Στις 28 Μαΐου και ώρα 17:10 μού έκαναν την τιμή να με καλέσουν σε συνέντευξη στην ραδιοφωνική εκπομπή του δημοσιογράφου κ. Αντώνη Γιαννακόπουλου «Απόγευμα στον 89,5» στον ραδιοσταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος με θέμα το λεύκωμά μου για τους χάρτες, τα λιμάνια και τα παραθαλάσσια τοπία της Κεφαλλονιάς και της Ιθάκης «Με τ’ άρμενα της θάλασσας στα ρόδα των ανέμων». Πρόκειται για μια χαρτογραφική, χαρακτική τοπίων και φωτογραφική περιήγηση των νησιών μας που ξεκινά από τον 4ο μ.Χ. αι. και φθάνει στα μέσα του 20ου. Το λεύκωμα αυτό εξεδόθη το 2018 σε πολύ μικρό αριθμό αντιτύπων και απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε συλλέκτες.
Ε: Τι κρύβεται πίσω από τον ποιητικό τίτλο: «Με τ’ άρμενα της θάλασσας στα ρόδα των ανέμων»;
Α: Μα… η θάλασσα που είναι παντού. Που φέρνει κοντά κόσμους. Που απεικονίστηκε σε πορτολάνους, σε ιζολάρια, σε παλιούς χάρτες, τόσο πολύτιμους στις τότε μεγάλες δυνάμεις που κυριαρχούσαν στον κόσμο. Αυτό το ταξίδι στο χαρτογραφικό χθες της Κεφαλλονιάς και της Ιθάκης, αγαπητέ κύριε Γιαννακόπουλε, είναι συναρπαστικό. Απαιτεί, άρμενα και ρόδα ανέμων, περγαμηνή και ανοιχτούς ορίζοντες. Έτσι απεικόνιζαν τα λιμάνια της Μεσογείου, τις θαλάσσιες διαδρομές, τους απάνεμους όρμους, τα περιγράμματα ακτών, τις συνθήκες πλεύσης, τους ανέμους, τους υφάλους και τα βάθη των υδάτων, οικισμούς παράλιους, σημεία ανεφοδιασμού πλοίων και κοσμούνταν με κλίμακα σε μίλια κι ανεμολόγια 16 ή 32 ανέμων. Οι χάρτες αυτοί καλύπτονταν από σύστημα γραμμών που σημειώνουν τις πορείες των κυρίαρχων ανέμων, οι λεγόμενες «λοξοδρομίες», τα δε σημεία συνάντησής τους είναι πλέγματα διευθύνσεων ανέμων και λέγονται «ρόδα των ανέμων». Τότε τα πανιά καλούνταν «άρμενα». Αυτά εξελιχτήκαν με το πέρασμα των χρόνων ώστε να μπορούν να εκμεταλλεύονται στο έπακρο τον αέρα κατά τη ναυσιπλοΐα. Κι οι αέρηδες, αναλλοίωτες δυνάμεις στους αιώνες, είναι αυτοί που ύμνησαν οι αρχαίοι Έλληνες. Είτε ανθρωπόμορφες ήρεμες και ευεργετικές θεότητες –όπως οι Βορεάδες, η Χίμαιρα-, είτε τερατόμορφες προσωποποιήσεις όπως πρώτος ανέφερε ο Όμηρος τούς τέσσερις ανέμους. Από τον συνειδητό έλεγχο του αέρα και τη σωστή οργάνωση του ήχου που γεννάται από το φύσημα και την αναπνοή παρήχθησαν οι δυο βασικότεροι κώδικες επικοινωνίας κι έκφρασης: η γλώσσα και η μουσική. Η πνοή γίνεται ήχος, φθόγγος, στίχος, τραγούδι, μουσική νότα. Κι οι Έλληνες θεοποίησαν κι αυτήν ακόμα τη μουσική και τα όργανα τα ανήγαγαν στην σφαίρα του ιερού. Η φύση μάς δίνει την ποίηση, τη μουσική, το ποιητικό, που λέτε.
Ε: Στον υπότιτλο αναφέρετε: «Αρχείο και Συλλογή». Ποια η διαφορά ανάμεσά τους;
Α: Με τον όρο «Αρχείο» εννοούνται όλα τα έγγραφα, κειμήλια κ.α. που είναι τα πρωτογενή. Όχι αντίγραφα. Έστω και ακριβή. Ενώ, η έννοια της «Συλλογής» περιλαμβάνει και αντίγραφα που κινούνται γύρω από μια συγκεκριμένη ενότητα, μια συγκεκριμένη θεματική. Έτσι, όλο το εικονογραφικό υλικό που περιέχεται στην έκδοση αυτή αποτελεί μέρος του αρχείου και της συλλογής μου και έχει αποκτηθεί εντός πολύ μεγάλου βάθους χρόνου, μετά από έρευνα, δαπάνη, υπομονή και επιμονή, εκεί όπου εξαγοράζεται το παρελθόν. Φορείς και ιδιώτες, ενώ αρκετά ανήκαν ήδη στην οικογένειά μου.
Ε: Τι σας ώθησε κ. Λειβαδά στο να δημιουργήσετε αυτό το λεύκωμα;
Α: Γεννήθηκα και μεγάλωσα σε ένα νησί που ο χρόνος το έκοβε κατά διαστήματα σε πολλά κομμάτια καταστρέφοντας κάθε φορά πολύτιμα σημάδια συνέχισής του. Η τελευταία τομή έγινε τον Αύγουστο του 1953, τότε που χάθηκαν οριστικά τα περισσότερα μέρη της Κεφαλλονιάς και της Ιθάκης. Παρόλα αυτά, τομή δεν σημαίνει κι εκμηδένιση του παρελθόντος. Η αναδίφηση σε αυτό ήταν και παραμένει για μένα προκλητική ανάγκη γνώσης. Κάπως έτσι οδηγήθηκα στον λαβύρινθο της αναζήτησης ό,τι απτού -επί χάρτου – και στην προσπάθεια συλλογής αυτών των πολύτιμων και ιερών κομματιών του τόπου μου που βρίσκονταν -εν είδει εμπορευμάτων- διασκορπισμένα εντός κι εκτός της χώρας.
Ε: Σε ποιους απευθύνεται το έργο σας; Το δίγλωσσο, φαντάζομαι, εξυπηρετεί τους μη ελληνομαθείς/ ελληνογνώστες.
Α: Απευθύνεται σε μελετητές της ιστορίας των νησιών μας, και ευρύτερα του Ιόνιου χώρου. Οι χάρτες, είναι σημαντικότατη πηγή πληροφοριών, τεκμηρίων. Το ίδιο και τα χαρακτικά τοπίων. Και οι παλιές φωτογραφίες. Απευθύνεται όμως και σε συλλέκτες. Για αυτό και είναι αριθμημένο. Η ιστορική χαρτογραφική πορεία Κεφαλλονιάς και Ιθάκης αποτελεί συλλεκτικό ζήτημα. Ήδη από την Αναγέννηση δεν υπήρχε μονάρχης ή ευγενής , πλοιοκτήτης ή μεγαλέμπορος, που να μην διέθετε συλλογή χαρτών. Αυτό το ενδιαφέρον φανερώνει μια σταδιακή αλλαγή στον τρόπο αντίληψης περί οικουμένης. Σήμερα οι συλλέκτες χαρτών –και όχι μόνον- είναι πάρα πολλοί και παράγουν αξιόλογο έργο με το μεράκι τους.
Ε: Σε γενικές γραμμές πώς αντιμετωπίζεται η χαρτογράφηση της Κεφαλλονιάς και της Ιθάκης;
Α: Όπως αντιμετωπίζεται γενικά η πορεία της χαρτογραφίας. Είναι πραγματικά ένα μαγικό ταξίδι. Αργά και σταδιακά αποκαλύφθηκε αυτός ο μεγάλος και μικρός κόσμος στους τολμηρούς ταξιδιώτες και θαλασσοπόρους. Οι αρχικά άγνωστες και εκφοβιστικές γαίες πλέον απέκτησαν όνομα κι εικόνα, χαρακτηριστικά, όρια και διαστάσεις. Έχουν τοπογραφηθεί με ακρίβεια. Τα κιμμέρεια μέρη με τα περίεργα πλάσματα δεν υπάρχουν. Αυτή η επικράτεια του μυστηρίου ανήκει στο παρελθόν. Εμείς σήμερα, με όπλο την γνώση, πλησιάζουμε με συγκίνηση τα καλλιτεχνήματα του τότε που ανήκουν σε άλλες εποχές, σε άλλους πολιτισμούς, άλλοτε με μικρές παρεκκλίσεις, άλλοτε αποκυήματα φαντασίας, άλλοτε ανακρίβειες μετρήσεων και λανθασμένων πληροφοριών. –Αν δείτε κατά σειρά τους χάρτες της Κεφαλλονιάς, θα καταλάβετε ακριβώς, τι εννοώ-. Παρόλα αυτά τα παρατηρούμε με κατάνυξη, θαυμασμό και νόστο καθώς τα έχουμε εντάξει στα … έργα τέχνης και πολιτισμού. Είναι μέρος της κληρονομιάς μας, και σαν κομμάτι του χθες, μας εξευγενίζει, μας γεμίζει γνώση, μας πλουτίζει ψυχικά και πνευματικά.
Ε: Από πότε χρονολογικά ξεκινούν οι δικοί σας δημοσιευμένοι χάρτες -ή τα πρώτα χαρακτικά τοπίων- και πού σταματούν;
Α: Ξεκινούν από τον 4ο αι. Tabula Peutingeriana. Πευτιγγεριανός Χάρτης. Όπου εικονίζεται η Κεφαλλονιά, με ένα περίεργο σχήμα, όχι και τόσο διαφορετικό από το σημερινό, που έχει κέντρο της έναν Ναό. Φυσικά δεν είναι πρωτότυπος. –Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, να είναι-; Όμως είναι ακριβές αντίγραφο, φωτογραφική αναπαραγωγή, που την απόκτησα, όχι με πολύ βατή δαπάνη, αλλά μετά από …7ετή αναμονή στη λίστα της Βιβλιοθήκης της Βιέννης. Το ίδιο έγινε και με τον χάρτη της Κεφαλλονιάς του 16ου αι. Τη φορά αυτή, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Ο τελευταίος χάρτης, όπως και οι φωτογραφίες, είναι των μέσων του 20ου αι. Το δε πρώτο χαρακτικό τοπίου είναι των τελών του 18ου αι.
Ε: Κατά τη γνώμη σας, έχει θέση αυτό το λεύκωμα ή παρεμφερή λευκώματα, στην σύγχρονη εποχή μας;
Α: Στην ψηφιακή σημερινή εποχή οι παλιοί χάρτες μοιάζουν σκίτσα του κόσμου των παραμυθιών, γεννήματα άκρατης φαντασίας. Γεωγραφικές εφαρμογές για «έξυπνα κινητά» που βασίζονται στο OpenStreetMap, αεροφωτογραφίες ανά πάσα στιγμή, σύστημα GPS, drones κάθε λογής, δορυφορικά συστήματα, σύγχρονες πλατφόρμες που παρακολουθούν on time την κίνηση πλοίων και αεροπλάνων, αξιοποιούν τα παγκόσμια τοπογραφικά δεδομένα σε χρόνο DT χωρίς κανέναν περιορισμό. Εικόνες όλα του σήμερα, αν σταθούν δίπλα στους πορτολάνους, στα ιζολάρια, στους χάρτες μέσα σε κύκλους O που σχηματικά υπήρχε ένα T, Terrarum Orbis, αποτελούν θραύσματα κάποιου άλλου πλανήτη, έτη φωτός μακριά, χρήσιμα όμως στους λάτρεις της γνώσης, στους μελετητές. Μόνον σε αυτούς.
Ε: Σας ευχαριστούμε πολύ για την παρουσίαση αυτού του τόσο αξιόλογου έργου σας.
Α: Δική μου τιμή κ. Γιαννακόπουλε που με καλέσατε στην εκπομπή σας.