Η τρέχουσα άποψη την οποία μοιράζονται πολιτικοί και αναλυτές είναι ότι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία εισάγει την Ευρώπη και, γενικότερα, τον κόσμο σε μια νέα εποχή.
Η ουκρανική κρίση όμως δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα γεωπολιτικής ανατροπής με σοβαρές ανθρωπιστικές συνέπειες. Η Ρωσία παρενέβη βιαίως στην Τσετσενία τo 1999 και ισοπέδωσε το Γκρόσνι, την πρωτεύουσα. Κατέλυσε την εδαφική κυριαρχία της Γεωργίας το 2008, επιβάλλοντας στρατιωτικά την ανεξαρτησία της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας. Το 2014 απέσπασε την Κριμαία από την Ουκρανία. Ενεπλάκη, τέλος, στον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία για να υποστηρίξει το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ.
Καμία από τις παρεμβάσεις αυτές δεν προκάλεσε τις σημερινές αντιδράσεις που ακολούθησαν την εισβολή στην Ουκρανία. Αναμφίβολα η Ουκρανία συγκινεί περισσότερο την Ευρώπη, λόγω της γεωγραφικής και της πολιτισμικής της εγγύτητας· επίσης, επειδή η χώρα αυτή αποτελεί πεδίο συγκρούσεων καθ’ όλη την ευρωπαϊκή ιστορία. Εντούτοις, οι λόγοι αυτοί δεν αρκούν για να θεμελιώσουν την επιχειρηματολογία, σύμφωνα με την οποία το συντελούμενο δράμα στην Ουκρανία συνιστά μια “τεκτονική αλλαγή”, ανάλογη με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Η ουκρανική κρίση πρέπει να αντιμετωπιστεί ως μια νέα ιστορική αφετηρία, κυρίως λόγω της συγκεκριμένης στιγμής κατά την οποία διεξάγεται. Κατά τα προηγούμενα έτη, η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν βιώσει σειρά από κρίσεις και ήττες, τις οποίες αντιμετώπισαν με ημίμετρα. Η επιστροφή στο business as usual, με τις λιγότερες δυνατές αλλαγές, εξέφρασε τον δυτικό στρουθοκαμηλισμό απέναντι στη συνεχή de facto υποβάθμιση της δυτικής επιρροής και τους αυταρχικούς αναθεωρητισμούς. Η Δύση έδειχνε άβουλη και παρακμιακή, έτοιμη να νομιμοποιήσει την οποιαδήποτε αυθαιρεσία, προκειμένου να προστατεύσει βραχυπρόθεσμα οικονομικά συμφέροντα. Αυτή η εικόνα οδήγησε τον Βλαντιμίρ Πούτιν στη σημερινή ύβρι.
Με τον τρόπο αυτό, όμως, ο Ρώσος ηγέτης κινητοποίησε τα λανθάνοντα αντανακλαστικά της Δύσης. Η ποσότητα μετατράπηκε σε ποιότητα. Η ήδη υφιστάμενη, αλλά αργόρυθμη και μερική αμφισβήτηση των δεδομένων της μεταψυχροπολεμικής εποχής τείνει να μετασχηματιστεί σε συνολική αναθεώρηση. Η Ευρώπη και η Δύση καλούνται να οραματιστούν νέα ιδεολογήματα, στους αντίποδες όποιων κυριάρχησαν μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Εάν αυτή η υπόθεση επαληθευτεί, η εισβολή στην Ουκρανία θα έχει λειτουργήσει ως “μαμή της Ιστορίας”.
Ανάλογη λειτουργία χαρακτήρισε την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Δεν έφερε, καθ’ εαυτή, την αλλαγή εποχής, το πέρασμα στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο. Ο μετασχηματισμός προετοιμάστηκε επί δεκαετίες. Οι εξελίξεις οι οποίες προανήγγειλαν την έλευση μιας νέας εποχής πύκνωσαν τον ιστορικό χρόνο: ο θάνατος του Μάο, η ιρανική επανάσταση, η εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ, του Φρανσουά Μιτεράν και του Ρόναλντ Ρέιγκαν, η εμπλοκή της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν, η πυρηνική έκρηξη στο Τσερνόμπιλ, η “περεστρόικα” του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Κάθε ένα από τα γεγονότα αυτά αμφισβήτησε και διέβρωσε τα οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά δεδομένα της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου.
Μήνες πριν από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ο Φράνσις Φουκουγιάμα εξέφρασε τη νέα ουτοπία η οποία καθοδήγησε σκέψεις και πράξεις κατά τις επόμενες δεκαετίες.1 Το “Τέλος της Ιστορίας” ανήγγειλε την επικράτηση σε ολόκληρη την ανθρωπότητα ενός κοινού οικονομικού και πολιτικού προτύπου: οικονομία της αγοράς, δημοκρατία, ατομικές ελευθερίες. Η ομογενοποίηση της ανθρωπότητας συνεπαγόταν, κατά τον συγγραφέα, την κατάργηση των αιτίων που οδηγούν στους πολέμους -δηλαδή την επίτευξη της παγκόσμιας ειρήνης. Ταυτοχρόνως, ομογενοποίηση της ανθρωπότητας σημαίνει και ενοποίηση της Οικουμένης. Άνθρωποι, εμπορεύματα, κεφάλαια και ιδέες κινούνται προς όλες τις κατευθύνσεις, χωρίς να περιορίζεται η ελευθερία τους από σύνορα, υλικά ή πνευματικά.
Η προφητεία του Φουκουγιάμα κατ’ ουσίαν επανέλαβε τη Μεγάλη Ψευδαίσθηση, το περίφημο δοκίμιο του Ραλφ Νόρμαν Άνγκελ Λέιν, δημοσιευμένο το 1910, σύμφωνα με το οποίο η διασύνδεση των οικονομικών συμφερόντων απέκλειε τον πόλεμο μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων.2 Η “Μεγάλη Ψευδαίσθηση”, επομένως, αφορούσε μια υπόθεση πολέμου η οποία, όμως, έγινε πραγματικότητα λίγα χρόνια μετά, με την έναρξη του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.
Ανάλογη διάψευση έμοιαζε να επιφυλάσσεται για το “Τέλος της Ιστορίας”. Η άνοδος του θρησκευτικού στοιχείου στην παγκόσμια πολιτική, με την επίθεση στους δίδυμους πύργους, η οποία έσυρε τις Ηνωμένες Πολιτείες σε εμπλοκή στη Μέση Ανατολή, έδειχνε την Ιστορία πάντοτε παρούσα. Το αντίπαλο αφήγημα, του Σάμιουελ Χάντιγκτον, “Η Σύγκρουση των Πολιτισμών”3 έμοιαζε πλησιέστερο προς την πραγματικότητα. Αντί για έναν κόσμο ενοποιημένο χάρη στη σύγκλιση των αξιών, προέβαλε μια ανθρωπότητα κατακερματισμένη, με κριτήριο τη θρησκεία.
Και η υπόθεση του Χάντιγκτον, μολονότι πειστική, πρέπει να σχετικοποιηθεί. Όχι μόνο οι συμμαχίες δεν συγκροτήθηκαν με κριτήριο την κοινή πίστη, αλλά οι χειρότερες αντιπαραθέσεις εμφανίστηκαν στο εσωτερικό των θρησκευτικών ομάδων -επί παραδείγματι Σιίτες/Σουνίτες. Στην πραγματικότητα, οι διαχωρισμοί απετέλεσαν το έλασσον στοιχείο της παγκόσμιας οργάνωσης κατά τη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Το μείζον υπήρξε η ενοποίηση, την οποία εξέφρασε ο όρος παγκοσμιοποίηση.
Η παγκοσμιοποίηση, η διασύνδεση των δικτύων τα οποία διατρέχουν την Οικουμένη, πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της οικονομιστικής ιδεολογίας. Οι προσπάθειες για τη συγκρότηση μιας διεθνούς κοινότητας, το ιδανικό της Κοινωνίας των Εθνών, αντιθέτως, δεν προχώρησαν. Πολιτική παγκοσμιοποίηση δεν πραγματοποιήθηκε, παρά την ανάγκη να αντιμετωπιστούν οικουμενικές προκλήσεις -όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη. Η “υπαρκτή” παγκοσμιοποίηση βάδισε σε συναντίληψη με τον νεοφιλελευθερισμό. Κριτήριο των πάντων κατέστη το βραχυπρόθεσμο, στενά οικονομικό αποτέλεσμα. Στην ενοποιημένη παγκόσμια οικονομία κυριάρχησε η λογική του συγκριτικού πλεονεκτήματος και των εφοδιαστικών αλυσίδων. Η εθνική κλίμακα δεν έπρεπε να παρεμβάλλει εμπόδια στην αναζήτηση των πλέον προσοδοφόρων τύπων παραγωγής. Η παραγωγική διαδικασία διασπάστηκε σε τμήματα χωροθετημένα ξεχωριστά, τα αποθέματα μειώθηκαν στο ελάχιστο, ο παγκόσμιος χώρος μετατράπηκε σε ένα συνεχές και ενιαίο εργαστήριο.
Η υποβάθμιση του εθνικού οικονομικού χώρου συνοδεύτηκε από την πολιτισμική, πολιτική και γεωπολιτική αμφισβήτηση της εθνικής κλίμακας. Ο εθνικισμός υποχώρησε σημαντικά στις δυτικές κοινωνίες. Όπως ήταν φυσικό, ακολούθησε και η αμφισβήτηση ως προς την αρχή της εθνικής κυριαρχίας. Η προστασία καταπιεζόμενων μειονοτήτων απέκτησε πρωτοκαθεδρία έναντι της εθνικής κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας. Έτσι, το Κοσσυφοπέδιο μπορούσε να αποσπαστεί από τη Σερβία manu militari.
Οι γεωπολιτικές κρίσεις στη Μέση Ανατολή και οι τρομοκρατικές επιθέσεις στις δυτικές κοινωνίες δεν αποτελούν αμφισβήτηση της γενικής αυτής λογικής. Η γεωγραφία της βίας ήταν περιχαρακωμένη, χάρη στην ηγεμονική παρουσία των ΗΠΑ. Συγκροτούσε έναν αρνητικό χώρο ο οποίος νομιμοποιούσε με την ύπαρξή του τον θετικό χώρο της παγκοσμιοποιημένης ειρήνης. Με τον ίδιο τρόπο στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τα ημι-βάρβαρα άκρα (marches) επιβεβαίωναν τον πολιτισμό του υπόλοιπου αυτοκρατορικού εδάφους.
Το μεταψυχροπολεμικό σύστημα παρουσιάζει, επομένως, ενότητα και συνοχή. Ο οικονομικός παράγων κυριαρχεί, ο πολιτισμικός παράγων κατατάσσεται εκτός ορθολογισμού και περιορίζεται στις παρυφές. Οι εκπρόσωποί του, κινούμενοι από εθνικιστικό ή θρησκευτικό φανατισμό, όταν καθίστανται απειλητικοί, αντιμετωπίζονται με τη “νόμιμη” βία.
Όπως είναι φυσικό, το σύστημα αυτό εδράζεται σε μια ισχύ. Η απόλυτη υπεροπλία των Ηνωμένων Πολιτειών εξασφάλιζε τη λειτουργία και την άμυνά του. Τα δίκτυα κυκλοφορίας, άνθρωποι, εμπορεύματα, κεφάλαια και ιδέες, αισθάνονταν ασφαλή χάρη στην προστασία του αμερικανικού στόλου και των άλλων οργάνων της αμερικανικής hard power.
Αυτός ο παγκοσμιοποιημένος και νεοφιλελεύθερος κόσμος βίωσε μια μοναδική περίοδο προόδου, χάρη στην εκθετική ανάπτυξη των ανταλλαγών και της καινοτομίας. Ο παγκόσμιος πλούτος πολλαπλασιάστηκε· η παγκόσμια φτώχεια μειώθηκε εντυπωσιακά· στις αναπτυσσόμενες χώρες αναδείχθηκε μια πολυπληθής μέση τάξη· στις ανεπτυγμένες χώρες οι υλικές συνθήκες διαβίωσης βελτιώθηκαν, χάρη στον προσιτό καταναλωτισμό και την εκτεταμένη ελευθερία στην κίνηση και την αναψυχή. Οι πολίτες, απαλλαγμένοι από την ανησυχία για το οικονομικό μέλλον και από τον φόβο της έξωθεν βίας, κινήθηκαν αυξητικά προς τη διεκδικητική και δικαιωματική λογική. Η υποβαθμισμένη εθνική κλίμακα δεν νομιμοποιείται να επιβάλλει υποχρεώσεις· οφείλει μόνο να εκπληρώνει επιθυμίες. Η αναζήτηση της σταθερότητας και της ασφάλειας, η οποία χαρακτήριζε την ψυχροπολεμική εποχή, έδωσε τη θέση της στην επιδίωξη μείζονος ατομικής ελευθερίας.
Η υπερβολή στην ενοποίηση του κόσμου, στην οικονομική μεγέθυνση urbi et orbi, στην κυκλοφορία, καθώς και η υποτίμηση όλων των στοιχείων τα οποία οι οικονομολόγοι κατατάσσουν στις “εξωτερικότητες” (externalities), δηλαδή σε ένα “μαύρο κουτί”, οδήγησαν σε συστημικές κρίσεις οι οποίες έθεσαν σε κίνδυνο τη συνολική αρχιτεκτονική του παγκόσμιου συστήματος.
Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η οποία μετατράπηκε σε γενικευμένη οικονομική κρίση, υπήρξε συνέπεια της υπερβολικής διασύνδεσης των αγορών και της συνεπαγόμενης απουσίας δικλείδων ασφαλείας. Η αστοχία σε ένα σημείο μπορεί έτσι να διαδοθεί ταχύτατα στο σύνολο του συστήματος.
Η περιβαλλοντική κρίση, σε όλες της τις εκφάνσεις, σχετίζεται με την ταχύρρυθμη οικονομική μεγέθυνση, χωρίς να υπάρχει ούτε ο χρόνος, ούτε οι θεσμοί για τον έλεγχο και την αντιμετώπιση των συνεπειών της. Η αναντιστοιχία ανάμεσα στην οικονομική παγκοσμιοποίηση και την ατονία της πολιτικής παγκοσμιοποίησης εξηγεί τα περιβαλλοντικά αδιέξοδα. Γενικότερα, η “υπαρκτή” παγκοσμιοποίηση και ο νεοφιλελεύθερος οικονομισμός έχουν επιβαρύνει τη σχέση της ανθρωπότητας με τη φύση.
Η τρίτη μεγάλη κρίση, η υγειονομική, είναι συνέπεια από αυτή την επιδείνωση της σχέσης με τον φυσικό κόσμο. Η εξαφάνιση των δασών και η επέκταση του αστικού χώρου συμβάλλουν στην εμφάνιση νέων επιδημιών. Έχει, όμως, άμεση σχέση επίσης με την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της κυκλοφορίας των ανθρώπων, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την ταχύτατη διάδοση των ασθενειών από ένα σημείο του πλανήτη στο σύνολό του. Τα μέτρα περιορισμού της κυκλοφορίας των ανθρώπων κατά την πανδημία αποτελούν παραδοχή των αρνητικών πλευρών σε αυτή τη μορφή κυκλοφορίας.
Η αλλαγή της γεωγραφικής κλίμακας στην οικονομική δραστηριότητα μετασχημάτισε τη γεωγραφική κατανομή των ανισοτήτων. Οι ανισότητες ανάμεσα στον ανεπτυγμένο και τον αναπτυσσόμενο κόσμο μειώθηκαν. Οι ανισότητες στο εσωτερικό των χωρών, όμως, αυξήθηκαν. Η υποβάθμιση του επιπέδου ζωής και του κοινωνικού status ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών έχει οδηγήσει σε σοβαρά πολιτικά προβλήματα. Ο συνεπαγόμενος λαϊκισμός υποσκάπτει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ενισχύει την απονομιμοποίηση των δημοκρατικών θεσμών, η οποία έχει ήδη προκύψει ως συνέπεια από την υποβάθμιση της εθνικής κλίμακας λόγω παγκοσμιοποίησης.
Ενώ αρχικά θεωρήθηκε ως ενίσχυση της αμερικανικής και, γενικότερα, της δυτικής ηγεμονίας, η παγκοσμιοποίηση απεδείχθη αχίλλειος πτέρνα. Η κινεζική ισχύς αναπτύχθηκε χάρη στην εκμετάλλευση των ευκαιριών στην ενοποιημένη παγκόσμια αγορά από έναν παράγοντα ο οποίος, όμως, δεν εφήρμοσε πάντα τους κανόνες. Ανάλογα ισχύουν και για άλλα αυταρχικά καθεστώτα, όπως η Ρωσία, η οποία αύξησε τον πλούτο της χάρη στον ενεργειακό τομέα. Και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε το δυτικό οικονομιστικό αφήγημα για να καθησυχαστούν οι όποιοι γεωπολιτικοί φόβοι· ώσπου να είναι πολύ αργά. Η Κίνα κατόρθωνε για μεγάλο διάστημα να πείθει ότι την ενδιέφερε αποκλειστικά η ανάπτυξη της οικονομίας της. Η Ρωσία, επίσης, επέμενε ότι οι εξαγωγές φυσικού αερίου δεν επρόκειτο ποτέ να χρησιμοποιηθούν για να ασκηθούν πιέσεις.
Πίσω από τις δηλώσεις και τις διαβεβαιώσεις κρυβόταν μια κατάσταση με καταλυτική σημασία. Μετά από αιώνες δυτικής κυριαρχίας και υπεροψίας, οι λαοί του μη δυτικού κόσμου ανέπτυξαν μια βαθιά έχθρα προς τη Δύση και τις αξίες της. Τώρα, η οικονομική τους άνοδος τούς επιτρέπει να την εκφράσουν. Η Δύση, διά της παγκοσμιοποίησης, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την αμφισβήτησή της.
Η αυξημένη διασύνδεση των λαών, μέσω της κυκλοφορίας ανθρώπων και πληροφοριών, αντί να οδηγήσει στην αλληλοκατανόηση, σύμφωνα με τις αφελείς ελπίδες κατά την πρώτη φάση της παγκοσμιοποίησης, πολλαπλασίασε τα φαινόμενα ξενοφοβίας, αντιζηλίας και πικρίας ανάμεσα στους λαούς. Έγινε πηγή συγκρούσεων και γεωπολιτικών κρίσεων.4
Οικονομική, περιβαλλοντική, υγειονομική και γεωπολιτική κρίση έχουν εμφανιστεί σταδιακά και χωριστά. Δεν έχει συνειδητοποιηθεί πλήρως η σχέση τους με το κυρίαρχο μεταψυχροπολεμικό ιδεολόγημα και τις συνέπειές του. Όμως, σε πολλές επί μέρους πλευρές της μεταψυχροπολεμικής οργάνωσης του κόσμου έχουν ήδη εμφανιστεί ρωγμές. Η Κίνα, προκειμένου να ελέγξει τη διακίνηση των ιδεών, έχει διασπάσει τον χώρο του διαδικτύου. Εξάλλου, η πολιτική του Προέδρου Σι Τζινπίνγκ “Made in China 2025” δεν αποσκοπεί στην ανάπτυξη της οικονομίας, αλλά στη θωράκισή της από εξωτερικές πιέσεις. Τάσεις για αύξηση της οικονομικής αυτονομίας σε εθνική κλίμακα και μείωση της εξάρτησης από την Κίνα εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τις εξέφρασε η Προεδρία Τραμπ και δεν τις ανέστειλε η Προεδρία Μπάιντεν. Μετά από την πρώτη ουκρανική κρίση του 2014, ο Βλαντιμίρ Πούτιν επεδίωξε να προστατεύσει τη ρωσική οικονομία από δυτικές κυρώσεις με πολιτική εσωστρέφειας. Τάσεις προστατευτισμού μπορούν να εντοπιστούν και σε ευρωπαϊκές χώρες. Το γενικότερο αυτό φαινόμενο αντανακλάται στο παγκόσμιο εμπόριο το οποίο έφτασε στο απόγειό του το 2008 και έκτοτε βαίνει μειούμενο, αν όχι σε απόλυτες αξίες, τουλάχιστον σχετικά με την άνοδο του παγκόσμιου πλούτου.
Η κρίση της Ουκρανίας παρουσιάστηκε, επομένως, σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία πολλές αμφισβητήσεις ως προς τις θεμελιακές αρχές της προηγούμενης περιόδου είχαν αρχίσει να ωριμάζουν, έστω και ασυντόνιστα. Από πολλές πλευρές αναδύεται το αίτημα για περιορισμούς στην κυκλοφορία προσώπων, κεφαλαίων, προϊόντων, πληροφοριών και ιδεών. Η ελευθερία εμφανίζεται ως αύξουσα απειλή. Η κυκλοφορία των πληροφοριών και των ιδεών, την οποία ανέπτυξε εκθετικά η ψηφιακή επανάσταση, λαμβάνει την απειλητική μορφή της παραπληροφόρησης και του κυβερνοπολέμου. Η ψηφιακή ασφάλεια φαίνεται πλέον περισσότερο σημαντική από την ψηφιακή ελευθερία η οποία, μέχρι πρότινος, εμφανιζόταν ως παράγων ισότητας και δημοκρατίας.
Η λειτουργία του εθνικού χώρου ως στοιχείου σταθερότητας και ασφάλειας αναδείχθηκε κατά την υγειονομική κρίση, όταν διαπιστώθηκε ότι η αναζήτηση του χαμηλότερου κόστους είχε στερήσει τους πληθυσμούς από υγειονομικό υλικό. Η διάσπαση των εφοδιαστικών αλυσίδων λόγω των περιορισμών στην κυκλοφορία ανέδειξε επίσης τη σημασία των στρατηγικών αποθεμάτων σε τοπική κλίμακα.
Η ουκρανική κρίση λειτούργησε ως ο φακός που εστιάζει διάσπαρτες ακτίνες. Η Ευρώπη και, γενικότερα, η Δύση αιφνιδιάστηκαν, καθώς διαπίστωσαν πολλές αρνητικές πλευρές της παγκοσμιοποίησης να συγκλίνουν, οδηγώντας στην αδυναμία και τον εξευτελισμό τους:
απροκάλυπτη αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας, η οποία, αν αφεθεί αναπάντητη, καταλύει την παγκόσμια τάξη και ασφάλεια,
εξάρτηση της Ευρώπης από τα ενεργειακά δίκτυα τα οποία οικοδομήθηκαν με κριτήριο το κόστος,
εκμετάλλευση της έχθρας προς την υπεροπτική Δύση από τον Βλαντιμίρ Πούτιν στο εσωτερικό της Ρωσίας και σε ένα μεγάλο τμήμα του αναπτυσσόμενου κόσμου,
αμυντική υστέρηση της Ευρώπης, η ενοποίηση της οποίας παρεμποδίζεται από τα συνδεδεμένα με την παγκοσμιοποίηση οικονομικά συμφέροντα,
καταλυτικές συνέπειες των κυρώσεων όχι μόνο στη ρωσική αλλά και στην παγκόσμια οικονομία,
δυσκολία να αντιμετωπιστεί η πολιτική αμφισβήτηση η οποία θα ακολουθήσει την ενεργειακή και οικονομική κρίση, καθώς οι πληθυσμοί δεν είναι προετοιμασμένοι για θυσίες στο όνομα των γεωπολιτικών συμφερόντων των κρατών τους.
Η ουκρανική κρίση θα λειτουργήσει, επομένως, ως επιταχυντής για εξελίξεις οι οποίες ωρίμαζαν επί χρόνια. Θα οδηγήσουν σε έναν καινούργιο κόσμο, περισσότερο στραμμένο προς τη σταθερότητα και λιγότερο εμπνεόμενο από τα ιδανικά της ελευθερίας και την επιθυμία για κυκλοφορία. Από αυτή την άποψη, δικαιολογείται η υπόθεση ότι με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία η ανθρωπότητα βαίνει προς μια νέα εποχή. Όπως ο μεταψυχροπολεμικός κόσμος χαρακτηρίστηκε από την αναστροφή των φαινομένων τα οποία κυριαρχούσαν κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, στο επερχόμενο μέλλον θα παρατηρηθεί η αντίστροφη κίνηση.
Η εθνική κλίμακα θα επανέλθει στο προσκήνιο, τόσο στον οικονομικό τομέα όσο και στον ιδεολογικό, ως νεο-εθνικισμός. Η στροφή αυτή θα αμβλύνει τις εντάσεις στο εσωτερικό των κρατών· θα οξύνει, όμως, τις εντάσεις μεταξύ των κρατών. Ταυτοχρόνως, η αναβαθμισμένη αρχή της εθνικής κυριαρχίας θα διαδραματίσει σταθεροποιητικό ρόλο. Οι ελληνο-τουρκικές σχέσεις ενδέχεται να βελτιωθούν, καθώς η τουρκική πλευρά θα διστάζει να προκαλεί την ανανεωμένη διεθνή ευαισθησία απέναντι στις αμφισβητήσεις του διεθνούς δικαίου.
Όμως, με τα τεχνολογικά δεδομένα της εποχής μας, η εθνική κλίμακα είναι ανεπαρκής. Ανάμεσα στην οικουμενική κλίμακα, η ανεξέλεγκτη λειτουργία της οποίας έχει οδηγήσει στις κρίσεις των δύο περασμένων δεκαετιών, και την εθνική κλίμακα η οποία δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες, προβάλλει η ενδιάμεση λύση των μεγάλων περιφερειακών συγκροτημάτων.
Έτσι, η απο-παγκοσμιοποίηση δεν διασπά την ανθρωπότητα κατά “πολιτισμικά”, δηλαδή θρησκευτικά σύνολα, όπως το φαντάστηκε ο Χάντιγκτον, αλλά με γεω-ιστορικές λογικές. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία αποτελούν κράτη-περιφέρειες με μεγάλη δυνατότητα να διαβιούν σε σχετική αυτονομία. Το Ηνωμένο Βασίλειο θα στηριχτεί στους δεσμούς της Κοινοπολιτείας για να ενισχύσει τις σχέσεις του με την Αυστραλία και τα άλλα μέλη. Η τάση για περιφερειακή οργάνωση θα ωθήσει αναμφίβολα την Ευρωπαϊκή Ένωση σε μεγαλύτερη πολιτική και αμυντική ενότητα. Το παράδειγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενδέχεται να επηρεάσει προς τη δημιουργία και άλλων παρόμοιων συγκλίσεων.
Βεβαίως, στο σημερινό τοπίο διαφαίνεται ένας άλλος διαχωρισμός της ανθρωπότητας. Η κινεζική αμφισβήτηση της αμερικανικής ηγεμονίας σε μια ενδεχόμενη σύγκλιση Κίνας-Ρωσίας διαγράφει ένα διχοτομικό τοπίο: τον χωρισμό του κόσμου σε ένα φιλοδυτικό (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Αυστραλία κλπ.) και ένα αναθεωρητικό στρατόπεδο (Κίνα, Ρωσία), με ερωτηματικά ως προς την κατάταξη των άλλων δυνάμεων όπως η Ινδία.
Από τον ενοποιημένο κόσμο, βαδίζουμε σε μια οικουμένη διαιρεμένη σύμφωνα με τρεις γεωγραφικές κλίμακες: την εθνική, την κλίμακα των μεγάλων περιφερειακών συγκροτημάτων και, τέλος, τη διχοτομική.
Στο τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου το 1945, η νέα μορφή του κόσμου ήταν ασαφής. Η θέση της Σοβιετικής Ένωσης, της Γερμανίας ή της Ιαπωνίας δεν ήταν προκαθορισμένες. Χρειάστηκαν μερικά χρόνια για να διαμορφωθεί το τοπίο του Ψυχρού Πολέμου, με συμμάχους τους παλαιούς αντιπάλους και εχθρό τον παλαιό σύμμαχο. Με ανάλογο τρόπο, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ανοίγει το κεφάλαιο για την αναζήτηση μιας νέας γεωπολιτικής διανομής της ανθρωπότητας. Με όλες τις αβεβαιότητες της εποχής αυτής, είναι πάντως φανερό ότι θα μεταβούμε σε μια φάση κατά την οποία θα αμβλυνθούν τα χαρακτηριστικά της προηγουμένης. Το εκκρεμές της Ιστορίας έχει αγγίξει το ένα άκρο και έχει ήδη αρχίσει να κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Δεν είναι σαφές πόσο μακριά θα φτάσει.
Η νέα περίοδος θα χαρακτηριστεί από σοβαρά προβλήματα και κρίσεις. Ο περιορισμός της παγκοσμιοποίησης θα στερήσει την ανθρωπότητα από τα συνεπαγόμενα αγαθά. Η παγκόσμια φτώχεια θα παύσει να μειώνεται και, ενδεχομένως, θα ενταθεί. Οι εθνικές κοινωνίες θα γίνουν περισσότερο εσωστρεφείς, λιγότερο άνισες, λιγότερο εύπορες, λιγότερο φιλελεύθερες, περισσότερο αλληλέγγυες προς το Κράτος. Οι εξοπλισμοί θα ενταθούν και ενδέχεται να πολλαπλασιαστούν οι πολεμικές συγκρούσεις. Τέλος, στο ακραίο σενάριο, ο χωρισμός της ανθρωπότητας σε δύο συγκροτήματα στεγανά διαχωρισμένα περιέχει τον κίνδυνο του Τρίτου Παγκόσμιου Πολέμου.
Το οικονομικό και ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο ζήσαμε από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου οδήγησε σε μια “Μεγάλη Ψευδαίσθηση”, πολύ διαφορετική από εκείνη που κατήγγειλε ο Ράλφ Νόρμαν Άνγκελ Λέιν. Οι διαδοχικές κρίσεις των περασμένων ετών θα όφειλαν να μας έχουν προσγειώσει στην ανθρώπινη πραγματικότητα, στην τραγική της φύση. Όμως η δυσάρεστη αφύπνιση καθυστέρησε. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν με τη διαπραχθείσα ύβρι ανέτρεψε την πνευματική μας αδράνεια. Η εποχή των ψευδαισθήσεων έληξε. Γίνεται πλέον κατανοητό ότι δεν υφίστανται ιδανικές λύσεις· ούτε στον παγκοσμιοποιημένο ούτε στον απο-παγκοσμιοποιημένο κόσμο.
*Ο Γεώργιος Πρεβελάκης είναι Καθηγητής Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης (Paris Ι), μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ και μέλος του Advisory Board της διαΝΕΟσις
Παραπομπές
1. Francis Fukuyama, “The end of History?”, The National Interest, 16/1989, σ. 3-18.
2. Ralph Norman Angell-Lane, Τhe Great Illusion: A Study of the Relation of Military Power in Nations to their Economic and Social Advantage, New York, 1910.
3. Samuel P. Huntington, “The Clash of Civilizations?”, Foreign Affairs, 1993.
4. Αυτό το “παράδοξο” αναλύεται στο Mark Leonard, The age of unpeace. How connectivity causes conflict, Bantam Press, 2021.
Εστάλησαν στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 31/3/2022 #ODUSSEIA #ODYSSEIA