Εδώ και δεκαετίες, το διεθνές νομισματικό σύστημα στηρίζεται σε μια παραδοξότητα: το αμερικανικό δολάριο κυριαρχεί χωρίς αντίκρισμα, χωρίς κάλυψη σε χρυσό, και χωρίς θεσμική εγγύηση πέραν της εμπιστοσύνης που επιβλήθηκε – και διατηρήθηκε – μέσα από γεωπολιτικές συμφωνίες και οικονομικά συμφέροντα. Παρά τις επανειλημμένες αιτιάσεις περί κατάρρευσης, το σύστημα παραμένει ανθεκτικό. Όμως, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις, οι συναλλαγές σε νομίσματα συνδεδεμένα με τον χρυσό και οι πρώτες πράξεις απεξάρτησης από το δολάριο δείχνουν ότι μια ιστορική στροφή ίσως βρίσκεται πλέον σε εξέλιξη. Το ερώτημα δεν είναι μόνο εάν το δολάριο μπορεί να χάσει την πρωτοκαθεδρία του, αλλά ποιος – και με ποιο κόστος – θα θελήσει να τραβήξει την πρίζα από ένα νομισματικό σύστημα που ωφελεί τους πάντες και εγκλωβίζει εξίσου.
Από το Bretton Woods στο πετροδολάριο
Φέτος συμπληρώνονται 54 χρόνια από την ημέρα που ο Ρίτσαρντ Νίξον, με μια μονομερή απόφαση, κατάργησε τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό, καταλύοντας de facto το σύστημα του Bretton Woods. Η απόφαση αυτή, που ανακοινώθηκε ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου 1971, εγκαινίασε ένα νέο νομισματικό καθεστώς, όπου το δολάριο διατήρησε την ηγεμονική του θέση, όχι πλέον ως «χρυσόπιστο», αλλά ως κυρίαρχο μέσο διεθνούς συναλλαγής και αποθεματικό νόμισμα.
Η μεταπολεμική νομισματική αρχιτεκτονική, που βασιζόταν σε σταθερές ισοτιμίες και σύνδεση με τον χρυσό, έδωσε τη θέση της σε ένα καθεστώς κυμαινόμενων ισοτιμιών. Το κρίσιμο σημείο, ωστόσο, ήταν η μετατόπιση της στήριξης του δολαρίου: από τον χρυσό στο πετρέλαιο. Η στρατηγική συμμαχία ΗΠΑ–Σαουδικής Αραβίας για τιμολόγηση της ενέργειας αποκλειστικά σε δολάρια κατοχύρωσε το νόμισμα των ΗΠΑ ως πυλώνα του παγκόσμιου εμπορίου.
Η λειτουργία της δολαριακής ηγεμονίας
Η επιβολή του «πετροδολαρίου» επέτρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες να χρηματοδοτούν τα εμπορικά και δημοσιονομικά τους ελλείμματα μέσω της έκδοσης χρήματος, χωρίς άμεσες επιπτώσεις στην αξία του νομίσματος. Οι πλεονασματικές χώρες αναγκάζονταν να επανατοποθετούν τα δολάριά τους σε αμερικανικά ομόλογα, διαιωνίζοντας έναν φαύλο κύκλο εξάρτησης.
Το αποτέλεσμα ήταν μια σταδιακή, αλλά διαχειρίσιμη υποτίμηση του δολαρίου. Ενδεικτικά, η τιμή του χρυσού αυξήθηκε από τα 35 δολάρια ανά ουγγιά το 1971 στα περίπου 3.400 δολάρια σήμερα. Όμως, σε πείσμα της υποτίμησης, το δολάριο ουδέποτε απώλεσε την εμπιστοσύνη των διεθνών αγορών.
Ρωσία, Κίνα και οι ρωγμές στο σύστημα
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται κινήσεις που στοχεύουν στην απο-δολαριοποίηση, με βασικούς πρωταγωνιστές τη Ρωσία και την Κίνα. Η Ρωσία, αντιμέτωπη με τις δυτικές κυρώσεις λόγω της εισβολής στην Ουκρανία, επιχείρησε να θωρακίσει το ρούβλι με ελέγχους κεφαλαίων, υψηλά επιτόκια και σύνδεση με τον χρυσό. Από την πλευρά της, η Κίνα αυξάνει τη χρήση του γουάν στις διεθνείς ενεργειακές συναλλαγές, ενώ προσφέρει δυνατότητα ανταλλαγής του με φυσικό χρυσό.
Η άνοδος του ρουβλίου το 2024–2025 και η επέκταση των διακρατικών συμφωνιών σε άλλα νομίσματα δημιουργούν την αίσθηση ενός νομισματικού μετασχηματισμού. Ωστόσο, τέτοιες κινήσεις – όσο και αν είναι εντυπωσιακές σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο – δεν αρκούν για να ανατρέψουν την παγκόσμια ιεραρχία.
Ο χρυσός κανόνας και οι πρακτικοί περιορισμοί
Παρά τη νοσταλγία ορισμένων για μια επιστροφή στον «χρυσό κανόνα», οι σύγχρονες ανάγκες του παγκόσμιου εμπορίου καθιστούν κάτι τέτοιο τεχνικά και λειτουργικά ανεφάρμοστο. Με παγκόσμιο ΑΕΠ στα 95 τρισ. δολάρια και διεθνές εμπόριο 33 τρισ. δολαρίων (2024), η φυσική ποσότητα χρυσού δεν επαρκεί για την κάλυψη των συναλλαγών.
Προσπάθειες δημιουργίας νέων διεθνών νομισματικών εργαλείων – από το Bancor του Keynes και το Intor του Mundell μέχρι τα SDR του ΔΝΤ – δεν κατάφεραν ποτέ να αποκτήσουν κρίσιμη μάζα. Όχι επειδή υστερούσαν θεωρητικά, αλλά επειδή το κόστος αλλαγής του υφιστάμενου καθεστώτος είναι εξαιρετικά υψηλό για όλους τους εμπλεκομένους.
Η φούσκα της εμπιστοσύνης και η γεωπολιτική ισχύς
Η πραγματική δύναμη του δολαρίου δεν είναι ούτε ο χρυσός ούτε οι πρώτες ύλες: είναι η εμπιστοσύνη. Όσο οι αγορές, οι κυβερνήσεις και οι θεσμικοί επενδυτές συνεχίζουν να το θεωρούν ασφαλές καταφύγιο και αξιόπιστο εργαλείο, το δολάριο παραμένει η σταθερά του συστήματος.
Μια απότομη κατάρρευση της αξίας του θα σήμαινε μαζική απαξίωση περιουσιακών στοιχείων παγκοσμίως. Γι’ αυτό, ακόμα και οι εχθρικές προς τις ΗΠΑ χώρες αντιμετωπίζουν με φειδώ την πλήρη αποδέσμευση από το αμερικανικό νόμισμα.
Επίλογος: Ο άβολος μονόδρομος της νομισματικής σταθερότητας
Η ηγεμονία του δολαρίου δεν είναι μόνο ζήτημα ισχύος· είναι και επιλογή συμβιβασμού. Σε έναν κόσμο όπου η ανατροπή του νομισματικού status quo ενδέχεται να επιφέρει αστάθεια μεγαλύτερη από αυτή που ήδη υφίσταται, το κόστος της αλλαγής παραμένει απαγορευτικό.
Το δολάριο δεν επιβιώνει επειδή είναι άτρωτο ή δίκαιο, αλλά επειδή καμία εναλλακτική λύση δεν έχει κατορθώσει να οικοδομήσει ένα ισόρροπο και λειτουργικό πλαίσιο παγκόσμιας αποδοχής. Μέχρι να συμβεί αυτό – αν συμβεί ποτέ – η κυριαρχία του θα συνεχιστεί. Ίσως εύθραυστη, ίσως υπό σιωπηρή αμφισβήτηση, αλλά αναντικατάστατη.
*****************
Ο Δρ. Γαβριήλ Μανωλάτος είναι Καθηγητής Διεθνούς Οικονομίας και Ανάπτυξης. Έχει συγγράψει πλήθος άρθρων και βιβλίων πάνω στις διεθνείς σχέσεις, την παγκόσμια πολιτική και την γεωοικονομική στρατηγική. Το πρόσφατο έργο του «Πολιτικό Ημερολόγιο: Η Ελληνική Κρίση και Πτώχευση 2010–2024» αποτυπώνει την εσωτερική και διεθνή διάσταση των κρίσιμων ετών της ελληνικής κρίσης.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 17/5/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA