Στο Υπόγειο του Κουν, το μικρό θέατρο το φορτωμένο μνήμες μεγάλων παραστάσεων, παρακολούθησα πρόσφατα την «Αντιγόνη» του Ζαν Ανουίγ. Εξαιρετική σκηνοθεσία της Μαρίας Πρωτόπαππα, εξαιρετικές ερμηνείες. Ήταν πράγματι Ανουίγ.
Ο Κρέων του Ανουίγ είναι συμπαθής όσο και η Αντιγόνη. Οι διάλογοι μοιράζουν το δίκιο και τα επιχειρήματα τόσο ισομερώς ώστε πολλοί είπαν ότι το έργο προσαρμόστηκε από τον Γάλλο δραματουργό για να καλοπιάσει την λογοκρισία του τότε Γερμανο-κρατούμενου Παρισιού. Οι κατακτητές θα έβλεπαν στον συμπαθή Κρέοντα τον δικό τους φύρερ και θα επέτρεπαν στην παράσταση να ανεβεί στην σκηνή.
Ο Κρέων του Ανουίγ θέλει το καλό της Αντιγόνης και της λέει ωραία λόγια για να την πείσει να μείνει άταφος ο νεκρός αδελφός της, ο Πολυνείκης. Τιμωρία τού πρέπει του προδότη της πατρίδας, μα την Αντιγόνη δεν την νοιάζουν οι πατρίδες. Όσα λόγια (κρατικής) λογικής και αν ακούσει, δεν αλλάζει γνώμη. Πρέπει να τιμήσει το αίμα της, τον αδελφό της. Να τον θάψει ως αδελφή τον αδελφό.
Ο βασιλιάς Κρέων, όσο καλά κι αν φέρεται στην Αντιγόνη, έχει το raison d’ état, την λογική για το συμφέρον του κράτους, πάνω από όλα. Για το γενικό καλό τα κάνει όλα. Θα θυσιάσει ακόμη και την οικογένειά του, Αίμονα και Ευρυδίκη. Και στο τέλος, λίγο μόλις μετά τις προσωπικές του απώλειες, διαφορετικά από την Σοφόκλεια τραγωδία, θα κοιτάξει τι προβλέπει το καθημερινό του πρόγραμμα ως κυβερνήτη. Το καθήκον είναι πάντα καθήκον και σ’ αυτό υποτάσσονται όλα τα άλλα, ακόμη και τα αισθήματα οικογενειακού πένθους.
«Όσοι ήταν να πεθάνουν πέθαναν» λέει στο τέλος, ψύχραιμα, υπολογιστικά, ο Κρέων του Ανουίγ. «Μόνο οι φύλακες μένουν. Κι αυτούς δεν τους ενδιαφέρει η τραγωδία.» Όχι, εδώ δεν υπάρχει κάθαρσις. Δεν υπάρχει καν λόγος καθάρσεως. Όλα ήταν προδιαγεγραμμένα εξ αρχής. Υπάρχει το αναπόφευκτο της τραγωδίας, που ως αναπόφευκτο δεν πρέπει να ανατρέψει τον προγραμματισμό του κράτους.
Το αναπόφευκτο εδώ, βέβαια, δεν είναι μοίρα θεϊκή όπως στους αρχαίους, αλλά αποτέλεσμα ενός προσωπικού καπρίτσιου που δεν αφήνει τα πράγματα να εξελιχθούν χωρίς απώλειες προσωπικές. Κι ό,τι κατάλαβαν οι Γερμανοί στρατηγοί των ασφυκτικά γεμάτων θεωρείων (τον Φεβρουάριο του 1944 στο Θέατρο de l’Atelier του Παρισιού) κατάλαβαν. Και μάλλον δεν πολύ-κατάλαβαν.
Στον Σοφοκλή, η Αντιγόνη υπακούει σε νόμους θεϊκούς. Στον Ανουίγ, αντίθετα, όταν ερωτάται από τον Κρέοντα για ποιον ρισκάρει ζωή και θάνατο, η απάντηση είναι: «Για κανένα. Για μένα.» Η Αντιγόνη, δηλαδή, αρνείται να απαντήσει με επιχειρήματα σε επιχειρήματα. Αρνείται την λογική των επιχειρημάτων (του ratio).
«Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον.» (Σοφ. Αντιγ., στ.332). Αυτό είναι το όριο της ανθρώπινης ύπαρξης, λέει ο Χάιντεγκερ. Ο δεινότατος άνθρωπος (με τις δύο σημασίες του δεινού: φοβερός και ικανός) δεν περιχαρακώνεται σε λογικά σχήματα, σε νόμους και προβλέψεις. Αυτόν τον δεινότατο άνθρωπο δεν πολύ-κατάλαβαν οι Γερμανοί που ανακάλυψαν την αρχαία τραγωδία στα τέλη του 18ου αιώνα, αρχές 19ου. Σίλερ, Σέλινγκ, Χέλνερλιν, Χέγκελ έκαναν την αρχαία τραγωδία μέρος της παγκόσμιας παιδείας, αλλά παρέμειναν μέχρι τέλους Καντιανοί, αναζητώντας κάποια λύση της τραγικής σύγκρουσης σε ένα ανώτερο επίπεδο «σύνθεσης» – με χαρακτηριστικότερη την διαλεκτική ανάγνωση της «Αντιγόνης» από τον Χέγκελ.
Αν ο Ανουίγ αποδεικνύεται πιο σοφόκλειος κι από τον Σοφοκλή, ο Μπρεχτ, μαρξιστής, εγελιανός, διαλεκτικός, παίρνει την μετάφραση-διασκευή του Χέλντερλιν και παρουσιάζει το 1948 στην Ελβετία μια «Αντιγόνη» ως μια πάλη ηθική μεταξύ κακού και καλού, Κρέοντος-Χίτλερ και Αντιγόνης-Αντίστασης. Στερείται όμως η επική, ηρωική «Αντιγόνη» του Μπρεχτ την τραγικότητα της αρχαίας ανελέητης σύγκρουσης μεταξύ δύο εξ ίσου καλών, που είναι από την μια η καλή Αντιγόνη και από την άλλη ο επίσης καλός Κρέων. (Το πνεύμα της αρχαίας τραγωδίας εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο ο στίχος 725 της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή δια του Χορού: «Ευ γαρ είρηται διπλή». Δηλαδή: «Μιλήσατε καλά κι οι δυο σας.»)
ΥΓ.1: Η μη κατανόηση: Στην Γερμανική γραμματεία του 18ου και 19ου αιώνα, καμία αναφορά δεν γίνεται στο καθοριστικό πλαίσιο συμπόρευσης, 5ο αι., δημοκρατίας και τραγωδίας – πλην μιας απαξιωτικής αναφοράς στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης της «Γέννησης της Τραγωδίας» του Νίτσε. (Βλ. Βέργος 2021, σ. 137-145.)
ΥΓ.2: Πνεύμα της κλασικής εποχής (Zeitgeist) δεν είναι βέβαια ο αντι-τραγικός Πλάτων της «Πολιτείας», αλλά οι δισσοί (διττοί) λόγοι του σοφιστή Πρωταγόρα (να ασκείσαι καθημερινά στην Βουλή και την Αγορά, αναπτύσσοντας για το ίδιο ζήτημα τα αντίθετα μεταξύ τους επιχειρήματα) και βέβαια οι τραγικοί ποιητές.
ΥΓ.3: Η κάθε εξουσία, Κρέων μικροσκοπικός ή μεγάλος, «Είναι». Η Αντιγόνη «Έχει».
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 14/1/2023 #ODUSSEIA #ODYSSEIA