Η σημασία του Τριωδίου, δεν ανήκει αποκλειστικά στην ερμηνεία της λειτουργικής θεολογίας, αλλά αφορά κατά κύριο λόγο και τη λαογραφία. Τα γεγονότα του θείου Πάθους, που εορτάζονται τη Μ. Εβδομάδα έχουν ιστορικό, θεολογικό και λαογραφικό χαρακτήρα. Ο θεολογικός και λαογραφικός τύπος, άμεσα αλληλένδετοι, αναβιώνουν τη σωτηριολογική σημασία του Θείου Πάθους με την κορύφωση της Ανάστασης, αναβιώνονται λειτουργικά στην εθιμική ζωή. Οι εθιμικές συμπεριφορές του λαού, αυτές που διαμορφώνουν τα ήθη και τα έθιμα, αλληλοεπιδρούν συνεχώς με την ορθόδοξη πίστη διαπλάθοντας το επιστέγασμα της ταυτότητας του λαού, την ελληνορθόδοξη παράδοση.
Πως άλλωστε να μην έχουν καταλυτικό ρόλο στην ζωή των ανθρώπων, αφού, η πίστη και ο κλήρος πρωτοστατούσαν στις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και στις πολιτιστικές αλλαγές της ιστορίας μας;
Και η εκκλησία βέβαια, έχει την δική της παράδοση. Ουσιαστικά, την παράδοση του λαού, που με τα χρόνια, με τις αλλαγές της κοινωνικής λειτουργίας, φαίνεται να διαφοροποιείται. Είναι όμως η ίδια πρωτοχριστιανική λατρεία και ζωή, με την οποία οι πρόγονοι μας βίωναν το μυστήριο της πίστης.
Όταν αναφερόμαστε στο Τριώδιο, δεν εννοούμε αποκλειστικά τον εκκλησιαστικό και ημερολογιακό χρόνο. Το τριώδιο δεν λειτουργεί εν είδη κυράς Σαρακοστής για τους ιερείς. Η ουσία του, βρίσκεται στην βίωση των όσων συμβαίνουν, από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου έως και το Μεγάλο Σάββατο. Είναι η πνευματική προετοιμασία του ανθρώπου να δεχτεί την κάθαρση των παθών. Τη Μεγάλη Εβδομάδα, όλη αυτή η προετοιμασία του πιστού, δοκιμάζεται, διότι ψυχοκοινωνικά, εξετάζεται όλη η πορεία του τις σαράντα αυτές ημέρες. Ο λαός, αντιμετωπίζει ξεχωριστά κάθε ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας. Της Μεγάλης σε νοήματα, βιώματα, ψυχικές δοκιμασίες και δοκιμασίες. Οι συμβολισμοί είναι πολλοί. Ο καθένας λειτουργεί μεταβατικά για τον επόμενο. Άλλωστε οι κύριες διαβατήριες ημέρες της Κυριακής των Βαΐων και της Μ. Πέμπτης αλλάζουν τη συμπεριφορά από τον Νυμφίο, στο Πάθος και από την Σταύρωση, στην Ανάσταση.
Παρόλα αυτά, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε όλες τις ημέρες ως διαβατήριες. Αυτό, οφείλεται στην αλληλοδιαδοχή των νοημάτων και των συμβολισμών της λαογραφίας και της λατρείας.
Μεγάλη εβδομάδα. Ο Κύριος, βιώνει διαδοχικά τα στάδια που κορυφώνουν την ιερή του αποστολή. Στη σκηνή του θείου δράματος, πρωταγωνιστεί ο Θεός και ο άνθρωπος. Ο κύκλος από τη ζωή στο θάνατο και ύστερα στη θεοποίηση, όπως παρουσιάζεται μέσα από τα γεγονότα του Ευαγγελίου, είναι καθοριστικός για να μεταρσιωθεί ο καθένας μας σε μια καλύτερη εικόνα του εαυτού του, και να εκδηλώσει τα θεϊκά του γνωρίσματα.
Ο δρόμος για την Ανάσταση, είναι στρωμένος με εμπόδια που δοκιμάζουν τις αντοχές του κάθε πιστού. Αλλά και την ηθική του λαού. Η ζωή, αποτελεί συλλογική έκφραση και όχι κατ’ ανάγκη ασκητική απομόνωση.
Η εγκράτεια, ο αναστοχασμός και η μετάνοια, κυριαρχούν όλες τις ημέρες της εβδομάδας των Παθών, μέχρι να σημάνει το πρωί του Σαββάτου και να ακουστεί το «Ανάστα ο Θεός».
Η παράδοση μας, τις άγιες αυτές ημέρες, είναι δομημένη με τέτοιο τρόπο, ώστε να φέρει τον άνθρωπο αντιμέτωπο με όλες τις φυσικές και μεταφυσικές του αγωνίες. Η ιεροτελεστία των εθίμων είναι τόσο συγκεκριμένη, ώστε όλες οι αισθήσεις να συμμετέχουν και το πνεύμα να μυείται στα νοήματα της κάθε ημέρας. Κάθε ημέρα δημιουργεί έναν κρίκο για την επόμενη και είναι διανθισμένη, με διαφορετικές εκδηλώσεις και έθιμα. Όλα με βαθύ μυστηριακό και νοηματικό περιεχόμενο. Δι’ «ελέου και φόβου» ο πιστός, συμμετέχει σε όλες τις πράξεις που θα τον φέρουν να συμπορευτεί, να συσταυρωθεί και να αναστηθεί εν Χριστώ, ως νέος Αδάμ.
Η χριστιανική λατρεία, έχει προετοιμαστεί και δείχνει δραματικά και πορευτικά, το δρόμο προς την Ανάσταση. Οι ακολουθίες, διαδέχονται προπαρασκευαστικά η μία την άλλη, από τις προφητικές δηλώσεις του Κυρίου, στη προδοσία, τη σύλληψη και τη Σταύρωση. Κάθε γεγονός, αποτελεί μέρος της ζωής του Χριστού αλλά και συμβολίζει τον κύκλο του θανάτου και της εκ νεκρών Ανάστασης.
Για παράδειγμα, η Μεγάλη Πέμπτη είναι εκτός από διαβατήρια και δίχρονη, είναι αυτή που μέσα στην ίδια μέρα, περνά στο πάθος. Αυτός είναι και ο λόγος που οι ακολουθίες έως και τη Μεγάλη Τετάρτη λέγονται «του Νυμφίου» ενώ από την Μεγάλη Πέμπτη, λέγονται «των παθών». Η Μεγάλη Πέμπτη λοιπόν, είναι μια ημέρα με σημαντική αξία για τον Κεφαλλήνα αλλά και η μοναδική της μεγάλης εβδομάδας με τα περισσότερα έθιμα. Οι συμβολισμοί εδώ, φέρνουν τον άνθρωπο πιο κοντά στον εαυτό του και στον Θεό. Η σχέση του ανθρώπου τη Μεγάλη Πέμπτη γίνεται προσωπική. Είναι η στιγμή που καλείται να σταυρώσει τα ψυχικά του αδιέξοδα, να τα μετατρέψει σε ελπίδα αλλά και τα πάθη του, για να εξαγνιστούν. Από το απόγευμα της Μ. Παρασκευής αυτή η σχέση, αλλάζει, μεταρσιώνεται και γίνεται ψυχοκοινωνική. Ήδη το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής διαβάζονται οι προφητείες της Ανάστασης και ψάλλεται το Ανάστα ο Θεός.
Από το βράδυ της Μ. Πέμπτης και έως το Μ. Σάββατο το πρωί, κυριαρχεί το πένθος. Είναι η περίοδος όπου η γη και ο άνθρωπος εκφράζουν τον πόνο τους για τον θάνατο του Θεού. Αλλά παράλληλα βιώνουν με μοναδικό τρόπο τον πόνο που προκαλεί το κακό στον κόσμο. Μέσα από τη βιωματική συμμετοχή στο θείο δράμα, ο άνθρωπος σηκώνει τον δικό του σταυρό, δηλαδή όλες τις αδυναμίες και τα πάθη που τον κρατάνε πίσω από την ολοκλήρωση του ως πνευματική οντότητα και ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα.
Η πίστη, είναι αυτή που μεγιστοποιεί τον αγώνα του ατόμου, εκδηλώνοντας ουσιαστικά τη βαθύτερη του ανάγκη απέναντι στον εαυτό του, στο συνάνθρωπο κατ’ επέκταση στη κοινωνία, και εν τέλει, στο μυστήριο της επικοινωνίας με το Θεό.
Η συμμετοχή των πιστών στις ακολουθίες του Νυμφίου και των Παθών, είναι ο πυλώνας που καθορίζει τις συμπεριφορές και τη λαογραφία σε κάθε περιοχή της Ελλάδας. Τα έθιμα, έρχονται και ολοκληρώνουν με μοναδικό τρόπο τα συναισθήματα που κατακλύζουν τη σκέψη όλες αυτές τις ημέρες. Και μένουν χαραγμένες στη ζωή του λαού. Άλλωστε, πολλές είναι οι εκφράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας της Μεγάλης Εβδομάδας που έχουν περάσει στην ελληνική παροιμιολογία αλλά και την κεφαλληνιακή.
Η λαογραφία της Μεγάλης Εβδομάδας, είναι έντονα αντίθετη με την Άνοιξη, που κορυφώνεται σε χρώματα, μυρωδιές και αγαθά. Αυτή, είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για τις οργανικές διεργασίες. Είναι όμως ο μοναδικός τρόπος μέσω του οποίου, ο άνθρωπος θα πραγματοποιήσει την βαθύτερη ανάγκη της αυτοπραγμάτωσής του: θα μπορέσει να καθαρθεί ψυχοσωματικά.
Η Μεγάλη Εβδομάδα λοιπόν, είναι η περίοδος του έτους που ο άνθρωπος και δη ο Κεφαλλήνας με την ιδιοσυγκρασιακή του ευφυία, έρχεται αντιμέτωπος με τις μεγαλύτερες προκλήσεις της ζωής του και καλείται, να τις βιώσει αλλά και να τις ξεπεράσει στο βαθμό που μπορεί. Σε αυτή του τη προσπάθεια, ο σοφία των αιώνων και η κληρονομιά του πολιτισμού του, εκδηλώνονται από γενιά σε γενιά μέσα από την παράδοση του και του κρατούν το χέρι για να σηκώνουν μαζί τον Σταυρό.
Κάθε σημείο της παράδοσης και των εθίμων μας, διαμορφώνει την πολιτιστική μας κληρονομιά. Από τη μικρότερη έως τη σημαντικότερη λεπτομέρεια, τα έθιμα της μεγάλης εβδομάδας λειτουργούν παιδευτικά και καθαρτικά για τον πιστό.
Μέσα από τη βιωματική συμμετοχή στο θείο δράμα, ο άνθρωπος σηκώνει τον δικό του σταυρό, δηλαδή όλες τις αδυναμίες και τα πάθη που τον κρατάνε πίσω από την ολοκλήρωση του ως πνευματική οντότητα και ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Η πίστη, είναι αυτή που μεγιστοποιεί τον αγώνα του ατόμου, εκδηλώνοντας ουσιαστικά τη βαθύτερη του ανάγκη απέναντι στον εαυτό του, στο συνάνθρωπο κατ’ επέκταση στη κοινωνία, και εν τέλει, στο μυστήριο της επικοινωνίας με το Θεό.
O κεφαλληνιακός λαός, συλλαμβάνει τη δική του ερμηνεία για τον ρόλο της φύσης και του απείρου μέσα από τις παρατηρήσεις και τις αναζητήσεις του. Ήδη από τις πρώτες εκδηλώσεις της πολιτιστικής του ταυτότητας, διαπλάθει τη δική του κοσμοθεωρία, για να εξηγήσει τα μυστήρια της ζωής, κυρίως τα μεγάλα μυστήρια της γέννησης και του θανάτου. «Οι σχετικές παραδόσεις της λαογραφίας ανήκουν στον κύκλο αυτό», γράφει ο Δημήτριος Λουκάτος. Μέσα από την σύλληψη των αλληγοριών και των μεταφυσικών μυστηρίων, ο άνθρωπος, προσπαθεί να εξερευνήσει και να εξελίξει τη λογική, με σκοπό να προσεγγίσει υπερβατικά το υπερκόσμιο.
Η παρουσία της θεότητας, δεν είναι αναγκαία συνθήκη για τα όρια των νοητικών του ικανοτήτων, καλύτερα, είναι η διερεύνηση της λύσης των μαθηματικών του αγνωστικισμού. Είναι η προτύπωση της τέλειας σχέσης του ατόμου με την επίτευξη του αυτοσκοπού του. Ο χριστιανισμός, έρχεται και συμπληρώνει μέσα από τη ζωή του Χριστού, ότι ο αυτοσκοπός αυτός, είναι η κατά Χριστόν θέωση.
Η ζωή μας όσο και αν είναι απαράλλακτα μοναδική για τον κάθε άνθρωπο, φέρει το γονίδιο που μας κληρονόμησε η ιστορία μας. Μαζί με τη θεία λατρεία, που τόσο άρρηκτα είναι δεμένη με τον πολιτισμό μας.
Βιβλιογραφία :
1. Λουκάτος Δημήτριος, Γενικές αρχές στη παρουσία και την εξέλιξη των λαογραφικών φαινομένων, 1977.
2. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , 1991.
3. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης. Αθηνα : Φιλιππότη, 1985.
4. Λουκάτος, Δημ. Σ. Πασχαλινά και της Άνοιξης. Αθήνα ,Φιλιππότη, 1988.
5. Λουκάτος, Δημ.Σ. Κεφαλονίτικη λατρεία, Αθήνα, 1952.
6. Σημειώσεις Δημ. Σ. Λουκάτου, Πάσχα στη Κεφαλονιά, αρχείο δρ. Παύλου Καρούσου, Αθήνα, 1990.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 15/4/2025 #ODUSSEIA #ODYSSEIA