Στις 7 Οκτωβρίου 1571, νότια από τα νησιά των Εχινάδων (Οξειά, Μάκρη, Βρόμωνας κ.ά.) έλαβε χώρα η σφοδρότατη και πολύνεκρη σύγκρουση ανάμεσα στους πολυπληθείς στόλους των ενωμένων Χριστιανικών Δυνάμεων της Ευρώπης και της Οθωμανικής υπερδύναμης της εποχής. Με την ευκαιρία της επετείου της κοσμοϊστορικής και καθοριστικής για την πορεία της Ευρώπης «Ναυμαχίας της Ναυπάκτου» όπως επικράτησε να καλείται, η οποία σχετίζεται άμεσα με τη Σάμη, παρουσιάζονται στη συνέχεια μερικές από τις αναφερόμενες στο εν λόγω τοπωνύμιο αναγραφές.
Στο παλαιότερο σωζόμενο νησολόγιο, το Liber Insularum Archipelagi (1420), ένα χειρόγραφο του φλωρεντινού ουμανιστή Χριστόφορου Βuondelmonti, ο μεγαλύτερος κόλπος της ανατολικής Κεφαλονιάς αποτυπώνεται εμφανέστατα και ονοματοδοτείται ως «Samos» ή ως «Samus porto». Την ίδια ωστόσο περίοδο, ο κόλπος αυτός είναι γνωστός στην δυτικοευρωπαϊκή γραμματεία ως «Val d’Alessandria». Αν και η λέξη val ή vall ή valle σημαίνει αρχικά κοιλάδα, εν τούτοις, πολύ συχνά, με την ίδια λέξη χαρακτηρίζονται και οι κόλποι που ευρίσκονται εμπρός από τις κοιλάδες, λαμβάνοντας την ονομασία της στεριάς. Του εν λόγω τοπωνυμίου της Κεφαλονιάς, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες προσέγγισης, δεν υπάρχει σαφής προέλευση ή εξήγηση.
Μια από τις παλαιότερες πληροφορίες γι’ αυτήν την διαφορετική ονομασία του κόλπου, προέρχεται από την περίοδο που ο κόμης Κάρολος Α΄ Τόκος, Ηγεμόνας της Παλατινής Κομητείας της Κεφαλονιάς, ήταν σε γάμο με την Francesca Acciaioli. Σύμφωνα με αρχειακή μαρτυρία του Κρατικού Αρχείου της Βενετίας χρονολογημένη την 30ή Απριλίου 1395, ο ευγενής Nicolò Venier, όταν ήρθε στην Κεφαλονιά και ζήτησε από την Δούκισσα τροφοδοσία για τη δουκική γαλέρα του, ανεφοδιάστηκε στην «Val d’Alexandria».
Στον πορτολάνο του βενετού ευγενή Alvise da Mosto (1432-1488) η ακτογραμμή της Κεφαλονιάς περιγράφεται με κυκλική φορά Βορρά, Ανατολής, Νότου, Δύσης: «Από το πόρτο του Φισκάρδου, πλέοντας κατά μήκος της ακτής του εν λόγω νησιού, έπειτα από περίπου 18 μίλια θα δείτε δύο μεγάλες παραλίες: η μια προς το βορρά ονομάζεται κοιλάδα της Γαλιλαίας, αυτή προς το νότο ονομάζεται «d’Alessandria», όπου εκεί υπάρχει τρεχούμενο νερό και καλό αγκυροβόλι». Σε ελληνικό πορτολάνο του 16ου αιώνα που περιγράφει τον περίπλου του νησιού αντίστροφα, διαβάζουμε: «Ἀπό τὸν κάβο τοῦ Κάπρου μαΐστρο τρεμουντάνα, ὑπᾶς ἀνάμεσα τὸ Θιάκι καὶ τὴν Κεφαλωνία καὶ ὑπᾶς εἰς τὸ Πισκάρδο, εἶναι μίλλια μ΄. καὶ εἰς ἐτούτην τὴν στράτα εὑρίσκεις πόρτα πολλά. τὸ πρῶτο τὸ λέγουν πόρτο Τζενοβέζι καὶ τὸ δεύτερο τὸ λέγουν ἡ Βάλη δ’ Ἀλεσάντρα ἤγουν ἡ Σάμοσα. καὶ τούτη εἶναι κορφόπουλο καὶ πόρτο καὶ ἔχει καὶ καλό ράξιμο». Στους παραπάνω πορτολάνους είτε κατεβαίνοντας προς νότο είτε ανεβαίνοντας προς βορρά την ανατολική ακτογραμμή της Κεφαλονιάς, οι ναυτικοί συναντούν την «spiaggia d’Alessandria» ή την «Βάλη δ’ Ἀλεσάντρα», με άμεση επεξήγηση και ταύτιση «ἤγουν ἡ Σάμοσα».
Στην αυγή του 16ου αιώνα οι μαρτυρίες προέρχονται από ταξιδευτές. Ανάμεσά τους ο Giovanni Danese, κληρικός του Αγίου Μάρκου της Βενετίας, που έχοντας αποπλεύσει από την πόλη των Δόγηδων, φθάνει το πρωινό της 16ης Ιανουαρίου 1503 στην «vale de Alexandria» όπου παραμένει ένα εικοσιτετράωρο. Το τοπίο τον συναρπάζει, όπως και η ερειπωμένη πόλη πάνω από την ακρογιαλιά, που στην αρχαιότητα την ονόμαζαν Σάμο. Τον εντυπωσιάζουν ακόμη το μεγάλο μέγεθος των ερειπωμένων λίθων και τα πολλά πεσμένα μάρμαρα.
Η ονομασία Val de Alexandria καταγράφεται και από τους Βενετούς Προνοητές της Κεφαλονιάς του 16ου αιώνα. Σε Έκθεση του έτους 1528, ο Nicolò Malipiero σημειώνοντας πως στο νησί υπάρχει άφθονη ξυλεία που μπορεί χρησιμοποιηθεί στη ναυπήγηση του στόλου της Γαληνοτάτης και πως η μεταφορά της είναι εφικτή με βοοειδή μέσω της Σάμης, καταγράφει και την εναλλακτική ονομασία με την οποία η περιοχή είναι γνωστή στους ναυτικούς: «per la via de Samo, aut per la vale de Alexandria come nominato li naviganti». Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Προνοητής Antonio Calbo περιγράφοντας το έτος 1548 τα φυσικά λιμάνια του νησιού, περιγράφει την περιοχή με διπλή ονομασία: «in un loco chiamato Samo, ditto Val de Alexandria».
Την ίδια ονομασία απαντούμε και κατά την περιγραφή της περίφημης «Ναυμαχίας της Ναυπάκτου», όπως το επιμαρτυρούν οι συνδεόμενες με την επιχειρησιακή κινητικότητα της χριστιανικής αρμάδας αναγραφές, μερικές εκ των οποίων ενδεικτικά στη συνέχεια παραθέτουμε.
Την επόμενη κιόλας ημέρα από τη νίκη των χριστιανικών δυνάμεων (8 Οκτωβρίου) ο Βενετός προνοητής της Βενετικής αρμάδας Antonio da Canal που συμμετείχε στη ναυμαχία, εξιστορώντας τα γεγονότα προς τον Δούκα της Σαβοΐας, κάνει αναφορά στον κόλπο «Valle di Alessandria», όπου σταμάτησε η αρμάδα πριν από τη ναυμαχία. Παρόμοια αναφορά της 10ης Οκτωβρίου απαντάται και σε έκθεση που φυλάσσεται στο Κρατικό Αρχείο της Simansas, όπου αναφέρεται η τοποθεσία στο κάτω μέρους του καναλιού της Κεφαλονιάς ως «Valli alexandi».
Μια από τις πρωϊμότερες αναφορές, απαντάται στην έκθεση που συνέταξε στις 31 Δεκεμβρίου 1571 ο Girolamo Diedo, σύμβουλος του Βάιλου της Κέρκυρας Francesco Corner. Στην εκτενέστατη και λεπτομερή περιγραφή της εκστρατευτικής πορείας, της μεγαλειώδους συγκρούσεως και της περιφανούς νίκης, οι ονομαστικές αναφορές στον κόλπο, επικεντρώνονται στην άφιξη της αρμάδας και στον τελικό απόπλου. Όπως γράφει ο βενετός σύμβουλος, η αρμάδα των χριστιανών φεύγοντας από την Κέρκυρα έπλευσε προς την Κεφαλονιά, όπου έφθασε στην Valle d’Alessandria, εκεί που ήταν η αρχαία Σάμη: «navigò alla Cefalonia, e si fermò in valle d’Alessandria, ove fu l’antica Samo».
Η άφιξη της αρμάδας στην Κεφαλονιά περιγράφεται αναλυτικότερα από τον βενετό αρχιναύαρχο Sebastiano Venier στην αναφορά του προς τον Δόγη και την Γερουσία της Βενετίας. Εδώ ο εμπειροπόλεμος επικεφαλής του βενετικού στόλου, γράφει πως λόγω των αντίθετων ανέμων που στεκόταν εμπόδιο στην πορεία τους, αναγκάσθηκαν στις 5 Οκτωβρίου να παραπλεύσουν το Φισκάρδο και διαπλέοντας το κανάλι της Κεφαλονιάς, να αγκυροβολήσουν «presto andassimo in Val d’Alessandria». Αναφερόμενος στους ενάντιους ανέμους ο Emilio Maria Manolesso, σημειώνει πως ο στόλος αναγκάστηκε να σταματήσει στο «porto di Val d’Alessandria», ενώ την ίδια πληροφορία επαναλαμβάνοντας ο Giovanni Pietro Contarini αναφέρεται στο «porto di val d’Alessandria nell’istessa Isola della Cefalonia».
Εκείνη ακριβώς τη χρονική στιγμή τη σκυτάλη στην παράδοση του ονόματος Val d’Alessandria ως ταυτισμένη συνέχεια στο πανάρχαιο τοπωνύμιο Σάμος/Σάμη που προσδιορίζει την συγκεκριμένη περιοχή της Κεφαλονιάς, παίρνει η χαρτογραφία. Ο Tomaso Porcacchi στο περισπούδαστο έργο του L’isole piu famose del mondo (1576), περιλαμβάνει χάρτη των Εχινάδων, στον οποίο σχεδιάζεται τμήμα της νοτιοανατολικής Κεφαλονιάς με την αναγραφή του κόλπου «Val d’Alesandria». Λίγα χρόνια αργότερα, σε νησολόγιο που σχεδίασε στη Βενετία το έτος 1582 ο Έλληνας χαρτογράφος Antonio Millo, στην ανατολική ακτογραμμή της Κεφαλονιάς σχεδιάζεται με ευκρίνεια και ονοματίζεται ο κόλπος «val de alesandria».
Στο περιγραφικό κείμενο για την Κεφαλονιά που δημοσίευσε το έτος 1686 ο Vincenzo Coronelli, η ονομασία του κόλπου αποδίδεται με τον όρο «Val d’Alesandria», ενώ στον λεπτομερέστερο χάρτη «Isola di Cefalonia» που τυπώθηκε από τον ίδιο δύο χρόνια αργότερα, με τον χαρακτηρισμό «Val d’Alessandria» χωροθετείται ειδικότερα το νότιο τμήμα του κόλπου της Σάμης, η θαλάσσια περιοχή από το Φρύδι του Καραβομύλου έως τα Διχάλια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο χάρτης που τυπώθηκε το έτος 1771 από τον J.-N. Bellin, όπου ο ευρύχωρος κόλπος χαρακτηρίζεται ως «Port Alexandre». Λίγο αργότερα, το 1800, στην έκδοση του διπλωμάτη και περιηγητή André Grasset De Saint-Sauveur, σε χάρτη με τίτλο «Canal de Fiscardo et port de Thiaqui», ο ίδιος κόλπος σημειώνεται ως «P.[ort] du val de Alexandrie».
Κλείνοντας τις σύντομες αναφορές στην χρήση του όρου Val d’Alessandria για τον κόλπο της Σάμης, παρατηρούμε ότι κατά τον 19 αιώνα ατόνησαν‧ είναι σποραδικές και αφορούν συνήθως γενικές περιγραφές ενώ απαντάται ακόμη και η με παραφθορά ονομασία «Valessandri». Ήδη από το 1749 ο χαρτογράφος Jean Baptiste Bourguignon d’Anville είχε σημειώσει τον μυχό του κόλπου με διπλή ονομασία «Valle d’Alessandria ou de Samo». Ως φαίνεται καθιερωνόταν πλέον η χαρτογραφική σήμανση της περιοχής με το διαχρονικά χρησιμοποιούμενο τοπωνύμιο, το οποίο απέδιδε με σαφήνεια την αδιάσπαστη σύνδεση της μακραίωνης ιστορίας της Σάμης.
Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Αντζουλάτος
* Το υλικό της ανάρτησης προέρχεται από την μελέτη «Εβγήκε η αρμάδα των Χριστιανών εκ την Κεφαλληνία εκ μέρος Σάμος» που δημοσιεύεται στα Πρακτικά της Επιστημονικής Ημερίδας «450 χρόνια από τη Ναυμαχία Ναυπάκτου: Ελληνισμός και Ευρώπη» (Αργοστόλι 8 Οκτωβρίου 2021). Εκεί παρατίθενται οι σχετικές αρχειακές και βιβλιογραφικές παραπομπές.
