Στο Πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής της Κεφαλληνίας του 1264 απαντά η περιοχή των Ομαλών (στην Επιτομή ως Μαλλά). «Μετ’ αυτών εν τη περιοχή των Ομαλών…» «… χωράφιον ειστά Ομαλά…» και «Εις την περιοχήν τα Μαλλά»[1]. Οι επιμέρους ονομασίες των γνωστών μας σημερινών χωριών απαντούν αργότερα προφανώς λόγω των πρώτων οικιστών. Με την πάροδο των χρόνων, αυτοί οι πρώτοι οικιστές δεν παρατηρούνται πλέον στα χωριά που έχουν την κατάληξη –άτα, σημειώνει ο γεωγράφος Μηλιαράκης, και «ουδένα έχουσι κάτοικον φέροντα το όνομα αυτών». Ανάμεσα δε στα παραδείγματα που φέρει υπάρχει και το χωριό Βαλσαμάτα[2].
Κατά τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας (αρχές του 16ου αι.) οι Ενετοί ίδρυσαν στα Ομαλά αποικία 200 υλοτόμων και ξυλουργών τούς οποίους είχαν απαλλάξει από το βάρος της φρουράς στις σκοπιές στα βουνά (βίγλες, ημεροβίγλια) και από κάθε άλλη στρατιωτική υπηρεσία. Μόνη υποχρέωση της αποικίας των «marangoni» ήταν η υλοτομία για τις ανάγκες του στόλου και των φρουρίων. Το 1501, αναφέρει ο M. Sanuto εγκαταστάθηκαν συνολικά 2000 άνδρες από την Κορώνη, πολλοί από τους οποίους ήταν marangoni. Εικάζεται πως η αποικία αυτή ιδρύθηκε στα Βαλσαμάτα, αλλά μνημονεύεται πολύ αργότερα. -Ο προβλεπτής Ang. Basadonna την αναφέρει το 1590 και ο Α. Corner το 1597-[3].
Στην απογραφή του 1583 του Pietro Castrofilaca απαντούν τα Frangata (282), τα Valsamata [4] (230), τα Mighata (39), . -Ας σημειωθεί πως αρκετών οικισμών, που αναφέρονται σε αυτήν την απογραφή, ήταν και παραμένει άγνωστη η τοποθεσία τους, και μόνον εικασίες ετυμολογικές μπορούν να γίνουν, όπως π.χ. τα Traina (154) να αφορούν στα Τρωιαννάτα[5] (περιοχή Ταλαμιών).
Στην απογραφή του 1678 απαντούν τα Francata, τα Valsamata, τα Micata, [6].
Στην απογραφή των ετών 1766-1770 στην περιοχή Mala αναφέρονται, τα Frangata (118), τα Valsamata (66), η Conv. S. Gerasimo (37), η Conv. Caria[7] (4) και παραλείπονται τα Μιχάτα, Μινετάτα, Επανοχώρι[8].
Στο γαλλικό Στρατιωτικό Υπόμνημα/απογραφή της 15ης Νοεμβρίου 1808 απαντούν αδιάλειπτα τα Frangata, Valsamata, Micata, Saint Gierassimo[9]. -Οι Ταλαμιές παρουσιάζονται αλλού: Troggianata, Montessandata, Mitacata[10]-. Στον αρ. 5 του Στρατιωτικού Υπομνήματος, στην Περιοχή Ομαλών εκτός από τα ήδη αναφερθέντα χωριά/οικισμοί απαντούν τα Cartularata και τα Pervolissianata[11]. Ειδικά τα Cartularata απαντούν και στην απογραφή του 1583 του Castrofilaca[12], τα δε Pervolissianata δεν αναφέρονται. Όμως υπάρχει το Perivolo στην παλαιότερη αυτή απογραφή –σαφέστατα μη επιβεβαιωμένο εάν πρόκειται για το ίδιο χωριό[13]-. Στον δε αρ. 10 του ιδίου Υπομνήματος σημειώνονται οι Talamies[14] με τους οικισμούς / χωριά Troggianata, Montessandata, Mitacata, Matarangata[15].
Μεταξύ των ετών 1840 και 1863 πολύτιμα δημογραφικά στοιχεία κατ’ έτος σχεδόν, μάς δίδουν οι πίνακες που φυλάσσονται στα ΓΑΚ Ν. Κεφαλληνίας κι έχουν αναλυτικά δημοσιευθεί στα Κεφαλληνιακά Χρονικά. Ανάμεσα στις περιοχές του νησιού είναι και τα Ομαλά όπου, συγκεντρωτικά, παρουσιάζονται ο μόνιμος πληθυσμός, η σύνθεση πληθυσμού κατά φύλλο, οι ξένοι, οι γεννήσεις, γάμοι και θάνατοι, καθώς επίσης και η επαγγελματική σύνθεση του ανδρικού πληθυσμού (γεωργία, χειροτεχνία και εμπόριο) [16].
Χαρακτηριστικά αναφέρω το 1863 όταν ο συνολικός πληθυσμός στο νησί ήταν 70.948[17], στα Ομαλά συνολικά οι άνδρες ήταν 1.414, οι γυναίκες 985 ενώ δεν σημειώνεται κανένας ξένος, ήτοι 2.399 κάτοικοι εκ των οποίων οι 471 απασχολούνταν στον πρωτογενή τομέα, οι 34 στη χειροτεχνία και κανένας στο εμπόριο. Οι Ταλαμιές αναφέρονται χωριστά καθώς είχαν 550 άνδρες, 361 γυναίκες, 4 ξένους / συνολικά 915 άτομα, εκ των οποίων 275 ασχολούνταν στον πρωτογενή τομέα, 3 στη χειροτεχνία και 3 στο εμπόριο[18]. Συνολικά δε το 1863 σε Ομαλά και Ταλαμιές ο πληθυσμός ήταν 3.314 κάτοικοι.
Με το Β.Δ. της 8ης Ιανουαρίου 1866 (ΦΕΚ 9) «Περί δημοτικής διαιρέσεως της εν Κεφαλληνία επαρχίας Κραναίας» σχηματίστηκε ο δήμος Ομαλών (Ομαλά και Ταλαμιές μαζί). Βάσει του πληθυσμού του (3762) κατατάχθηκε στην Β΄ τάξη και αρχική έδρα είχε την κωμόπολη Φραγκάτα. Αναλυτικά τα χωριά που αρχικά συνέστησαν τον δήμο Ομαλών είχαν τον εξής πληθυσμό: Βαλσαμάτα 1.317, Φραγκάτα 994, Τρωϊαννάτα 770, Δεμουτσαντάτα και Ματαραγκάτα 212, Μιχάτα 154, Επανοχώρι 153, Μη(ι)τακάτα 102, Μη(ι)νετάτα 60. Έμβλημα του δήμου στην σφραγίδα ήταν «Λύρα εν στεφάνω», γύρω οι λέξεις «Δήμος Ομαλών» και προήλθε μάλλον από αρχαίο νόμισμα (370-189 π.Χ.) [19]. Ας σημειωθεί ότι καθ’ όλη την πάροδο των ετών παρατηρούνται ενώσεις ή χωρισμοί περιοχών, εν προκειμένω Ομαλών με Ταλαμιές[20].
Με το Β.Δ. της 25ης Φεβρουαρίου 1871 (ΦΕΚ 41) η έδρα του δήμου μεταφέρθηκε από τα Φραγκάτα στα Βαλσαμάτα λόγω του ότι τα Βαλσαμάτα ήταν πολυπληθέστερα των Φραγκάτων καθώς η εξέλιξη του πληθυσμού συνδέεται άμεσα με την τοπική ανάπτυξη των πρωτοβάθμιων κυττάρων της τοπικής αυτοδιοίκησης[21]. Το δε αρχικό όνομα του δήμου προήλθε «εκ τόπου τινός … ή εις ου την περιοχήν κείται ο δήμος». Εν προκειμένω από την ομώνυμη κοιλάδα των Ομαλών που αποτελεί, ως ανεφέρθη ανωτέρω, παλαιότατη ονομασία[22].
Κατά την απογραφή του 1868 – 2/17-5-1870 επί συνολικού πληθυσμού του νησιού 67.509, τα Ομαλά αριθμούσαν 8 χωριά, είχαν 3.128 κατοίκους[23]. Τα Βαλσαμάτα ήταν η πρωτεύουσα και μετρούσαν 1.129 κατοίκους[24].
Στην απογραφή της 15/21-4- 1879 απαντούν αδιάλειπτα τα Βαλσαμάτα, Μιχάτα και Φραγκάτα –με γραφή στην Ελληνική και ως χωριά της Επαρχίας Κραναίας. Δεν αναφέρονται τα Ομαλά-[25]. Η επαρχία Κραναίας είχε 32.203, ήτοι αύξηση 281 άτομα[26]. Τα Ομαλά είχαν εντός του δήμου 3.398, σε άλλους δήμους 153, στο εξωτερικό 210, και ορισμένους με «ειδικές απογραφές». Ήτοι σύνολο 3.812[27]. Τα Βαλσαμάτα 634 άνδρες και 607 γυν. Ήτοι 1.241 συνολικά. Τα δε Φραγκάτα 844 κατοίκους (403 άνδρες και 441 γυναίκες)[28].
Στα στατιστικά στοιχεία της 16ης Απριλίου του 1889 όταν ο συνολικός πληθυσμός της Κεφαλλονιάς αριθμούσε 69.736[29], τα Βαλσαμάτα, ως πρωτεύουσα του δήμου Ομαλών (ο δήμος είχε 1.727 άνδρες και 1.688 γυναίκες, σύνολο 3.415)[30] είχαν πληθυσμό 1.391 κατοίκους[31], τα Φραγκάτα 860, τα Τρωϊαννάτα 582, το Επανοχώρι 133, τα Μοντεσαντάτα 128, τα Μιτακάτα 90, τα Μιχάτα 84, τα Μινετάτα 77, η Μονή του Αγίου 66 και τα Ματαραγκάτα 4[32].
Στην απογραφή της 6ης Οκτωβρίου του 1896 ο νομός Κεφαλληνίας είχε 83.363 κατοίκους[33] και ο δήμος Ομαλών της Επαρχίας Κραναίας περιελάμβανε 9 χωριά και την Ι. Μ. Αγίου Γερασίμου. Αριθμούσε 1.610 άρρενες και 1.632 θήλ. συνολικά 3.242 κατοίκους[34]. Η έδρα των Ομαλών, τα Βαλσαμάτα, είχε 613 άνδρες και 563 γυναίκες, συνολικά 1.176 άτομα, ενώ το αμέσως επόμενο πληθυσμιακά χωριό, τα Φραγκάτα είχαν 421 άνδρες και 456 γυναίκες, άρα 877 κατοίκους[35].
Στην απογραφή της 27ης Οκτωβρίου 1907 όπου παρατηρείται αύξηση του συνολικού πληθυσμού συγκριτικά με το 1879, ήτοι 71.235[36] κατοίκους, τα χωριά του δήμου Ομαλών ήταν 9 συν την Ι. Μ. Αγίου Γερασίμου. Τα Βαλσαμάτα παρέμεναν τα πλέον κατοικημένα ήτοι 560 άρρενες, 525 γυν. Σύνολο 1.085. Το αμέσως επόμενο ήταν τα Φραγκάτα που μετρούσαν 422 άνδρες και 486 γυν. Σύνολο 908 κατοίκους, ενώ όλος ο δήμος Ομαλών είχε 3.303 άτομα[37].
Στην απογραφή του πληθυσμού της 19ης Δεκεμβρίου 1920[38] τα Ιόνια νησιά αποτελούνταν μόνον από 3 νομούς: Κέρκυρας, Κεφαλλονιάς και Ζακύνθου. Στην επαρχία Κραναίας τα Βαλσαμάτα αριθμούσαν 209 οικογένειες, 425 άνδρες, 598 γυναίκες –στις οποίες περιλαμβάνονταν και 57 μοναχές του Αγίου-, δημότες Βαλσαμάτων παρόντες 1.007 και σε άλλους δήμους/χωριά/κοινότητες 377. Βαλσαμάδες του εξωτερικού 551. Το αμέσως επόμενο ως προς τον πληθυσμό χωριό, τα Φραγκάτα, είχαν 161 οικογένειες, 327 άνδρες 363 γυναίκες, δημότες Φραγκάτων παρόντες στο χωριό ήταν 677 και σε άλλους δήμους/κοινότητες/χωριά 78. Φραγκάδες του εξωτερικού ήταν 136[39].
Το 1923 έφθασαν και στα Ομαλά πρόσφυγες. Στην Βαλσαμάτα εγκαταστάθηκαν 6 άνδρες και 6 γυναίκες, ενώ στα Φραγκάτα 4 άνδρες και 1 γυναίκα[40].
Στις 16 Μαΐου 1928 που ελήφθησαν στατιστικά στοιχεία τα Βαλσαμάτα είχαν 1.108 κατοίκους (523 άνδρες 24 από τους οποίους ζούσαν στην Ι. Μ. του Αγίου, και 585 γυναίκες από τις οποίες οι 77 κατοικούσαν στην Ι. Μ.) εκ των οποίων 3 ήταν οι πρόσφυγες. Στα δε Φραγκάτα σε συνολικό πληθυσμό 657 ατόμων (313 άνδρες και 344 γυναίκες) οι 3 ήταν πρόσφυγες[41].
Με την απογραφή της 16ης Οκτωβρίου 1940 η Κεφαλλονιά μετρούσε 544 πόλεις και χωριά και συνολικά είχε 66.849 κατοίκους. Η κοινότητα Βαλσαμάτων είχε 922 κατοίκους εκ των οποίων 449 ήταν άνδρες και 473 γυναίκες. Αυτή των Φραγκάτων είχε συνολικά 654 κατοίκους από τους οποίους 338 ήταν άνδρες και 316 γυναίκες[42].
Κατά την απογραφή της 7ης Απριλίου 1951 (όπου τα Ιόνια νησιά περιελάμβαναν και την Λευκάδα κι άρα ήταν 4 οι νομοί) η Κεφαλλονιά διοικητικά διαιρείτο σε 3 επαρχίες, 2 δήμους, 86 κοινότητες, 208 χωριά και έχει 47.369 κατοίκους[43]. Η κοινότητα Βαλσαμάτων είχε 658 κατοίκους από τους οποίους 52 έμεναν στην Ι. Μ. του Αγίου, η δε αμέσως επόμενη πληθυσμιακά κοινότητα ήταν αυτή των Φραγκάτων με 558 κατοίκους[44].
Με την απογραφή της 19ης Μαρτίου 1961 –συνέχισαν να είναι 4 νομοί στα Ιόνια- στην επαρχία Κραναίας η κοινότητα Βαλσαμάτων έχει 594 κατοίκους, ενώ αυτή των Φραγκάτων 514[45].
Δέκα χρόνια μετά, στις 14 Μαρτίου 1971, στην κοινότητα Βαλσαμάτων προσετέθη, πέραν της Ι. Μ. Αγίου Γερασίμου και ο οικισμός του Αγίου Ελευθερίου, αυξάνοντας πληθυσμιακά την κοινότητα που μετρούσε συνολικά 548 κατοίκους. Η δε κοινότητα τω Φραγκάτων αριθμούσε 420 άτομα[46].
Το 1981 στην κοινότητα Ομαλών τα Βαλσαμάτα, ως έδρα, αριθμούσαν 789 κατοίκους, και συμπεριελάμβαναν και τα Φραγκάτα[47]. Το ίδιο παρατηρήθηκε και το 1991 όπου η έδρα αριθμούσε 771 άτομα[48]. Το 2001 η παραμένουσα κοινότητα Ομαλών έχει έδρα τα Βαλσαμάτα που με τα Φραγκάτα μαζί έχουν 917 κατοίκους[49]. Το 2021 δεν έχουν δημοσιευθεί ακόμη αναλυτικά στοιχεία[50].
Από τα ως άνω στοιχεία παρατηρούμε πως μέχρι και τον 18ο αι. πληθυσμιακά τα Φραγκάτα υπερτερούσαν των Βαλσαμάτων. Όμως, από το 1800 και μετά, παρατηρείται σταδιακά πληθυσμιακή αύξηση των Βαλσαμάτων που βασίζεται σε λόγους οικονομίας, αλλά και συγκυριακών φαινομένων π.χ. μεταναστεύσεων/αποδημιών[51], που επηρέασαν την οικιστική ισορροπία συνολικά της περιοχής των Ομαλών. Η μακροβιότητα των χωριών έχει επιπτώσεις στον ίδιο τον χώρο, στη δημογραφική δομή, στην οικονομία καθώς τα χωριά αποτελούν τη βάση της οικονομίας της περιοχής. Προϋπόθεση για την συνεχή οίκηση και ‘βιολογική’ συνέχιση απετέλεσε η εύθραυστη[52] ισορροπία ανάμεσα στην αγροτοκτηνοτροφική παραγωγή και στον πληθυσμό[53].
Ένα άλλο καθοριστικό στοιχείο είναι η εδαφική επιφάνεια που καταλαμβάνει κάθε χωριό/κοινότητα. Ως Παράδειγμα αναφέρω τα δεδομένα της απογραφής του 1961 όπου τα μεν Φραγκάτα (υψομ. 420μ.) κατελάμβαναν 13 τ.χιλ., ενώ τα Βαλσαμάτα (υψομ. 500μ.) τη διπλάσια, ήτοι 27 τ.χιλ. Ως εκ τούτου, η πληθυσμιακή πυκνότητα ήταν μεγαλύτερη στα Φραγκάτα (σχεδόν 40 κάτοικοι ανά τ. χιλ.), από τα Βαλσαμάτα (32 κάτ/τ.χιλ.)[54].
Τα Βαλσαμάτα, ως πολυπληθέστερο και μεγαλύτερο εκτατικά χωριό, απετέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν την έδρα του δήμου, τα οποία μαζί με τα γύρω χωριά ο ιστοριοδίφης Τσιτσέλης αποκαλεί «Ευπορούντα και ωραία χωρία»[55]. Θα πρέπει να σημειωθεί πως από το 1981 κι εντεύθεν, δεν υπάρχουν αναλυτικά στοιχεία κατοίκων ανά χωριό.
Μια θρησκευτικώς καλυμμένη προσπάθεια μεταφοράς της έδρας από Βαλσαμάτα σε Φραγκάτα
Πέντε χρόνια μετά τον ορισμό των Βαλσαμάτων ως έδρα του δήμου, οι κάτοικοι των Φραγκάτων προκάλεσαν θερμό επεισόδιο που, μπορεί να είχε ξεκινήσει θρησκευτικό, όμως είχε «πολιτική υπόσταση» όπως συμπεραίνει ο Α-Δ Δεμπόνος[56]. Το πολύ παλαιό έθιμο τού συνεορτασμού κατά την ημέρα της Λαμπρής με περιφορά του θρόνου της Ανάστασης από τα Βαλσαμάτα προς την Ι. Μ. του Αγίου «παραλίγο να καταλήξει σε ένοπλη σύρραξη». Οι κάτοικοι των Φραγκάτων επιχείρησαν παραμονές του Πάσχα -11.4.1876- να αλλάξουν την κατάσταση και αποφάσισαν να μεταφέρουν τον δικό τους θρόνο στον Άγιο. Προσπάθησαν μάταια οι Αρχές και ο Νομάρχης να συμβιβάσουν τα δυο μέρη –είχαν ετοιμάσει τα αντιμαχόμενα χωριά και τηλεβόλο με κάλυψη την λιτανεία-. Και παρόλο που ο ιερέας των Φραγκάτων ιερουργούσε μέσα στην Ι. Μονή, και ο θρόνος των Βαλσαμάδων ήταν ήδη στον ιερό χώρο, οι κάτοικοι των Φραγκάτων εν τέλει, χωρίς ιερέα, ξεκίνησαν τη δική τους λιτανεία, την οποία οι αρχές σταμάτησαν ματαιώνοντας κάθε επιπλέον τελετή. Τρείς μέρες μετά το συμβάν, κάτοικοι των Φραγκάτων υπέβαλαν στην Νομαρχία αναφορά: «οι κάτοικοι αμφοτέρων των χωρίων ευρισκόμεθα … εις εμπόλεμον θέσιν και οι κάτοικοι των Βαλσαμάτων απειλούσιν εκδίκησιν… ουδείς των κατοίκων Φραγκάτων νομίζει ότι δύναται να προσέλθη εις το χωρίον Βαλσαμάτα ακινδύνως»[57]. Κι έτσι ζήτησαν να μεταφερθεί η έδρα πάλι στα Φραγκάτα. Κι αν αυτό ήταν αδύνατο, προτείνουν να ορισθεί «ως έδρα το οίκημα Αναστασίου Μεταξά, το κείμενον μεταξύ των δυο χωρίων».
Κάτοικοι Βαλσαμάτων και κάτοικοι Φραγκάτων: «Αλληλοκανονοβολισμοί»
«Η στοργή του Κεφαλλήνος προς τον τόπον του είναι παροιμιώδης. Είτε εις εκατομμυριούχον μεταβληθή, είτε μείνη πτωχός, τ’ όνειρόν του είναι να επανεύρη μίαν ημέραν τερπνόν άσυλον εν τω πατρίω εδάφει, να ζήση και ν’ αποθάνη επί της περικαλλούς νήσου του. Εν αυτή τη Κεφαλληνία, η στοργή εκάστου προς τον ιδιαίτερον τόπον της γεννήσεώς του λαμβάνει μορφήν ειδικωτέρων, μορφή τοπικισμού ούτως ειπείν ήτις, εις τον μη γνωρίσαντα τον χαρακτήρα του Κεφαλλήνος, δύναται να προξενήση ούκ ολίγην θυμηδίαν.
Ούτω ο εκ του χωρίου Φραγκάτων λ.χ. καταγόμενος δεν εννοεί κατ’ ουδένα λόγον και εις ουδεμίαν περίστασιν να υποχωρήση προ του γείτονός του χωρικού των Βαλσαμάτων. Τα Φραγκάτα δι’ αυτόν είναι παράδεισος, είναι η γη της επαγγελίας, ένθα ο άνθρωπος πρέπει να είναι υφ’ όλας τα επόψεις ανώτερος των άλλων.
Ο εκ Βαλσαμάτων εξ’ άλλου αδιακόπως ειρωνεύεται και περιφρονεί τον γείτονά του, η δε διηνεκής αύτη και κυριαρχούσα ιδέα είναι ερριζωμένη προ αμνημονεύτων χρόνων εν τη συνειδήσει των κατοίκων εκάστου, δια το ίδιον αυτού χωρίον… αποκλεισμοί και αλληλοκανονοβολισμοί, διότι έκαστον χωρίον έχει και το κανόνι του, το οποίον θάπτουσιν υπό το χώμα, εκθάπτεται δε υπό της ‘επιτροπής επί του κανονίου’ και κροτεί κατά τας περιστάσεις. Είναι δε αστειοτάτη άπασα αυτή η δικονομία, οπόταν συμβή να εκταφή το κανόνι εν επισήμω εορτή, ιδίως πώς πληρούται, πώς τίθεται το πυρ επί της βεβρεγμένης επί της οπής πυρίτιδος και κατόπιν πώς τρέπονται εις φυγήν οι πυροβοληταί, μέχρις ου κροτήση το κανόνι, ότε αύθις επιστρέφουν, λίαν σοβαροί, και επαναρχίζουν τα ίδια καθ’ όλην την ημέραν… κι… επανήρχοντο προ του εσκωριασμένου βροντοφώνου των[58]».
Ευρυδίκη Λειβαδά
[1] Το Πρακτικόν της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264 και η Επιτομή αυτού, Έκδοσις υπό Θησέως Στ. Τζαννετάτου, Εν Αθήναις, 1965, Πρακτικό 673, 824 και Επιτομή 25v, 1.
[2] Μηλιαράκης Α., Γεωγραφία πολιτική ο.π., σ. 95. Βλέπε και: «…Άλλα δε χωρία φέρουσι μεν το όνομα του πρώτου οικιστού αυτών κατά την τοπικήν συνήθειαν του ονομάζειν τα χωρία, αλλ’ ουδείς των οικούντων σήμερον αυτά φέρει το επώνυμον τούτου» Βλ. Μηλιαράκης Α. ο.π. σσ. 91-92.
[3] Δεν είναι απόλυτα βέβαιος ο χρόνος της ίδρυσης της αποικίας. Το βέβαιο είναι πως λειτούργησε όπως αναφέρει ο γεωγράφος Παρτς Ιωσήφ, Κεφαλληνία και Ιθάκη, Γεωγραφική Μονογραφία, Εν Αθήναις, 1892, σ. 230 -231 και υποσημ. 1 όπου όλες οι λεπτομέρειες των τεκμηρίων.
[4] Valsainata όπως είναι μεταγραμμένο είναι προφανώς λάθος, καθώς το in έχουν τυπογραφικά αντικαταστήσει το m.
[5] Τσιτσέλης Ηλ. Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, Τ. Β΄, Εν Αθήναις, τύποις Μυρτίδη, 1960.
[6] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί της Κεφαλλονιάς στη μεγάλη χρονική διάρκεια 1583-1907, Κεφαλληνιακά Χρονικά, Τ. 6, Αργοστόλι 1994.
[7] Μονή Θεοτόκου Καρυάς, νοτιοδυτικά των Φραγκάτων. Κατηργημένη. Σωζόταν ο ναός κι ένα μικρό κελί. Είχε κατά παράδοση κτισθεί από τον ιερέα Νικόλαο Ροζάρη από τα Βαλσαμάτα. Βλ. λεπτομέρειες Τσιτσέλης Ηλ. ο.π. σ. 310.
[8] Τσιτσέλης Ηλ. Ο.π. σ. 677.
[9] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, ο.π. σσ. 45-46, 84, χάρτης σ. 66. Επιπλέον αναφέρεται και η Μονή Caria στα Mala.
[10] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, o.π. και χάρτης σ. 70.
[11] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, o.π. 82.
[12] Τσιτσέλης Ηλ. ο.π. σ. 670 όπου, στην υποσημ. 12 αναφέρει πως είναι άγνωστο χωριό / οικισμός και τα συνδέει με την οικογένεια Χαρτουλάρη.
[13] Τσιτσέλης Ηλ. ο.π. σ. 664.
[14] Προφανώς οι «TALANNES» –ως είναι μεταγραμμένο- πρόκειται για λάθος μεταγραφή εκ του πρωτοτύπου. Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, o.π. 82.
[15] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, o.π. 82.
[16] Παξιμαδοπούλου Σταυρινού Μιράντα, Ανέκδοτοι Δημογραφικοί Πίνακες των ετών 1840-1863 για την Κεφαλλονιά, Κεφαλληνιακά Χρονικά, Τ. 2ος, Αργοστόλι 1977, σσ. 120-163.
[17] Παξιμαδοπούλου Σταυρινού Μιράντα, Ανέκδοτοι, ο.π. σ. 147.
[18] Παξιμαδοπούλου Σταυρινού Μιράντα, Ανέκδοτοι, ο.π. σ. 146.
[19] Σκιαδάς Ελευθέριος, Ιστορικό διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος, 1833-1912, Αθήνα 1994. Οι μεταθέσεις των εδρών που ακολούθησαν όλους τους αρχικούς σχηματισμούς των δήμων έγιναν είτε για λόγους πληθυσμιακούς, είτε για λόγους ιστορικούς. Βλ. Σκιαδάς, ό.π., Πολίτης Ν.Γ., Τα ονόματα των Δήμων, Επετηρίς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, Εν Αθήναις, έτος Γ΄ (1899).
[20] Παρτς Ιωσήφ, Κεφαλληνία και Ιθάκη, ο.π., 110, 111, όπου στο Πρακτικό της Λατινικής απαντά Ομαλά, στην γεωγραφία του Porcacchi το 1590 c. Mallu και Talamies μαζί, και στον Napier το 1825 το ίδιο. Ταλαμιές είναι η περιοχή γύρω από τα Τρωιαννάτα.
[21] Beriatos Elias, Depeuplement et developpement Touristique dans l’ Espace Insulaire Grec, Le cas de Cephalonie et Itaque dans les iles Ioniennes, Edition: Fondation de Cephalonie et d’ Ithaque, Argostoli 1999. Μπεριάτος Ηλίας, Τοπική Αυτοδιοίκηση και Οργάνωση του χώρου στα Ιόνια νησιά: η περίπτωση της Κεφαλλονιάς και Ιθάκης, Στ΄Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο, Τ. 3ος, Αθήνα 2002. Δάσης Διονύσιος, Ο περί δήμων και κοινοτήτων νόμος εν σχέσει προς το εν Επτανήσω ισχύον φορολογικόν σύστημα, Πρακτικά Α΄ Πανιονίου Συνεδρίου, Μέρος δεύτερο, Κέρκυρα 1914.
[22] Σκιαδάς Ελευθέριος, Ιστορικό, ο.π., Πολίτης Ν.Γ., Τα ονόματα των Δήμων, ο.π.
[23] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά το έτος 1870, Υπουργείον Εσωτερικών, Εν Αθήναις εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1871, σ. 14, 28, συνολικός πληθυσμός Tab. 2, σ. 3. Και σ. ιγ΄ συνολικός πληθυσμός νήσου 67.509.
[24] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά το έτος 1870, Υπουργείον Εσωτερικών, ο.π. σ. 55.
[25] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, ο.π. σσ. 45-46.
[26] Στατιστική της Ελλάδος, 1879, Υπουργείον Εσωτερικών, Εν Αθήναις, εκ του Τυπογραφείου Βλαστού, 1871 -Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κρήτης / Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, σ.3.
[27] Στατιστική της Ελλάδος, 1879, ο.π. σ. 168. Ενώ στην αρχική σ. 8, Πίναξ 3 αναφέρει 3409 κατοίκους εκ των οποίων άρρενες 1692 και θήλ. 1717.
[28] Στατιστική της Ελλάδος, 1879, ο.π. (Μέρος Τρίτο), σ. 83 και 84.
[29] Κατά Μηλιαράκη. Η επίσημη απογραφή του 1889 αναφέρει 80178 κατοίκους στον νομό συνολικά. Στατιστική της Ελλάδος, Απογραφή Απρίλιος 1889, Υπουργείον Εσωτερικών, Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1890 / Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, σ.ε΄.
[30] Στατιστική της Ελλάδος, Απογραφή Απρίλιος 1889, ο.π. σ. ε΄.
[31] Τσιτσέλης Ηλ. ο.π., σ. 681, υποσημ. 14, Μηλιαράκης Α., Γεωγραφία πολιτική νέα και αρχαία του νομού Κεφαλληνίας, Αθήνησιν, 1890, σ. 83.
[32] Μηλιαράκης Α., Γεωγραφία πολιτική ο.π., σ. 83. Βλ. και Στατιστική της Ελλάδος, Απογραφή Απρίλιος 1889, Υπουργείον Εσωτερικών, Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1890 / Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, σ.123, 124.
[33] Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού, Οκτώβριος 1896, Υπουργείον Εσωτερικών, Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1897 / Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, σ.7.
[34] Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού, Οκτώβριος 1896, ο.π. σ. 19.
[35] Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού, Οκτώβριος 1896, ο.π. σ. 138.
[36] Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, Υπουργείο Εσωτερικών, Υπηρεσία Απογραφής, Τ. 2ος, εκ του Τυπογραφείου Νικολαΐδου, Αθήναι 1909, σ. 25. Και Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, ο.π. σσ. 47-48.
[37]Στατιστικά αποτελέσματα της γενικής απογραφής του πληθυσμού κατά την 27 Οκτωβρίου 1907, ο.π. σ. 414.
[38] Στοιχεία για τη διοικητική διαίρεση δεν υπάρχουν στον νόμο ΔΝΖ του 1912, γιατί εκεί περιγράφονται οι όροι ίδρυσης κοινοτήτων και δήμων. Οι κοινότητες και οι Δήμοι αναγνωρίστηκαν σταδιακά στα επόμενα χρόνια. Το 1920 εκδόθηκαν πίνακες των δήμων και κοινοτήτων του κράτους από τη Διεύθυνση κοινοτικής και δημοτικής διοικήσεως του υπουργείου εσωτερικών που περιείχαν:
για τους 16 παλαιούς νομούς: 21 δήμους και 2743 κοινότητες
για τις «νέες χώρες»: 16 δήμους, 1400 κοινότητες, 3 αστικούς δήμους και 602 αγροτικούς δήμους
σύμφωνα με όσα αναφέρονται σε έκθεση της Διεύθυνσης Στατιστικής του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας του 1922.
Η Διοικητική διαίρεση της Ελλάδας του 1912 ψηφίστηκε από την Κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1910, φέρνοντας σημαντικότατες αλλαγές στις τοπικές διοικήσεις. Με το Διάταγμα Περὶ ἐνάρξεως τῆς ἰσχύος τῶν ἄρθρων 1 έως 18,. 200 και 210 τοῦ νόμου ΔΝΖ’ (ὑπ’ ἀριθ. 4057) 1912 «Περί Δήμων και Κοινοτήτων» ΦΕΚ 256Α – 28/08/1912. Με την εφαρμογή του νόμου ο Βενιζέλος επανέφερε τον θεσμό των κοινοτήτων με την ταυτόχρονη κατάργηση των Δήμων που ίσχυαν από τις βαυαρικές μεταρρυθμίσεις.
[39] Απογραφή του πληθυσμού της Ελλάδος κατά την 19 Δεκεμβρίου 1920, Τ. ΙII: Στατιστικά αποτελέσματα δια τας Ιόνιους νήσους, Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1924, Α΄ Tableau 1b, σσ. 13, 14.
[40] Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ΄ Απρίλιον 1923, Υπουργείον Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως. Τμήμα Στατιστικής, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1923, σ. 25.
[41] Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928, Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι, 1933, σ. 115, 118. Και Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 15-16 Μαϊου 1928, Πραγματικός πληθυσμός κυρωθείς δια του από 23 Νοεμβρίου 1928 διατάγματος, Περιέχουσα τας μέχρι τέλους του έτους 1934 διοικητικάς μεταβολάς, Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλαδος, Αθήναι, 1928, σ. 180, 182.
[42] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16 Οκτωβρίου 1940, Πραγματικός πληθυσμός κατά νομούς, επαρχίας, δήμους, κοινότητας, πόλεις και χωρία, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι, 1950, σ. 208, 210.
[43] Πτώση η οποία οφειλόταν στον πόλεμο, στις μεταναστεύσεις, στην ναυτιλία. Βλ. Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 7ης Απριλίου 1951, Πραγματικός πληθυσμός κατά νομούς, επαρχίας, δήμους, κοινότητας, πόλεις και χωρία, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1955, σ.6.
[44] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 7ης Απριλίου 1951, ο.π. σ.104.
[45] Αποτελέσματα της απογραφής πληθυσμού – κατοικιών της 19ης Μαρτίου 1961, Εθνικόν τυπογραφείον 1964, Τ. 1ος, σ. 378.
[46] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 14ης Μαρτίου 1971, Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, 1972, σ. 102.
[47] Αποτελέσματα απογραφής πληθυσμού – κατοικιών της 5ης Απριλίου 1981, Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Τ. 1ος, Αθήνα 1994, σ. 279. Ο ίδιος αριθμός των κατοίκων της κοινότητας Ομαλών παρουσιάζεται και στην σ. 607. Στο δε Αποτελέσματα της απογραφής πληθυσμού – κατοικιών της 5ης Απριλίου 1981, Στοιχεία από επεξεργασίας δείγματος 10% του συνόλου των απογραφικών δελτίων, Τ. V, τεύχ. 5 Ιόνιοι Νήσοι, Αθήνα 1991, δεν αναφέρονται λεπτομέρειες κοινοτήτων/χωριών.
[48] Πραγματικός πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφή της 17ης Μαρτίου 1991 κατά νομούς, επαρχίες, δήμους, κοινότητες και οικισμούς, Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Αθήνα 1994, σ. 132.
[49] Μόνιμος πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφή της 18ης Μαρτίου 2001, Ελληνική Στατιστική Αρχή, Αθήνα 2004, σ. 133.
[50] Αποτελέσματα απογραφής πληθυσμού – κατοικιών 2021, Ελληνική στατιστική Αρχή, Αθήνα 2023, σ. 36, στατιστικά γενικά στοιχεία για την Περιφέρεια Ιονίων Νήσων.
[51] «Η νήσος ως εκ της ορεινής φύσεως αυτής κα ως εκ της ελλείψεως ειδικής βιομηχανίας, δεν επαρκεί εις διατροφήν του περισσεύοντος πληθυσμού. Τούτου δ’ ένεκα, μέγας αριθμός κατοίκων κατ’ έτος αποδημεί εις το εξωτερικόν, κυρίως δε εις τα Παραδουναβίους χώρας, εις Αίγυπτον και Κωνσταντινούπολιν, εις Πάτρας, Αθήνας, εις τα παράλια της Ακαρνανίας όπως, ως έμποροι, βιομήχανοι άλλοι μεν διαρκώς εγκαθίστανται, άλλοι δε μετά παρέλευσιν χρόνου τινός επανακάμπτουσιν οίκοι κομίζοντες τα περισσεύματα της οικονομίας των… Ένεκα των αποδημιών τούτων αίτινες αυξάνουσιν εν χρόνοις αφορίας, πολλαχού της νήσου ευρίσκονται χωρία εντελώς εγκαταλειφθέντα υπό των κατοίκων… Άλλα δε χωρία φέρουσι μεν το όνομα του πρώτου οικιστού αυτών κατά την τοπικήν συνήθειαν του ονομάζειν τα χωρία, αλλ’ ουδείς των οικούντων σήμερον αυτά φέρει το επώνυμον τούτου» Βλ. Μηλιαράκης Α., ο.π. σσ. 91-92.
[52] Ανωγιάτης Πελέ Δ., Οι οικισμοί, ο.π. σ. 61.
[53] Ανωγιάτης Πελέ Δ., ο.π. σ. 39.
[54] Αποτελέσματα της απογραφής πληθυσμού – κατοικιών της 19ης Μαρτίου 1961, ο.π. Τ. 1ος, σ. 378, το δε υψόμετρο σ. 493, 494.
[55] Τσιτσέλης Ηλ. ο.π., σ. 251.
[56] Δεμπόνος Α-Δ, Περί των διατρεξάντων της 11ης Απριλίου 1876 μεταξύ των χωρίων Βαλσαμάτα και Φραγκάτα, Περιοδικό Κέφαλος, τ. 1, 1998, σσ. 60-62.
[57] Αναφορά δημοτικών συμβούλων Ομαλών κατοίκων Φραγκάτων, 14 Απριλίου 1876, προ τον Νομάρχη Κεφαλληνίας. ΓΑΚ, Βασίλειο της Ελλάδος, Διοίκηση, Φ. 13 –και Φ.11 (αναφορά του Νομάρχη Κεφαλληνίας Κων. Δημητριάδη προς το Υπουργείο Εσωτερικών, αρ. 3200/1420/21).
[58] Μαντζαβίνος Ν.Γ., Αναμνήσεις Κεφαλληνίας, Εν Αθήναις, 1892 (φωτοαντίγραφο ειλημμένο από τη σειρά: Διάφορα Περί Κεφαλληνίας, Τ. 1ος Στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη).