Από τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν διάχυτη στους πνευματικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους της τσαρικής Ρωσίας η προσέγγιση και οικειοποίηση νέων εκφραστικών ρευμάτων για την ανάδειξη και επικράτηση μιας νέας οπτικής, που αναπόφευκτα θα συγκρουόταν με τις παλιές αντιλήψεις και τις καθιερωμένες συντηρητικές τεχνοτροπίες. Οι νέοι καλλιτέχνες, συγγραφείς και διανοούμενοι μαζί με θιασώτες τους διατύπωναν άμεσα ή έμμεσα την απορριπτική αντιμετώπιση του παρελθόντος, με χλευαστικές δηλώσεις και προγραφές ακόμη και για κορυφαίους δημιουργούς, όπως ο εμβληματικός Πούσκιν. Είχαν την ακράδαντη πεποίθηση ότι η στάση τους αυτή ήταν νομοτελειακή ιστορική θέση. Ο Ελ Λισίτσκι το 1922, λίγα χρόνια μετά την Οκτωβιανή επανάσταση του 1917, στο κείμενο του «Η τέχνη μου και η ζωή» επισήμανε: «Ο Οκτώβρης ενυπήρχε πολύ νωρίτερα στην τέχνη». Αναδιφώντας στα ιστορικά ντοκουμέντα προκύπτει με διαύγεια ότι ήταν αναγκαίο να εκπορευτεί και να ευοδώσει από τα σπλάχνα του καταπιεσμένου λαού ένα μήνυμα οικουμενικής δικαιοσύνης και εγκαθίδρυσης της υλοποιημένης σοσιαλιστικής οικονομίας. Ανάμεσα στους επαναστάτες συμμετείχαν καλλιτέχνες και λογοτέχνες που αισθάνονταν δικαιωμένοι από την επανάσταση που αγωνιζόταν για ένα νέο κοινωνικό πολιτισμό. Η εικαστική δράση τους είχε ξεκινήσει ήδη από το 1860 μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα σε «καλλιτεχνικές αποικίες». Σημείο εκκίνησης τους ήταν η αποστροφή τους στον νατουαραλισμό και τον νεοκλασικισμό. Από το 1901 και μέχρι το 1917 διακρίνονται οι σημαντικοί πρωτοπόροι δημιουργοί Καντίνσκι, Τάτλιν, Κοντσαλόφσκι, Γκοντσάροβα, αδελφοί Μπουρλιούκ, Μάλεβιτς, Λαριόνοφ, Πόποβα κ.α. ( Είχα την δυνατότητα ως σπουδαστής να πρωτοδώ και να θαυμάσω έργα τους το 1984 στο ΜoΜΑ της Νέας Υόρκης). Ο Μαγιακόφσκι υπήρξε συνεργάτης του εικονοκλάστη, επαναστάτη ζωγράφου Νταβίντ Μπουρλιούκ. Η επαναστατική ποίηση του Μαγιακόφσκι, τα βιώματα και τα γραφιστικά έργα του στα φουτουριστικά εκφραστικά και ριζοσπαστικά καλλιτεχνικά πεδία της ανατρεπτικής εποχής συνάρπαζαν τα πλήθη. Η διαχρονική ροή και ζωντάνια του λόγου του αναπαριστούσε τους κοινωνικοπολιτικούς αγώνες και εμψύχωνε με ορμή και αισιοδοξία. Η εμβληματική προσωπικότητα του στάθηκε νομοτελειακό γεγονός την εποχή της επαναστατικής περιόδου που απαιτούσε και την δημιουργία μιας νέας καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής έκφρασης.
Ιστορικά η βασική ρωσική πρωτοπορία αναπτύχθηκε ι μέσα στο πλαίσιο και το ιδεολογικό κλίμα που προετοίμασαν την μεγάλη Επανάσταση. Ο Ραγιονισμός και ο Φουτουρισμός κυριαρχούσαν στη ρωσική σκηνή από το 1910. Αργότερα, από το 1915, επικράτησαν τα δυο μεγάλα ρεύματα του Σουπρεματισμού και του Κονστρουκτιβισμού, παράλληλα με άλλες αφαιρετικές και αφηρημένες τάσεις. Μετά τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο οι εστίες της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας μετατοπίστηκαν σε ασφαλέστερες μητροπόλεις όπως η Μόσχα, η Ζυρίχη και η Νέα Υόρκη. Οι Ρώσοι καλλιτέχνες διεσπαρμένοι στην Ευρώπη επιστρέφουν στην εστία τους και αρχικά συνεπικουρούμενοι από τη Ρωσική επανάσταση επιδόθηκαν σε δημιουργικό οργασμό. Τα έργα τους διαμορφώθηκαν με εξακτινώσεις του χρώματος , κυβιστικές ταυτόχρονες οπτικές προσλήψεις της φόρμας και δυναμικές καμπυλώσεις, τομές και ταχύτατες χαράξεις στην ύλη. Το κλίμα ευφορίας αντανακλούσε την τεράστια πολιτική αλλαγή που συντελέστηκε στη Ρωσία και υλοποιήθηκε με την ίδρυση του τμήματος Καλών Τεχνών το 1918 (ΙΖΟ) με επικεφαλής τον Ρoτσένκο και συμμετέχοντες τους Καντίνσκι, Άλτμαν κ.α. Το τμήμα καλών τεχνών επιχορηγήθηκε με πολλά χρήματα και άμεσα ίδρυσε 36 μουσεία. Σημαντικοί καλλιτέχνες αυτών των επιμορφωτικών δράσεων ήταν οι Καντίνσκι, Μάλεβιτς και Τάτλιν. Το 1920 στα πλαίσια του ΙΖΟ ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Καλλιτεχνικής Παιδείας (Ίνχουκ) στο οποίο ο Καντίνσκυ δημιούργησε ένα παιδαγωγικό πλαίσιο συγχώνευσης του σουπρεματισμού και του κονστρουκτιβισμού. Τα παιδαγωγικά προγράμματα εφαρμόστηκαν στις σχολές της Πετρούπολης, της Μόσχας και του Βιτέμπσκ. Ο Μάρκ Σαγκάλ διέμενε στο Βίτεμπσκ από την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο γνωστός του από το Παρίσι και υπεύθυνος για θέματα πολιτισμού, Ανατόλι Λουνατσάρσκι, τον τοποθέτησε στη θέση του επιτρόπου Καλών Τεχνών στο Βίτεμπσκ. Ο Σαγκάλ οργάνωσε εκθέσεις και ενήργησε για να επαναλειτουργήσει η Σχολή Καλών Τεχνών με διακεκριμένους εικαστικούς δασκάλους, όπως ο Ελ Λισίτσκι και ο Καζιμίρ Μαλέβιτς. Έχοντας όμως διαφωνίες με τις διοικητικές πρακτικές για ζητήματα τέχνης, παραιτήθηκε το 1920. Μετακόμισε στη Μόσχα και φιλοτέχνησε την θαυμάσια διακόσμηση του Εβραϊκού της Θεάτρου.
Οι καλλιτέχνες της ρωσικής πρωτοπορίας συντέλεσαν χαρακτηριστικά στην καλλιτεχνική αναγέννηση που ακολούθησε την Ρωσική επανάσταση και βοήθησαν με τα έργα τους στην ιδεολογική επικράτηση της. Ο οργασμός καλλιτεχνικής δημιουργίας κορυφώθηκε με τον Μαγιακόφσκι να οραματίζεται σειρήνες εργοστασίων να δημιουργούν μουσική σύνθεση και τον Καντίνσκι να προτείνει μνημείο για τη μεγάλη ιδεολογική ουτοπία (κομμουνισμό). Ο θάνατος του Λένιν, η απομάκρυνση του Λουνατσάρσκι από τα πολιτιστικά και η επικράτηση του Στάλιν καθήλωσαν όμως την δυναμική της δημιουργίας με τα έργα της ρωσικής πρωτοπορίας επιβάλλοντας τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό ως επίσημη και αποδεκτή τεχνοτροπία. Στόχος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ήταν και η ακτιβιστική επίδραση στην διαμόρφωση της συνείδησης των πολιτών για τον μελλοντικό κόσμο. Το 1930 πραγματοποιήθηκε αναδρομική έκθεση του για την επέτειο 20 χρόνων της ακάματης δημιουργίας του Μαγιακόφσκι. Ο απολογισμός της δουλειάς του προξένησε τεράστια απήχηση, ιδιαίτερα στη νεολαία. Όμως την ίδια χρονιά, πέντε χρόνια μετά την αυτοκτονία του λυρικού ποιητή της Επανάστασης Σεργκέι Γιεσένιν, ο Μαγιακόφσκι αυτοπυροβολήθηκε, σφραγίζοντας μια ολόκληρη εποχή δημιουργικού οργασμού. (Βλ. Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι «Ωδή στην επανάσταση», Επιλογή από το έργο του. Πρόλογος, σχέδια Κώστας Ευαγγελάτος. Εκδόσεις «Ατέχνως», Αθήνα 2023.
Η περίφημη Συλλογή Κωστάκη και ο συλλέκτης διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στη γνώση και στην ιστορική καθιέρωση της ρωσικής πρωτοπορίας αυτών των κρίσιμων περιόδων. Η Συλλογή Κωστάκη έχει παρουσιαστεί σε μεγάλα μουσεία και ιδρύματα τέχνης ανά τον κόσμο. Ο συλλέκτης Γεώργιος Κωστάκης (1913-1990) γεννήθηκε στη Ρωσία από εύπορους γονείς και διατήρησε την ελληνική υπηκοότητα. Έχοντας την αισθητική πρόνοια συγκέντρωσε στη συλλογή του έργα τέχνης των γνωστών εκπροσώπων της ιστορικής ρωσικής πρωτοπορίας. Όταν το 1977 αποφάσισε να φύγει με την οικογένειά του από τη Μόσχα πρόσφερε το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής αυτής στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ. Τα έργα από αυτή την δωρεά καθώς και όσα πήρε φεύγοντας μαζί του απαρτίζουν το δημιουργικό φάσμα των ριζοσπαστικών αισθητικών καταθέσων της ιστορικής ρωσικής πρωτοπορίας. Της πρωτοπορίας που έθεσε τις βάσεις όλων των εκφάνσεων της μοντερνιστικής ανάπτυξης.
Κώστας Ευαγγελάτος
Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 27/4/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA
