβάλλον
Η φροντίδα για το περιβάλλον αποτελεί σήμερα, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, κύριο αντικείμενο μελέτης και δημόσιας συζήτησης στην επιστημονική κοινότητα και στα μέσα ενημέρωσης. Η αιτία είναι οι δυσμενείς εξελίξεις τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως τον 21ο αιώνα, στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον, λόγω του ακολουθούμενου μοντέλου παραγωγής και κατανάλωσης, των πλασματικών αναγκών, των ανισοτήτων, της ραγδαίας αστικοποίησης και της κλιματικής κρίσης ως απόρροια των παραπάνω. Αυτά, δηλαδή, που συνιστούν την πολιτική κριτική της ανθρωποκαίνου εποχής στην οποία βρισκόμαστε εδώ και δύο περίπου αιώνες.
Για το λόγους αυτούς, όλα τα αναπτυξιακά σχέδια και προγράμματα προσπαθούν να ενσωματώσουν την περιβαλλοντική διάσταση, η οποία αποτελεί μια ουσιαστική συνιστώσα τής αναπτυξιακής διαδικασίας και μάλιστα εκείνη που συνιστά την ποιοτική της όψη. Το περιβάλλον δεν είναι, σε καμία περίπτωση, το διακοσμητικό «κερασάκι» στην «τούρτα» της ανάπτυξης, αλλά ένα οργανικό στοιχείο της. Και η προστασία του είναι ή άλλη όψη του νομίσματος. H ανθεκτική και βιώσιμη (ή όπως αλλιώς και να την ονομάσουμε) ανάπτυξη (και όχι η οικονομική μεγέθυνση), σημαίνει ακριβώς αυτό: Μια ανάπτυξη με όρους και όρια, που είναι συμβατή με την οικολογική ισορροπία.
Για να εξασφαλιστεί όμως η συμβατότητα αυτή και να λυθεί η εξίσωση «ανάπτυξη με σεβασμό στο περιβάλλον» είναι αναγκαία η χρήση του εργαλείου που λέγεται σχεδιασμός, ο ρόλος του οποίου είναι καταλυτικός και κομβικός για την προστασία του περιβάλλοντος.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Στην Ελλάδα, όπως είδαμε παραπάνω, τα πράγματα είναι περισσότερο περίπλοκα λόγω των ιδιορρυθμιών του πολιτικού και του κοινωνικού συστήματος. Ωστόσο, παρά την ύπαρξη πολλών θεσμικών κανόνων, στην πραγματικότητα, μόνο ένα μικρό ποσοστό της υπάρχουσας νομοθεσίας εφαρμόζεται.
Σύμφωνα με το άρθρο 24 του ελληνικού συντάγματος Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Μόνο που το κράτος δεν εκτελεί τις υποχρεώσεις του και οι πολίτες δεν ασκούν τα δικαιώματά τους (αλλά ούτε και τις υποχρεώσεις τους, παίρνοντας παράδειγμα από το κράτος). Έτσι, στην πρώτη δεκαετία της μεταπολίτευσης, θεσπίστηκε για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού κράτους, η υποχρεωτική εισφορά σε γη και σε χρήμα στις επεκτάσεις των σχεδίων πόλεων. Το ίδιο ισχύει και για τις αναμορφώσεις σε υπάρχουσες αστικές περιοχές (εντός σχεδίου), ώστε την δημιουργουμένη υπεραξία να την καρπώνεται το κοινωνικό σύνολο.
Στις δεκαετίες ‘80 και ‘90 ψηφίστηκαν θεσμικοί νόμοι σε εφαρμογή του συντάγματος στον τομέα της πολεοδομίας, χωροταξίας και περιβάλλοντος, που αποτελούν, ακόμα και σήμερα, σημεία αναφοράς. Ωστόσο, από το 2014 άρχισε το «ξήλωμα». Με προσχήματα τα μνημόνια και την κρίση καταργήθηκαν οι φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών και αντικαταστάθηκαν από υπηρεσιακές μονάδες. Ωστόσο, οι φορείς, ως νομικά πρόσωπα, είχαν ενσωματώσει στο διοικητικό τους συμβούλιο τη συμμετοχή των τοπικών συλλογικοτήτων και της τοπικής αυτοδιοίκησης (δημοτικής και περιφερειακής), πράγμα που δεν υφίσταται σήμερα. Καταργηθήκαν επίσης οι απαραίτητοι φορείς πολεοδομικής πολιτικής στις μητροπολιτικές περιοχές που είχε δημιουργήσει ο Αντώνης Τρίτσης : οι Οργανισμοί Ρυθμιστικού Σχεδίου και προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας και Θεσσαλονίκης (ΟΡΣΑ και ΟΡΣΘ)
Είναι γεγονός ότι, όπως συμβαίνει και στον διεθνή χώρο, ο 21ος αιώνας είναι μια παρακμιακή περίοδος για το περιβάλλον στην Ελλάδα. Ιδίως τα τελευταία χρόνια (από την εποχή της οικονομικής κρίσης), το περιβάλλον δεν αποτελεί προτεραιότητα στον τόπο μας, ούτε σε εθνικό ούτε σε τοπικό επίπεδο, παρά τα αντιθέτως διατυμπανιζόμενα. Οι δύο νόμοι 4685 και 4759 του 2020 για τον «εκσυγχρονισμό» της περιβαλλοντικής, πολεοδομικής και χωροταξικής πολιτικής, καθώς και αυτοί που ακολούθησαν, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα κακής νομοθέτησης και οπισθοδρόμησης από τα περιβαλλοντικά κεκτημένα των προηγούμενων δεκαετιών. Για παράδειγμα, η ευρεία τροποποίηση (το 2020) του οικοδομικού κανονισμού (ΝΟΚ) οδήγησε στην αύξηση του συντελεστή δόμησης με αποτέλεσμα την επιβάρυνση του αστικού περιβάλλοντος. Οι περισσότερες μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ) είναι απλώς … copy paste. Εξαγγέλλονται διαρκώς μεταρρυθμίσεις στον τομέα του περιβάλλοντος, ενώ στην ουσία πρόκειται για απορρυθμίσεις των αντίστοιχων πολιτικών. Κύριο γνώρισμα, της περιόδου αυτής, είναι η τάση ιδιωτικοποίησης της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, των κοινωνικών αγαθών και των υποδομών σε συνδυασμό με τη δωρεάν οικειοποίηση του περιβαλλοντικού κεφαλαίου, που αποτελεί οργανικό στοιχείο μιας συντηρητικής και νεοφιλελεύθερης πολιτικής
Στην Κεφαλονιά, η κατάσταση του περιβάλλοντος είναι ιδιαίτερα ανησυχητική από τη σκοπιά του τρόπου αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Απλά η Κεφαλονιά είναι ένα μεγάλο νησί για τα ελληνικά δεδομένα και γι’ αυτό φαίνεται να ‘αντέχει’ περισσότερο από άλλα μικρότερα. Όμως, αρχίζει να φτάνει στα όριά του σε ορισμένες περιοχές. Στο μεταξύ, στα Ιόνια νησιά, η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος έχουν ήδη ξεπεράσει τα όρια. Η Κεφαλονιά φαίνεται να ακολουθεί την ίδια πορεία. Η εκάστοτε υπάρχουσα κατάσταση, στα διάφορα μέτωπα του περιβάλλοντος, όπως περιγράφονται και αναφέρονται στα κείμενα -παρεμβάσεις του παρόντος τόμου, δείχνει ότι η γενική κατεύθυνση έχει, τηρουμένων των αναλογιών, αρνητικό πρόσημο. Παρατηρείται σημαντική υστέρηση σε διάφορα θέματα: φύση, προστατευόμενες περιοχές, θαλάσσιο περιβάλλον, παράκτια ζώνη, αστικό περιβάλλον κ.ά. Ωστόσο, κομβικό σημείο αποτελούν τα ζητήματα που αφορούν στο τοπίο και στη δόμηση στην ύπαιθρο και στον αστικό χώρο, τα οποία συνιστούν την αιχμή των περιβαλλοντικών, χωροταξικών και πολεοδομικών προβλημάτων.
Κατ’ αρχάς, στο πεδίο του τοπίου και της αγροτικής κληρονομιάς, διαπιστώνεται σημαντική υποβάθμιση με την εγκατάλειψη που παρατηρείται στα παραδοσιακά κτίσματα, στις αναβαθμίδες (‘αρμάκια’ στην κεφαλονίτικη ντοπιολαλιά) και στις παντός είδους εναπομείνασες ξηρολιθικές κατασκευές. Κύρια αιτία η ανύπαρκτη πολιτική βούληση, παρά την ύπαρξη τεχνογνωσίας και χρηματοδοτικών πηγών. Στον χώρο της υπαίθρου οι χαίνουσες πληγές των λατομείων στον κόλπο Αργοστολίου και σε άλλες περιοχές, αποτελούν κλασικά παραδείγματα εξωτερίκευσης του περιβαλλοντικού κόστους, που το πληρώνουν οι φορολογούμενοι και η κοινωνία και όχι οι επιχειρηματίες οι οποίοι ενδιαφέρονται μόνο για τη δική τους οικονομική ωφέλεια και κερδοφορία.
Κατά δεύτερον, η λεγόμενη «εκτός σχεδίου» διάσπαρτη, διάχυτη και άναρχη δόμηση (‘νόμιμη’ ή αυθαίρετη) καταλαμβάνει διαρκώς νέες εκτάσεις σε όλο το νησί. Είναι ο «ελέφαντας στο δωμάτιο». Ασχολούμαστε για άλλα μικρότερης σπουδαιότητας θέματα για το περιβάλλον και δεν μιλάμε για το ζήτημα της δόμησης για ευνόητους λόγους. Περιοχές όπως η Κρανιά, η Λάσση, η Λειβαθώ, ο Λουρδάς, η Σκάλα, η Κατωγή Παλικής, η Σάμη κ.ά. έχουν ήδη χάσει τον χαρακτήρα τους ως χώροι υπαίθρου και σε λίγο θα ξεπεράσουν και την φέρουσα ικανότητά τους. Περιττό να αναφερθεί η κακοποίηση της παράκτιας ζώνης (αιγιαλός, παραλία και ευρύτερη ζώνη) που υποφέρει από τη υπερ-εκμετάλλευση λόγω τουρισμού.
Το πρόβλημα με την εκτός σχεδίου δόμηση, είναι δομικό από πολιτική άποψη. Οι τοπικές αρχές, όχι μόνον δεν τολμούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, αλλά με κυριολεκτικά έωλα επιχειρήματα τάσσονται υπέρ της συνέχισης της απαράδεκτης αυτής πρακτικής. Προφανώς για να μην υποστούν το πολιτικό κόστος! Αντί να υψώσουν τη φωνή τους για το πολεοδομικό «έγκλημα» που διαπράττεται σε βάρος της κεφαλονίτικης υπαίθρου, συναινούν πλήρως στη βασική φιλοσοφία: να μη θίξουμε τα κακώς κείμενα!
Τα επιχειρήματα είναι γνωστά. Να μη «χάσουν» τις περιουσίες τους οι άνθρωποι. Αλλά προφανώς δεν πρόκειται περί αυτού. Πρόκειται, πολύ απλά, για τη σπέκουλα που γίνεται επί των ακινήτων εκτός σχεδίου. Real Estate και τουρισμός (Airbnb κλπ.) αντί για παραγωγικές επενδύσεις, αγροτικές εγκαταστάσεις κλπ. Έχουν γραφεί πολλά, από σοβαρούς οικονομολόγους και άλλους επιστήμονες, για το πόσο μεγάλο κακό, στη εθνική οικονομία, προκαλεί η πολιτική και πρακτική αυτή (για να μην αναφέρουμε και τα άλλα κακά). Δυστυχώς, η ιδιοκτησία στην πατρίδα μας, ταυτίζεται μόνο με τη δόμηση !.. Και μόνο με δικαιώματα, όχι με υποχρεώσεις. Αντίθετα με το γράμμα και το πνεύμα του Συντάγματος. Όλοι τάσσονται υπέρ των δικαιωμάτων των ιδιοκτητών αλλά κανένας δεν υπερασπίζεται το (κοινωνικό) δικαίωμα στο περιβάλλον. Και ύστερα προσπαθούμε, με νομικές ακροβασίες, να δικαιολογήσουμε τα αδικαιολόγητα της υπάρχουσας κατάστασης.
Διότι στην Κεφαλονιά και στην Ελλάδα, η δόμηση εκτός σχεδίου είναι ταμπού. Κάτι που δεν επιτρέπεται να το αγγίξουμε ή να το αμφισβητήσουμε. Όποιος το επιχειρεί πρέπει να ριχτεί στον Καιάδα! Επιτυγχάνεται, με τον τρόπο αυτό, μια διακομματική συμμαχία για την καταστροφή του περιβάλλοντος, τη στιγμή που θα έπρεπε όλοι να είναι στην απέναντι σωστή πλευρά της προστασίας του.
Έτσι, μόνοι υπερασπιστές της φύσης και της λογικής, έχουν απομείνει οι περιβαλλοντικές οργανώσεις της χώρας, το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) και κάποιες σημαντικές προσωπικότητες (από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα) που αρθρογραφούν χαρακτηρίζοντας την εκτός σχεδίου δόμηση «Μέθοδο καταστροφής του υπαίθριου χώρου», «Εκτός σχεδίου ξεχαρβάλωμα», «Τσιμέντο παντού, χωρίς σχέδιο και υποδομές,» (Η καθημερινή, 14 και 21/1/2024) και άλλα πολλά. Ο Στέφανος Μάνος (πρώην υπουργός), το περασμένο Ιανουάριο, χαρακτήρισε την προσπάθεια της κυβέρνησης, για συνέχιση της εκτός σχεδίου δόμησης, ως μία κυνική προσπάθεια ψηφοθηρίας, προ των ευρωεκλογών, σε μια κοινωνία δυστυχώς αδιάφορη… Από παντού τονίζεται, ότι χρειάζεται κατάργηση, όχι μόνον των παρεκκλίσεων αλλά και του κανόνα, για να μην μπορούν να ‘αγοράζουν’ τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα τους ‘μικρούς’.
Είναι παράλογο, από τη μία πλευρά να εξαγγέλλεται και να προκηρύσσεται με φανφάρες, από το αρμόδιο υπουργείο, ένα πρόγραμμα χωροταξικού σχεδιασμού και, από την άλλη, να διευκολύνεται, ειδικά αυτή την περίοδο, η εκτός σχεδίου διάσπαρτη και άναρχη δόμηση που το υπονομεύει! Αν δεν είναι παράδοξο και αντιφατικό, είναι σίγουρα εσκεμμένο. Ακριβώς για να διαιωνιστεί η πρακτική αυτή, αφού η καθυστέρηση του σχεδιασμού είναι δεδομένη: Από το 2020 μέχρι σήμερα, 4 χρόνια τώρα, το πρόγραμμα δεν έχει ακόμα ξεκινήσει ουσιαστικά!.. Και αυτό, όταν με την Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης (ΕΠΑ) του Αντώνη Τρίτση, σε 4 χρόνια (1984-88), είχαν εκπονηθεί και θεσμοθετηθεί τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΓΠΣ) όλων σχεδόν των πόλεων και κωμοπόλεων της χώρας (220) σε μια εποχή που δουλεύαμε με τα μολύβια και όχι με υπολογιστές…
Σήμερα, η κατάσταση στον τόπο μας, είναι πολύ χειρότερη και έχει επιδεινωθεί από τις τελευταίες νομοθετικές ρυθμίσεις. Η «κατάρα» του πολιτικού κόστους είναι πανταχού παρούσα και καθοδηγεί τις πολιτικές πρακτικές των διοικούντων σε κάθε ζήτημα που αφορά τη δόμηση, όχι μόνον εκτός, αλλά και εντός σχεδίου… Τελικά ποιος θα υπερασπιστεί το περιβάλλον στην Κεφαλονιά;
Στο Αργοστόλι, στο Ληξούρι καθώς και στη Σάμη, στον Πόρο και σε άλλους οικισμούς, παρατηρούνται λειτουργικά και μορφολογικά προβλήματα όπως: συνεχής κατάληψη δημόσιου χώρου (δρόμων, πεζοδρομίων, στοών), κυκλοφοριακή συμφόρηση, αδιαφορία για την κτισμένη κληρονομιά (καμία φροντίδα για τα διατηρητέα κτίσματα…), οικοδομικές αυθαιρεσίες, υπερδόμηση (υπόγεια και σοφίτες που κλέβουν συντελεστή δόμησης), υπερυψωμένες κτηριακές «τούρτες», τρανταχτά δείγματα του κεφαλονίτικου νεοπλουτισμού.
Η πολεοδομική «επανάσταση» της ΕΠΑ στη δεκαετία του ‘80, επιδίωξε και πέτυχε, σε ικανοποιητικό βαθμό, την υλοποίηση ενός συμμετοχικού σχεδιασμού που οδήγησε σε έναν μετασχηματισμό και μια σημαντική ανάταξη του πολεοδομικού γίγνεσθαι μέσα και γύρω από τις πόλεις μας. Και αυτό, παρά το γεγονός ότι καταστρατηγήθηκαν χονδροειδώς οι θεσπισμένοι κανόνες δόμησης και χρήσεων γης, φθάνοντας στα όρια του πολεοδομικού πλιάτσικου από τα μικρά και τα μεγάλα τοπικά συμφέροντα. Η Ζώνη Οικιστικού Ελέγχου (ΖΟΕ) και η Βιομηχανική Περιοχή (ΒΙΠΕ) Αργοστολίου είναι χαρακτηριστικά, αλλά όχι τα μόνα, παραδείγματα.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, σε μια εποχή ενός αποσταθεροποιητικού laissez –faire, χρειάζεται επειγόντως χωρικός σχεδιασμός : Για την προστασία του τοπίου, για τη λειτουργικότητα και ποιότητα ζωής στις πόλεις και τους οικισμούς, για την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, για την ολοκληρωμένη διαχείριση της παράκτιας ζώνης, για την προστασία του θαλάσσιου χώρου, για την προστασία των ορεινών περιοχών, για την προστασία και διαχείριση των υδάτινων πόρων, για την αντιμετώπιση των φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών στον αστικό και αγροτικό χώρο και για άλλα πολλά.
Συμπερασματικά, στα κείμενα του βιβλίου αυτού, θίγονται με διάφορες αφορμές, σημαντικά προβλήματα του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος στην Κεφαλονιά αλλά και προτείνονται συγκεκριμένες κατευθύνσεις και εναλλακτικές πολιτικές. Το κύριο πρόβλημα στους μικρούς τόπους, όπως τα νησιά, που αποτελούν ευαίσθητες αλλά και τουριστικές περιοχές, είναι η τοπική πολιτική και κοινωνική νοοτροπία, η οποία είναι βαθιά αντιπεριβαλλοντική, παρά τα βερμπαλιστικά περιβαλλοντικά κηρύγματα των τοπικών ιθυνόντων.
Επιπλέον, το ευρύτερο εθνικό πλαίσιο πολιτικής είναι ήδη υπονομευμένο από συμφέροντα και σκοπιμότητες των διαφόρων οικονομικών και πολιτικών παραγόντων. Οι αξίες που κυριαρχούν είναι χαρακτηριστικές της εποχής μας και εκφράζουν αυτές κυρίως τα κυρίαρχα συμφέροντα και σκοπιμότητες. Η προστασία και η συνετή διαχείριση του περιβάλλοντος δεν είναι επομένως τεχνοκρατικό (α-πολιτικό) ζήτημα όπως θέλουν και επιχειρούν κάποιοι να το εμφανίσουν. Είναι, πρωτίστως, βαθύτατα πολιτικό και κοινωνικό. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις-όσο καλές κι αν είναι- δεν αρκούν και επιπλέον δεν εφαρμόζονται (πόσο μάλλον όταν είναι κακές όπως είναι ο κανόνας σήμερα). Η εφαρμογή τους «σκοντάφτει» στις οικονομικές ελίτ, που οδηγούν στη άκρατη και άκριτη εμπορευματοποίηση των πάσης φύσεως κοινωνικών αγαθών. Είναι το αποτέλεσμα της λειτουργίας του υπάρχοντος οικονομικού συστήματος, ιδίως μετά την έλευση της παγκοσμιοποίησης.
Το χειρότερο, όμως, από όλα, είναι ότι δεν υπάρχουν αρκετές εστίες αντίστασης. Δεν υπάρχουν ικανά τοπικά κινήματα υπεράσπισης του περιβάλλοντος, όπως σε άλλα νησιά του Αιγαίου, τα οποία ίσως δημιουργηθούν και εδώ όταν η κατάσταση φτάσει στο απροχώρητο. Σε κάθε περίπτωση, η κοινωνική κινητοποίηση είναι η μόνη αναγκαία και ικανή συνθήκη, σε συνδυασμό με τοπικές αρχές αποφασισμένες να αγνοήσουν το περιβόητο πολιτικό κόστος. Αυτό, όμως, προϋποθέτει πολλές και ριζικές αλλαγές σε πολιτικό επίπεδο, καθώς και σε επίπεδο κοινωνικών συμπεριφορών και νοοτροπίας.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 22/7/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA