Η σημασία της εθιμικής πυράς και του Kλήδονα
H γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, εορτάζεται στις 24 Ιουνίου, με λαμπρότητα στη Κεφαλλονιά αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Η ημερομηνία αυτή, εξασφαλίζει τη χρονική αλληλουχία μεταξύ της γεννήσεως του Προδρόμου και των Χριστουγέννων, καθώς, έξι μήνες πριν τον Ευαγγελισμό, όπως αναφέρει ο ευαγγελιστής Λουκάς, ο Αρχάγγελός Γαβριήλ ανακοινώνει την εγκυμοσύνη της Ελισάβετ στον Ζαχαρία. Έτσι, η γέννηση του προδρόμου, εορτάζεται έξι μήνες πριν τα Χριστούγεννα.
Η σημασία του εορτασμού του Προδρόμου, έχει βαθιά τις ρίζες της στην αρχαία ιστορία. Και αυτό, όχι μόνο γιατί η θρησκεία μας τιμά με λαμπρότητα τον προφήτη του Κυρίου μας, αλλά γιατί, ο λαός, και ιδιαίτερα οι Πόντιοι, εκδηλώνουν στην παράδοση της ημέρας, τα αρχαία έθιμα της εθιμικής πυράς και του Κλήδονα. Στις φερώνυμες εκκλησίες, πραγματοποιούνται μεγάλα πανηγύρια, όπως αυτά στα χωριά Ζερβάτα, στο Νύφι, στα Ταρκασάτα, στα Διλινάτα και στα Τζαννάτα. Κυριαρχεί ο χορός και οι κυκλικές φωτιές πάνω από τις οποίες πηδούν οι νέοι, οι νέες και τα παιδιά.
Ο Άϊ- Γιάννης λέγεται Κλήδονας ή Λαμπαδιάρης ή Λαμπαδιστής ή Λαμπροφόρος ή Φανιστής ή Ριζικάρης ή Ριγανάς, συνδέεται, με τα άλματα πάνω από την φωτιά και με τις μαντικές δεξιοτεχνίες όπως ο κλήδονας, έθιμα με αρχαίες ρίζες. Το γενέσιο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, είναι η καλοκαιρινή εορτή που επισφραγίζει τις μεγάλες σε διάρκεια ημέρες, καθότι ακολουθεί το θερινό ηλιοστάσιο ενώ ο Άγιος, θεωρείται ο εποχικός βοηθός των γεωργών για τη συγκομιδή. Μάλιστα, στους Πρόννους, λέγανε, «του άη- Γιαννιού με το μαντήλι, και τση Βλαχερνός με το καλάθι» θέλοντας να πούνε ότι η μεγάλη συγκομιδή θα γίνονταν όχι στις 24 Ιουνίου αλλά στις 2 Ιουλίου. Επίσης λέγανε παλιά στη Κεφαλλονιά, «Από τ’ άη –Γιαννιού του Λαμπαδάρη, η μέρα παίρνει τα πίσω», δηλώνοντας ότι η διάρκεια της ημέρας θα μειώνονταν μέχρι το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 21 Δεκεμβρίου.
Το συνταίριασμα της εθιμικής πυράς και του κλήδονα, διατηρήθηκαν μέχρι και σήμερα, παρόλο που η έκτη οικουμενική σύνοδος είχε καταδικάσει τον Κλήδονα.
Οι φωτιές στήνονταν από την παραμονή, στην ύπαιθρο, στις πλατείες στα χωριά και στις συνοικίες . Δεν άναβαν με ξύλα που κόβονταν, αλλά με ξερά χόρτα, εργαλεία και εύφλεκτα παλιά αντικείμενα του νοικοκυριού. Μαζί με αυτά, έριχναν τα βάγια και το στεφάνι του Μάη, ώστε να καθαγιαστεί η φωτιά. Γύρω από την φωτιά, στα πανηγύρια, στήνονταν χορός, που ξεκινούσε με Καλαματιανό, τον Συρτό και μετά με τον Μπάλο, τον Διβαράτικο, τον Μέρμηγκα κλπ.. Μέσα στον χορό, οι άνδρες πρώτα, αν η φωτιά ήταν ψηλή και ύστερα οι γυναίκες και τα παιδιά, πηδούσαν πάνω από τη φωτιά. Το τελετουργικό του άλματος με τις επαναλήψεις ήταν καθορισμένο. Για παράδειγμα ο αριθμός επτά ή εννιά, δηλαδή επτά ή εννιά πηδήματα σε διαφορετικές φωτιές, σήμαινε καλή παντρειά και καλή τύχη.
Η φωτιά ασκούσε καθαρτικό ρόλο: από την μία ο καθαρμός επιτελείται στον αγροτικό χώρο και από την άλλη στο ανθρώπινο σώμα και κατ’ επέκταση, στην τύχη του ανθρώπου. Του δίνει καλοτυχία και ευζωία.
Ο αγρός, καθαρίζεται από τα ξερά χόρτα και τα ζιζάνια και ο άνθρωπος, αναγεννάται, ψυχικά από τα βάσανα. Η διάβαση αυτή, σηματοδοτεί την εορτή ως διαβατήρια ημέρα, μεταξύ Ανάστασης και δεκαπενταύγουστου, σαν μία μικρή κάθαρση στην αλλαγή του εποχιακού κύκλου. Για αυτό άλλωστε, η ημέρα, είναι στενά συνδεδεμένη με την τελετουργική δεξιοτεχνία της μαντικής, που επιδιώκει την υγεία και την καλή τύχη ιδίως για τις νέες κοπέλες. Τρίτος ρόλος, είναι το διώξιμο των δαιμονικών πνευμάτων.
Το ληξουριώτικο πνεύμα, πέρα από τον κλήδονα και τις φωτιές, έφερε πιθανόν από την Βόνιτσα και το αρχαίο δρώμενο του «Γληγοράκη ή σιορ- Γληγοράκη». Γληγοράκης λέγονταν ένα ομοίωμα ανθρώπου, που έφερνε το καλό μαζί του και βοηθούσε τους ανήμπορους και τις ετοιμόγεννες. Περισσότερο έχει σατυρικό παρά καθαρτικό χαρακτήρα καθώς μέσα από αυτόν, διακωμωδούνται καταστάσεις και κοινωνικά προβλήματα.
Τα στοιχεία της φύσης, είναι τα ορατά αλλά και τα αόρατα. Τα ορατά είναι τα αντιληπτά στοιχεία των αισθήσεων. Ο ήλιος, η γη, τα ζώα, η βροχή, η θάλασσα… Τα αόρατα στοιχεία, διαπλάθουν τη μεταφυσική αντίληψη, γεμάτη από καλά και κακά άυλα πνευματικά όντα, που μπορούν να επιδρούν καταλυτικά στον κύκλο των εποχών. Σε αυτό το μη ορατό σύνολο, αγνωστικιστικής προέλευσης, ο άνθρωπος, προσπάθησε να αντιμετωπίσει, να εξευμενίσει και όχι πολύ αργότερα να ερμηνεύει, όταν οι πνευματικές του ανησυχίες ξεπέρασαν την ικανοποίηση των βασικών ενστίκτων. Τα ορατά και τα αόρατα στοιχεία, διαμορφώνουν τον κόσμο και τις ψυχοκοινωνικές συμπεριφορές του λαού.
Ο άνθρωπος, κινείται μεταξύ φυσικού και υπερβατικού κόσμου. Το μεταφυσικό, προσεγγίζεται στη λαογραφία από το φυσικό και η μετάβαση από το φυσικό στο μεταφυσικό, μπορεί να γίνει μέσα από εκδηλώσεις με καθαρτήριο και εξευμενιστικό χαρακτήρα, όπως είναι στην περίπτωση αυτή οι εθιμικές πυρές, που στήνονται την ημέρα της εορτής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Οι εθιμικές πυρές συναντώνται πολλές φορές στο έτος : στις Απόκριες, τη Μ. Εβδομάδα, σε κάποιες πρωτομηνιές και την παραμονή του Αι-Γιάννη του Κλήδονα-Λαμπαδιστή. Η φωτιά, έχει από την αρχαιότητα καθαρτικές ιδιότητες («καθάρσιον ή καθαρτήριον πυρ») με σημαντικό ρόλο στα τελετουργικά και θρησκευτικά δρώμενα. Η καύση που συντελείται, απανθρακώνει τις οργανικές μάζες, καταστρέφοντας εστίες μολύνσεων. Ας μην ξεχνάμε ότι ήταν το θεϊκό δώρο του Προμηθέα, απαραίτητο για την επιβίωση των ανθρώπων, λόγω των θερμαντικών της ιδιοτήτων και του μαγειρέματος. Η εστία επίσης, βρίσκονταν στο κέντρο του σπιτιού και κεντρικό ρόλο για τη συνεστίαση και τα σημαντικά γεγονότα της ζωής. Η ίδια η θεά Δήμητρα, χρησιμοποίησε τη φωτιά για να κάνει τον γιό του βασιλιά της Ελευσίνας Δημοφώντα, αθάνατο. Ο Θεός των Εβραίων, παρουσιάζεται στον Μωυσή πρώτη φορά, μέσα σε μία άκαυτη φλεγόμενη βάτο. Οι προσφορές των πιστών, καίγονταν πάνω σε βωμούς, ώστε οι θεοί να ευφρανθούν( Αρχαίοι Αιγύπτιοι, Έλληνες, Πέρσες, Ασσύριοι, Εβραίοι…). Στην ορθόδοξη εκκλησία, το θυμιατό, συνεχίζει να συμβολίζει, τη λατρεία, τον εξιλασμό και την δύναμη της προσευχής. Το ίδιο το Άγιο Πνεύμα, εμφανίζεται την Πεντηκοστή, ως πύρινη γλώσσα.
Αυτά και τόσα ακόμη, δείχνουν τη συμβολική σημασία που έχει η φωτιά στη παράδοση και τη θρησκεία του λαού. Οι εθιμικές πυρές τώρα, του Άι- Γιάννη του Λαμπαδιάρη, έχουν καθαρτήρια βάση και εξευμενιστικό χαρακτήρα, καθώς συνδυάζονται με τα γνωστά πηδήματα, πάνω από τις φωτιές. Επιπλέον, η συμπεριφορά αυτή επισφραγίζει την ημέρα ως διαβατήρια, σηματοδοτώντας την αλλαγή, πριν και μετά την κάθαρση.
Ο κλήδονας είναι συνδεδεμένος με την καλή τύχη για τις ανύμφευτες κοπέλες και τη μαντική, που μπορεί να την εκμαιεύσει. Η μαντική, προέρχεται από την ιδιότητα της ημέρας ως διαβατήρια, και η ονομασία σημαίνει άκουσμα οιωνισμού ή μαντική λέξη ή φράση. Η ημέρα αυτή, επιλέγονταν και διότι βρίσκονταν πολύ κοντά στο θερινό ηλιοστάσιο και η φωτιά, έρχεται να αποκτήσει τις «μαγικές ιδιότητες» του Ήλιου. Από τη φωτιά και τον ήλιο, ο λαός, αντλεί τις μαντικές δεξιοτεχνίες που εκδηλώνει. Ο κλήδονας, προέρχεται από την λέξη «κλήδων», που βρίσκουμε στον Όμηρο, στον Ησίοδο, στον Ηρόδοτο, στον Αισχύλο, στον Ευριπίδη, στον Αριστοφάνη και τον Παυσανία. Επίσης, χρησιμοποιείται ως επίθετο για τον Ερμή και τον Δία ως μεταφορείς χρησμών.
Το μοτίβο φυσικό-μεταφυσικό είναι αυτό που χρησιμοποιείται για να ερμηνευτεί το έθιμο του κλήδονα. Η ανάγκη γύρω από την προσέγγιση του μέλλοντος, η αγωνία του ανθρώπου για το άγνωστο και ο συνδυασμός πιθανοτήτων και περιβαλλοντικών συμπτώσεων, έδωσαν στην μαντική δεξιοτεχνία, ισχύ και κύρος. Σε συνδυασμό με την επίκληση του θείου, βεβαιώνονταν η προέλευση της μαντικής ρήσης.
Ο μαντική του κλήδονα, χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα, αναφέρεται μάλιστα το «κληδόνων ιερόν». Φαίνεται ότι εφαρμόζονταν και από τους Εβραίους παρόλο που ήταν καταδικαστέα πράξη, όπως μας πληροφορεί το Δευτερονόμιον.
Το έθιμο του κλήδονα με το πέρασμα των χρόνων χάνει το χαρακτήρα της γενικής μαντικής και περιορίζεται στους ερωτικούς χρησμούς. Στο «Βυζάντιο», την παραμονή της εορτής, τοποθετούσε ο καθένας ένα αντικείμενο σε ένα αγγείο με νερό. Μια κοπέλα ντυμένη νύφη, τραβούσε στη τύχη από το νερό ένα αντικείμενο, σε κάθε ερώτηση του παρευρισκόμενου ως απάντηση, για το τι επιφύλασσε το μέλλον. Το έθιμο του Κλήδονα επιβίωσε μέχρι σήμερα, όμως με κάποιες παραλλαγές σε σχέση με τα βυζαντινά δρώμενα. Η πιο απλή μορφή του, περιλάμβανε το τελετουργικό με το αμίλητο νερό, το κλείσιμο και το άνοιγμα ακολούθως του κλήδονα, ενός μεγάλου αγγείου το οποίο είναι γεμάτο με το αμίλητο νερό και τα προσωπικά αντικείμενα των κοριτσιών. Το αμίλητο νερό, έχει και αυτό τον συμβολισμό του καθώς έχει ως σκοπό να μην «ξυπνήσει τα δαιμονικά». Ο κλήδονας μένει σκεπασμένος, όλο το βράδυ έξω στην ύπαιθρο. Τα άστρα, θεωρείται, πως θα επιδράσουν πάνω στο αγγείο και ο κλήδονας θα λάβει μαντική και τελεστική δύναμη. Το αγγείο το χάραμα μαζεύεται και το απόγευμα της εορτής, η υδροφόρος νεαρή ανασύρει ένα-ένα από το αγγείο τα αντικείμενα, που αντιστοιχούν στο “ριζικό” κάθε κοπέλας και μια άλλη,
κάποια που έχει ποιητικό ή μαντικό ταλέντο απαγγέλει ταυτόχρονα ρίμες, επηρεασμένες απλώς και μόνο από τη θέα του ριζικαριού και θεωρείται, ότι προμηνάει το μέλλον της κοπέλας που ανήκει.
Ο κλήδονας, ήταν πιο διαδεδομένος στα παραθαλάσσια χωριά, ενώ ιδιαίτερα γνωστή ήταν και η μαντική του πηγαδιού.
Παρόλο που γίνονταν τόσο ο κλήδονας όσο και το πηγάδι σε όλη τη Κεφαλλονιά, βλέπουμε να διατηρείται το έθιμο μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα, στην Πύλαρο, ιδιαίτερα λόγω των θρύλων για τις νεράιδες και τα στοιχεία που κυριαρχούν έντονα μέχρι τη δεκαετία του ’60, λιγότερο συχνά στην Έρυσσο, και στη Παλική, στα παλαιότερα χωριά όπως η Κοντογενάδα. Η ερμηνεία του κλήδονα, γίνονται κυρίως από γυναίκες και σπανιότερα και από κάποιους άνδρες. Οι γυναίκες συνήθως μεσήλικες ή μεγαλύτερες, είχαν χρόνια εμπειρίας, και έκαναν ειδική προετοιμασία για να ερμηνεύσουν τον κλήδονα.
Τα τελετουργικά των εθιμικών πυρών και του κλήδονα, αποτελούν επομένως, δύο διαφορετικές συμπεριφορές του κεφαλληνιακού λαού, που εκδηλώνονται με σκοπό την κάθαρση και την εξευμενισμό για καλοτυχία. Οι κοπέλες, ζητούν να μάθουν τα μελλούμενα, αφού πρώτα εξαγνιστούν μέσα από το πήδημα της φωτιάς, ώστε να εξευμενίσουν την τύχη τους για να τους φέρει το κατάλληλο και καλό ταίρι, σε σχεδόν όλες τις περιπτώσεις έναν καλό δηλαδή, γαμπρό. Τα έθιμα αυτά, έχουν καθαρά μεταφυσικό χαρακτήρα που προκύπτει από τη φυσική λογική του λαού απέναντι στις ανάγκες της ζωής και του πνεύματος. Ο καθαρτικός χαρακτήρας μάλιστα των εκδηλώσεων, ερμηνεύει την ανάγκη της συνέχειας και της αλλαγής στον κύκλο του χρόνου και της ιστορίας.
Χαραλαμπία Καρούσου Τσελέντη
Βιβλιογραφία
1. Δημ.Σ. Λουκάτου, Κεφαλλονίτικα Γνωμικά, Αθήνα 1952.
2. Δημ. Σ. Λουκάτου, τα Καλοκαρινά, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα,1981.
3. Περί συμβολισμού του θυμιάματος, Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Λόγοι, Άπαντα, βιβλιοθήκη των Ελλήνων«ώσπερ το θυμίαμα και καθ’ εαυτό καλόν και ευώδες, τότε δε μάλιστα επιδείκνυται την ευωδίαν, όταν ομιλήση τω πυρί. Ούτω δε και η ευχή καλή μεν καθ’ εαυτήν, καλλίων δε και ευωδεστέρα γίνεται, όταν μετά και ζεούσης ψυχής αναφέρηται, όταν θυμιατήριον η ψυχή γένηται και πυρ ανάπτη σφοδρόν».
4. Ζαφειρίου Μαγδαληνή, «το έθιμο του κλήδονα , η Μεταβίβαση και Αναβίωση του στο πέρασμα του χρόνου», ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Θεσσαλονίκη 20217.
5. Δημ. Λουκάτου, Γενικές αρχές στην παρουσία και την εξέλιξη των λαογραφικών φαινομένων, Αθήνα, 1977.
6. Λαογραφία- Εθνογραφία στα Επτάνησα, πρακτικά συνεδρίου, 27-29 Μαΐου 2005, Αργοστόλι, 2008.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 26/6/2024 #ODUSSEIA #ODYSSEIA