επανάστασης. Αλλά η έννοια της επανάστασης δεν περιορίζεται μόνο στην έννοια της ποιοτικής ριζικής μεταμόρφωσης των σχέσεων παραγωγής και διανομής. Σημαίνει επίσης και μια ριζική ανανέωση της πολιτικής διεύθυνσης της κοινωνίας. Φαινομενικά, τίποτε παρόμοιο δεν έγινε από το 1928 και μετά: το μπολσεβικικό κόμμα δεν εκτοπίστηκε από την κυβέρνηση και κανένα άλλο κόμμα δεν ζήτησε να του αποσπάσει την εξουσία. Στην πραγματικότητα, η πολιτική έκφραση της γραφειοκρατικής επανάστασης έγινε μέσα στο μπολσεβικικό κόμμα, και οι τρομοκρατικές διατάσεις που πήρε αρκούν για να δείξουν το μέγεθος της κοινωνικής μεταβολής.
Το ταξικό περιεχόμενο της σταλινικής τρομοκρατίας
Από μια άποψη, η ολοκληρωτική κατάκτηση της κοινωνικής εξουσίας από τη νέα τάξη διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι, ήδη από τον καιρό του Λένιν, η μπολσεβικική μονοκρατορία είχε αποκεφαλίσει πολιτικά όλες τις κοινωνικές τάξεις έκτος από το βιομηχανικό προλεταριάτο που ήταν μια ασήμαντη μειοψηφία. Όταν πέθανε ο Λένιν, το ίδιο το προλεταριάτο ασκούσε μια πολύ μικρή επιρροή κι ένα ολοένα και μακρυνότερο έλεγχο πάνω στο κόμμα. Ταυτόχρονα, η βάση του κόμματος συμμετείχε ολοένα και λιγότερο στην πολιτική ζωή, που γινόταν βαθμιαία και σχεδόν ανεπαίσθητα το αποκλειστικό μονοπώλιο του γραφειοκρατικού μηχανισμού του κόμματος και μιας μικρής ομάδας αιρετικών ακτιβιστών.
Κώστας Παπαϊωάννου
Κάθε τρομοκρατία έχει κάτι το μυστηριώδες: το αίμα που χύθηκε από τον Τιβέριο ή τον Ιβάν τον Τρομερό, τον Μάριο, τον Cromwell, το Ροβεσπιέρρο ή τον Λένιν μάς φέρνει σ’ ένα μυστηριώδη κόσμο ανάμεσα στη Raison d’ Etat την επαναστατική ανακαίνιση και τις αζτεκικές ανθρωποθυσίες. Nullus a poena hominum cessavit dies, δεν πέρναγε μια μέρα χωρίς θανατική εκτέλεση, γράφει ο Σουητώνιος στη βιογραφία του Τιβέριου μιλώντας για την περίοδο που ακολούθησε την πτώση του Σηϊανού: το ίδιο έγινε σ’ όλες τις μεταβατικές περιόδους ανάμεσα στην πτώση και την αποκατάσταση μιας κοινωνικής νομιμότητας. Αν η σταλινική τρομοκρατία φαίνεται ακατανόητη είναι γιατί θεωρείται όχι σαν ένδειξη της μετάβασης προς μια νέα καθεστωτική νομιμότητα, αλλά σαν ένας καθυστερημένος αντίλαλος του 1917. Αλλά η διπλή εργατική και αγροτική επανάσταση του 1917-1921 είχε ήδη διαμορφώσει την τρομοκρατική της εκδήλωση (τόσο την οργανωμένη από την Τσέκα, όσο και την αυθόρμητη τρομοκρατία πού συνόδευσε την επαναστατική διανομή της γης και την πάλη κατά των Λευκών) και είχε ήδη κατασταλάξει στη δημιουργία μιας νέας νομιμότητας, πού στηριζόταν πάνω στο μονοπώλιο του μπολσεβικικού κόμματος σαν κόμματος της εργατικής τάξης, τη δύναμη των εργατικών οργανώσεων μέσα στον κρατικοποιημένο τομέα και την ελεύθερη ανάπτυξη της ιδιωτικής οικονομίας στην ύπαιθρο. Αυτή ακριβώς η σχετικά -σταθεροποιημένη καθεστωτική τάξη κατέρρευσε ξαφνικά με την επισιτιστική κρίση του 1927-28: η σταλινική τρομοκρατία ήταν το κύριο μέσο με το όποιο έγινε η επαναστατική άνοδος της γραφειοκρατίας στην ολοκληρωτική κοινωνική εξουσία. Χωρίς την τρομοκρατία η «αποκουλακοποίηση» της υπαίθρου, η ένταξη των αγροτών στα κολχόζ, η συγκέντρωση στα χέρια του κράτους του γεωργικού προϊόντος θάχαν μείνει στο χαρτί. Χωρίς τη συστηματική χρησιμοποίηση των τρομοκρατικών μέσων, οι εργάτες δεν θα ανέχονταν ποτέ τους τυραννικούς νόμους που η νέα τάξη επέβαλε στα εργοστάσια. Κι η εξουσία της δεν θα μπορούσε ποτέ να σταθεροποιηθεί αν δεν εξαφανίζονταν από το κόμμα όσοι εξακολουθούσαν ακόμα να θυμούνται τις επαγγελίες του 1917.
Η «εκκαθάριση» του κόμματος ήταν λοιπόν η αναγκαία προϋπόθεση και το στεφάνωμα της επικράτησης της νέας τάξης. Την 1-12-1934 η δολοφονία του Κίρωφ, «δελφίνου» του Στάλιν, από έναν οπαδό του Ζηνόβιεφ που πιθανόν να ήταν πράκτορας της Γκεπεού, έδωσε το σύνθημα μιας τρομοκρατίας που δεν βάσταξε μόνο 4 μήνες σαν τη δικτατορία των Ιακωβίνων, αλλά 4 χρόνια, και που αποτύπωσε τη σφραγίδα της πάνω σ’ ολάκερη τη σοβιετική κοινωνία μέχρι το θάνατο του Στάλιν, είκοσι χρόνια αργότερα. Το πρώτο κύμα της τρομοκρατίας, το 1930-32, σάρωσε την τάξη των μικρονοικοκυρέων της υπαίθρου. Το δεύτερο κύμα σάρωσε την elite του προλεταριακού μπολσεβικισμού και του ρώσικου εργατικού κινήματος. Μέσα σε τέσσερα χρόνια εξαφανίστηκαν όλοι όσοι είχαν βρεθεί στην ηγεσία του Κ.Κ. τον καιρό της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου. Ο Leonhard Shapiro έχει κάνει στο σημείο αυτό μια αποκαλυπτική στατιστική: αναλύοντας τη βιογραφία των 82 ηγετών που πέρασαν από την Κεντρική Επιτροπή, τη Γραμματεία και το Οργανωτικό Γραφείο, δηλαδή από τους κεντρικούς οργανισμούς του κόμματος, ανάμεσα στο 1917 και το 1922, βρήκε ότι, απ’ αυτούς τους 82 ηγέτες, μόνο 3 εξακολουθούσαν να έχουν ένα ενεργό πολιτικά, ρόλο το 1954, 4 άλλοι είχαν αποσυρθεί από την πολιτική χωρίς να έχουν πέσει σε δυσμένεια, 14 είχαν πεθάνει από φυσικό θάνατο, 14 καταδικάστηκαν επισήμως σε θάνατο ή σε μακρόχρονη φυλακή κι εξαφανίστηκαν (μόνο ένας, απ’ αυτούς είχε εκτελεστεί από τους Λευκούς στον εμφύλιο πόλεμο), 3 αυτοκτόνησαν, 3 δολοφονήθηκαν (ένας από Λευκούς και οι δύο άλλοι από την Γκεπεού), κι οι υπόλοιποι 41 εξαφανίστηκαν χωρίς ν’ αφήσουν ίχνη κατά την διάρκεια της εκκαθάρισης του 1935-38. Κανένα φασιστικό κράτος, ούτε καν ο Franco, δεν κατόρθωσε να αποκεφαλίσει τόσο αποτελεσματικά την κομμουνιστική ηγεσία, όσο ο Στάλιν!
Αλλά η εκκαθάριση δεν περιορίστηκε μόνο στους αρχηγούς. Μερικούς μήνες μετά την δολοφονία του Κίρωφ, δεκάδες χιλιάδες κομμουνιστών του Λένινγκραντ εξορίστηκαν στα στρατόπεδα της Σιβηρίας. Το Δεκέμβριο του 1935, διαγράφτηκαν τα 9,1 % των μελών του κόμματος. Τον Απρίλιο του 1936, ο αριθμός των μελών του κόμματος είχε πέσει: από 2.807.786 τον Ιανουάριο του 1934 σε 2.044.412: μέσα σε λιγότερο από δυο χρόνια, ένας κομματικός στους τέσσερις «αποδείχτηκε» ότι ήταν «σαμποταριστής, κατάσκοπος, δολοφόνος μεταμφιεσμένος σε μπολσεβίκο»! Ο Ν. Χρουστσώφ, στην περίφημη «μυστική» έκθεση του στο 20ο συνέδριο του Κ.Κ., μίλησε διεξοδικά για την τρομοκρατία που βασίλεψε στο κόμμα ανάμεσα στο 1934 και το 1936. Η αιτία είναι ευνόητη. Από το 1934 και μετά, το κόμμα είχε απαλλαγεί απ’ όλα τα αντιπολιτευτικά στοιχεία κι απαρτιζόταν σχεδόν αποκλειστικά από πειθήνιους οπαδούς του Στάλιν: ο ίδιος ο Στάλιν δεν υπερηφανευόταν που στο 17ο συνέδριο του Κ.Κ. (1934) δεν χρειαζόταν ούτε να «αποδείξει» τίποτε ούτε και να «χτυπήσει» κανένα; Το κόμμα είχε πραγματοποιήσει μια αληθινά μονολιθική ομοφωνία, δηλαδή ήταν άφωνο πίσω από την ηγεσία του. Πώς να μην απορήσει κανείς για το όργιο των εκκαθαρίσεων του 1935-36: Τα 70% των μελών της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος και τα 55-60% των αντιπροσώπων του κόμματος στο 17ο συνέδριο (1108 πρόσωπα σε 1966) η πλειοψηφία των ηγετών του κόμματος και τα περισσότερα από τα ανώτερα του στελέχη αποδείχτηκαν ένοχοι «αντεπαναστατικών εγκλημάτων» και εξαφανίστηκαν στα στρατόπεδα και τις φυλακές ο τρομοκρατικός μηχανισμός τον νέου καθεστώτος είχε πάρει μια τέτοια. Έκταση, ώστε είχε γίνει ανεξάρτητος και ανεξέλεγκτος και στρεφόταν εναντίον αυτών των ίδιων των δημιουργών του.
Ο Κώστας Παπαϊωάννου (1925 – 1981) ήταν Έλληνας φιλόσοφος, ακαδημαϊκός και συγγραφέας που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Παρίσι. Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού, που εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα, το 1959, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και πληρέστερα έργα της παγκόσμιας βιβλιογραφίας. Το έργο εξετάζει τόσο το ιστορικό υπόβαθρο του ολοκληρωτισμού, -την τσαρική Ρωσία- όσο και το ταξικό του περιεχόμενο, τον μετασχηματισμό της επαναστατικής ιντελιγκέντσιας και του κόμματος, σε συνθήκες οικονομικής υπανάπτυξης, σε μια νέα άρχουσα τάξη, ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Τέλος επισημαίνει τα κενά της μαρξιστικής θεωρίας, που με τον οικονομισμό της αρνείται να κατανοήσει τον ρόλο του κράτους και των διαχειριστικών τάξεων. Το επόμενο κείμενο είναι απόσπασμα από το βιβλίο Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού, εκδ. IMAGO.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 30/9/2018, #ODYSSEIA