μεταρρύθμιση ‘περί ελευθέρας εκλογής βουλευτών και επιχωρίων αρχόντων συζητήθηκε, επίσης, κατά τις εργασίες της Η` Ιονίου Βουλής στις 19 Μάη 1848, εκδόθηκε ως νόμος στις 22 Μάη 1848, αλλά η εξέγερση στην Κεφαλονιά στις 14 Σεπτέμβρη 1848, από όπου πήρε την επωνυμία του «Σταυρού» ανέστειλε την εφαρμογή του, η οποία, έπειτα και από τροποποιήσεις, ψηφίστηκε, εκ νέου, πάντοτε από την ενεργό, ακόμη, Ιόνιο Βουλή για να ισχύσει τελικά επί της αρμοστείας του Ward-Ουάρδου, διαδόχου του Seaton, έπειτα από διάγγελμά του στις 12/24 Δεκέμβρη 1848(3). Με το νόμο αυτό πραγματοποιήθηκαν έκτοτε οι εκλογές για την ανάδειξη των αντιπροσώπων του Επτανησιακού λαού στην Θ` Ιόνιο Βουλή, την πρώτη και τελευταία ελεύθερη Ιόνιο Βουλή, καθώς στις επόμενες Ιόνιες Βουλές μέχρι και της ΙΓ`, της τελευταίας με σαφέστατη τη διαφοροποίηση της αγγλικής πολιτικής και διπλωματίας ανάμεσα στη Θ` και τη ΙΓ` Ιόνιο Βουλή, όσο και της εκλογικής διαδικασίας, της σύνθεσης των δύο αυτών Βουλών και των ψηφισμάτων, τα οποία είτε προτάθηκαν από τους Ριζοσπάστες στη Θ` Ιόνιο βουλή για την Ένωση είτε ψηφίστηκαν από τη ΙΓ`. Συγκριτική, ακριβώς καταγραφή και αξιολογική αποτίμηση τόσο των δύο αυτών Ιόνιων Βουλών, της Θ` και της ΙΓ`, όσο και των ψηφισμάτων για Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα οδηγεί ευθέως στις διαπιστώσεις που ακολουθούν:
Ι. Η Θ` ΚΑΙ ΙΓ` ΙΟΝΙΟΙ ΒΟΥΛΑΙ
Η Θ` ΙΟΝΙΟΣ ΒΟΥΛΗ. Οι εκλογές για τη Θ` Ιόνιο Βουλή, που ακολούθησαν τη διάλυση της Η` Ιονίου Βουλής στις 11 Γενάρη 1850, πραγματοποιήθηκαν στις 27 και 28 Φλεβάρη 1850 με ελεύθερη την έκφραση της βούλησης του εκλογικού σώματος των νησιών, αβίαστα και χωρίς παρεμβάσεις «του ξενισμού» και των καταχθόνιων οργάνων του, ΄όπως γινόταν κατά τις εκλογές των προγενέστερων Ιόνιων Βουλών, και που γι` αυτό καταγράφηκαν από τους συγχρόνους τους, αλλά και τους μεταγενέστερους τους ως «η πρώτη και τελευταία ελευθέρα Ιόνιος Βουλή». Στις εκλογές για τη Θ` Ιόνιο Βουλή πήραν μέρος το ριζοσπαστικό κόμμα, το μόρφωμα των Μεταρρυθμιστών και η ομάδα «φατρία» των Καταχθονίων(4). Η βουλευτική σύνθεσή της καταγράφεται κατά μεν την πλειοψηφία των μελών της με μεταρρυθμιστική, με εκπροσώπους των Καταχθονίων και με τους εκπροσώπους του Ριζοσπαστικού κόμματος να συνιστούν μεν μειοψηφία, όμως μαχητικότατη και με μεγάλη την επιρροή της στο λαό των νησιών. Η Θ` Ιόνιος βουλή γενικά απαρτιζόταν από 42 βουλευτές, από τους οποίους οι 21 ήσαν Μεταρρυθμιστικού Μορφώματος(5), οι 12 ήσαν Κυβερνητικοί Καταχθόνιοι(6) και 9-11 Ριζοσπάστες(7). Η ιστορική αξιολόγηση και αποτίμηση των ριζοσπαστών βουλευτών κατά τη διάρκεια των εργασιών τη; Θ` ιονίου Βουλής καταφαίνεται από το εθνικό, ενωτικό και πολιτικο-κοινωνικό έργο, που επιτελέστηκε από αυτούς και από τους χαρακτηρισμούς, οι οποίοι διακηρύχτηκαν από τους ηγέτες-βουλευτές, του ριζοσπαστικού κόμματος και άλλους, σημαντικούς παράγοντές του. Ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος επισημαίνει ότι η Θ` Ιόνιος Βουλή «ένεκα ανεπηρεάστου εκλογής και του πατριωτισμού εν γένει, των φώτων και φρονημάτων των μελών της(8)» υπήρξε η πρώτη και τελευταία ελευθέρα Ιόνιος βουλή· και σε άλλο σημείο της ίδιας μαρτυρίας του σημειώνει για την ίδια Βουλή ότι «δεν ήτο αποτέλεσμα ούτε των προσπαθειών του ξενισμού και των οργάνων του, ούτε αριστοκρατικής ή αρχοντικής επιρροής και ραδιουργίας, ούτε άλλων μέσων διαφθοράς ή απάτης· ήτο το ελεύθερον εξαγόμενον της ενδομύχου των εκλογέων πεποιθήσεως, ήτο η αυθόρμητος έκφρασις του γενικού πνεύματος· ένεκα τούτου κατεπολεμήθη υπό του ξενισμού και της αριστοκρατίας(9)». Ο άλλοτε Ριζοσπάστης και μετέπειτα Ενωτικός υπό τον Κων. Λομβάρδο, Γεώργιος Βερύκιος σε αναφορά του στη Θ` Ιόνιο Βουλή, τονίζει «αγαθήν μνήμην τη πατρίδι κατέλιπον· επεί ταύτην εκ λογάδων ανδρών συγκροτημένην ονομαστήν κατέστησε τοφιλόπατρι, το εμβριθές και σπουδαίον των συζητήσεων, το ανεξάρτητον και ελέυθερον των ψηφισμάτων, ον μην και το αφιλοκερδές των αντιπροσώπων. Και πολλά μεν διεπονήσατο πιστώς δε διερμήνευσε τα της κοινωνίας φρονήματα και εν ταις σπουδαίας των συζητήσεων ακριβώς διετύπωσε τους πόθους των νησιωτών και τα δίκαια(10)». Τέλος, ο Παν. Πανάς, ο Ριζοσπάστης νεολαίας στα χρόνια της «Προστασίας», ακόλουθος του Ιωσήφ Μομφεράτου επισημαίνει ότι η Θ` Ιόνιος Βουλή «δύναται να θεωρηθεί ως το αγλάισμα του βουλευτικού της νέας Ελλάδος βίου»(11).
Η ΙΓ` ΙΟΝΙΟΣ ΒΟΥΛΗ. Αντίθετα με τη Θ` Ιόνιο βουλή, η οποία, κατά τις σχετικές σύγχρονές της μαρτυρίες υπήρξε το αποτέλεσμα της ελεύθερης έκφρασης του γενικού φρονήματος των Επτανήσων, η ΙΓ` Ιόνιος Βουλή, η και τελευταία του αγγλικού προτεκτοράτου των Επτανήσων, δεν προήλθε από ελεύθερες εκλογές και δεν ήταν αποτέλεσμα της αβίαστης και «μακράν του ξενισμού» έκφρασης της θέλησης του Επτανησιακού λαού· ήταν το προϊόν «συνεπεία της προσκλήσεως της Προστάτιδος Δυνάμεως» με ρητή την εντολή της «να αποφανθεί (σ.σ. η Βουλή) οριστικής περί αποκατάστασης του λαού(12). Έπειτα από αυτή τη βασιλική πρόσκληση ο τελευταίος αρμοστής των Επτανήσων Storks με διάγγελμά του στις 25 Ιουλίου/6 Αυγούστου 1863 διέλυσε τη ΙΒ` Ιίνιο Βουλή επισημαίνοντας σ` αυτό ότι η Α.Μ. ,η βασίλισσα, «ηυδόκησε» να αποφασίσει τη διάλυση αυτής της Βουλής «ετοίμη να συνεναίσει εις την Ένωσιν των Ιονίων νήσων μετά της Ελλάδος» ελπίζοντας «εις έμφρονα απόφασιν» και θέλοντας μ` αυτό τον τρόπο να πληροφορηθεί τις επιθυμίες των κατοίκων(13). Η μεταστροφή αυτή της αγγλικής πολιτικής και διπλωματίας στο Ενωτικό ζήτημα των Επτανήσων ήταν σύμφυτη με τη γενικότερη στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια αγγλική πολιτική, η οποία προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων της κύριο στόχο είχε, με κέντρο των ενεργειών της την Ελλάδα, την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας(14).
Οι εκλογές για τη ΙΓ` Ιόνιο Βουλή, μετά τη διάλυση της ΙΒ` και έπειτα από σχετική προκήρυξη του αρμοστή Storks στις 25 Ιουλίου/6 Αυγούστου 1863 πραγματοποιήθηκαν στις 9/21 και στις 10/22 Σεπτέμβρη 1863 χωρίς να πάρουν μέρος σ` αυτές οι δύο κατεξοχήν ηγέτες του Ριζοσπαστικού κόμματος και κινήματος, ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος και ο Ιωσήφ Μομφεράτος, οι οποίοι ήδη και κατά τις συνεδριάσεις της ΙΒ` Ιονίου βουλής ως πρόεδρος και αντιπρόεδρος της βουλής είχαν αντιταχθεί στην Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, έπειτα από δυσοίωνες γι` αυτή συγκυρίες και το σχεδιασμό της και την επιβολή με δυσβάστακτους όρους από την αγγλική πολιτική και διπλωματία και οικονομικούς, αλλά και εθνικο-πολιτικούς με τη δέσμευση της Ελλάδος και του νέου βασιλιά της να απόσχουν «στασιαστικώς» κατά της Τουρκίας κινημάτων, αναστολής του Ελληνισμού για απελευθέρωσή του από τον οθωμανικό ζυγό(15).
Οι Επτανήσιοι βουλευτές της ΙΓ` Ιονίου Βουλής, της και τελευταίας του αγγλικού προτεκτοράτου των Επτανήσων(16), μετά τις εκλογές συνήλθαν στο Ιόνιο βουλευτήριο στις 19 Σεπτέμβρη/1 Οκτώβρη 1863, εξέλεξαν πρόεδρό τους το βουλευτή Κερκύρας, στέφανο Παδοβά και αντιπρόεδρο το βουλευτή Κεφαλονιάς Δημ. Μηλιαρέση, ενώ ο αρμοστής Storks διόριζε πρόεδρο της Γερουσίας, που εκπροσωπούσε την εκτελεστική εξουσία τον Καταχθόνιο Κεφαλονίτη Δημ. Καρούσο και γερουσιαστές-μέλη της εκτελεστικής εξουσίας από την Κέρκυρα τον Αναστάσιο Γιαλλινά, από την Κεφαλονιά τον Αναστάσιο κόμη Μεταξά, από τη Ζάκυνθο το Γεώργιο Μεσσαλά, από τη Λευκάδα το Δημ. Κονιδάρη και από τα μικρότερα νησιά το Γεώργιο Πήλικα από την Ιθάκη. Γραμματέα της Γερουσίας στο γενικό τμήμα διόρισε τον Πέτρο Βραΐλα Αρμένη και γραμματέα της βουλής τον Ιωάν. Κόμη Δούσμανη(17). Ολοκληρωτικά υποταγμένη στα κελεύσματα του αρμοστή Storks, εκτελεστικού οργάνου της κυβέρνησής του τόσο η ΙΓ` Ιόνιος βουλή, εκλεγμένη κατά τη βούληση της αγγλίδας βασίλισσας, όσο και η διορισμένη από το Storks Γερουσία, πρόεδρος και μέλη της, από κοινού συνεδρίασαν στο Ιόνιο Κοινοβούλιο στις 21 Σεπτέμβρη/8 Οκτώβρη 1863. σ` αυτή ο Storks εξεφώνησε τον καθιερωμένο λόγο του, στον οποίο, κοντά στα άλλα, επεσήμανε: την επιθυμία της βασίλισσάς του να αυξήσει την επικράτεια του ελληνικού έθνους, στο οποίο τρέφει φιλικά αισθήματα· την πρόσκλησή της προς τη Βουλή να εκδηλώσει σε συνεδρίασή της νόμιμα και επίσημα την επιθυμία του Επτανησιακού λαού για Ένωσή του με την Ελλάδα, την έκδοση, επί του προκειμένου, σχετικού ψηφίσματος από τη Βουλή, την άσκηση από το μελλοντικό βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιο Α` όλων των κυριαρχικών δικαιωμάτων στα ιόνια νησιά, τα οποία ασκούσε η «Προστασία», η Βασίλισσα, ο Μέγας λόρδος Αρμοστής και η «Εκλαμπρότατη Γερουσία», μετά την παύση αυτής της «Προστασίας»(18). Έπειτα από σχετική συζήτηση στο λόγο του αρμοστή η ΙΓ` Ιόνιος βουλή στην Δ` συνεδρίασή της στις 23 Σεπτέμβρη/1 Οκτώβρη 1863, με παρόντα τα 42 μέλη της, ενώπιον του Μητροπολίτη Κερκύρας Αθανασίου, μετά την ανάγνωση του ψηφίσματος της Ένωσης από τον πρόεδρό της, Στέφανο Παδοβά, βουλευτή Κερκύρας, παραδέχτηκε και ψήφισε το ψήφισμα της Ένωσης, με το οποίο τα Επτάνησα ενώνονταν με το βασίλειο της Ελλάδας.
ΤΑ ΔΥΟ ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΤΑΝΗΣΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Τα ψηφίσματα για την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα στη διάρκεια του αγγλικού προτεκτοράτου τους, καθιερωμένου διεθνώς με τη συνθήκη των Παρισίων 1815 ως «Προστασία» υπήρξαν κατά κύριο, βασικό και ουσιαστικό λόγο δύο(19): το ψήφισμα των Ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` Ιόνιο βουλή και το ψήφισμα της ΙΓ`. Το ψήφισμα των ριζοσπαστών βουλευτών στη Θ` Ιόνιο Βουλή(20), το οποίο και ουσιαστικά συνιστά την κορύφωση του εθνοενωτικού και πολιτικοκοινωνικού έργου και συστήματος της Επτανησιακής Σχολής των ριζοσπαστών και της πρωτοπόρας ηγεσίας της, τόσο κατά το προοιμιακό της στάδιο, όσο και κατά την ακμή της(21), υποβλήθηκε στην Θ` Ιόνιο Βουλή κατά τη συνεδρίασή της στις 26 Νοέμβρη 1850(22). Η πρόταση του ψηφίσματος αυτού από το βήμα της Ιονίου βουλής γίνηκε από το Ριζοσπάστη βουλευτή Κεφαλονιάς Ιω. Τυπάλδο Δοτοράτο, ο οποίος προοιμιακά καλούσε όλους τους βουλευτές να παραδεχτούν το ψήφισμα. Άρχισε, σε συνέχεια την ανάγνωσή του, αλλά πριν προχωρήσει στην ολοκλήρωσή της ο γραμματέας του αρμοστή, τότε, Ward-Ουάρδου επέδωσε στο μεταρρυθμιστ΄πη βουλευτή Ζακύνθου και πρόεδρο της Θ` Ιονίου βουλής Κανδιάνο Ρώμα διάγγελμα του αρμοστή, με το οποίο αναβαλλόταν η σύνοδος της Βουλής και, σε συνέχεια ο αρμοστής προέβαινε αυθαίρετα στη διάλυσή της(23). Το ψήφισμα της ΙΓ` Ιονίου Βουλής, της και τελευταίας κατά τη διάρκεια του αγγλικού προτεκτοράτου των Επτανήσων(24) τέθηκε στα μέλη της προς ψήφιση έπειτα από το λόγο του αρμοστή Storks, στις 21 Σεπτέμβρη/3 Οκτώβρη 1863. Το ψήφισμα αναγνώστηκε σ` αυτά στην Δ` συνεδρίαση της ΙΓ` Ιονίου βουλής στις 23 Σεπτέμβρη /5 Οκτώβρη 1863 από τον πρόεδρό της βουλευτή Κερκύρας Στέφανο Παδοβά ενώπιον του Μητροπολίτη Κερκύρας Αθανασίου, χωρίς επεισόδια, αφού τόσο η ΙΓ` Βουλή, όσο και το ψήφισμά της για την Ένωση είχαν προσχεδιαστεί και επιβληθεί από την αγγλική πολιτική και διπλωματία, όπως και η Γερουσία, εκτελεστική εξουσία, με τα μέλη της και τον πρόεδρό της καταχθόνιο, Δημ. Καρούσο.
Συγκριτική θεώρηση και αξιολογική αποτίμηση των δύο ψηφισμάτων
Η συγκριτική θεώρηση και αξιολογική αποτίμηση του ψηφίσματος των Ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` Ιόνιο Βουλή, 1850, και του ψηφίσματος των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου Βουλής, 1863, του και τελεσίδικου και οριστικού, αδιαμφισβήτητα καταγράφει τις μεγάλες διαφορές, που υπάρχουν ανάμεσά τους, τόσο κατά τον τύπο, όσο και, προ πάντων, κατά την ουσία τους, κατά την ιδεολογία τους, τους στόχους και τις μεθόδους, που το καθένα από αυτά εκπροσωπεί, κατά τη σύνταξη και την προβολή του. Αυτές οι διαφορές, οι οποίες και αξιολογικά αποτιμούν τα δύο ψηφίσματα είναι οι ακόλουθες:
1. Το ψήφισμα στην Θ` Ιόνιο Βουλή για την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα υπογράφηκε και προτάθηκε στις 26 Νοέμβρη 1850 από τους Ριζοσπάστες βουλευτές προς τους υπόλοιπους για αποδοχή τους. Το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` ιονίου βουλής, έπειτα από σχετικό σχεδιασμό του αρμοστή Storks, προτάθηκε προς ψήφιση στο σύνολο των μελών της Βουλής από τον πρόεδρό της βουλευτή Κέρκυρας, Στέφανο Παδοβά και υπογράφτηκε από το σύνολο ανεξάρτητα από τις ιδεολογικές και πολιτικο-κοινωνικές διαφορές τους.
2. Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` Ιόνιο βουλή προτάθηκε ως προϊόν των αντιπροσώπων του λαού. Το ψήφισμα των βουλευτών στη ΙΓ` ιόνιο βουλή προτάθηκε και υπογράφτηκε με το γενικό όρο ως ψήφισμα της Βουλής. Η διαφορά, επί του προκειμένου, κατά τη γνώμη μας, έγκειται στο γεγονός ότι το ψήφισμα των Ριζοσπαστών προτάθηκε ως ψήφισμα του Επτανησιακού λαού διά των αντιπροσώπων του.
3. Το ψήφισμα των 11 ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` Ιόνιο Βουλή είναι προϊόν των ανυποχώρητων και ανένδοτων αγώνων του Ριζοσπαστικού κόμματος, που το εκπροσωπούν στη Βουλή οι 11 Βουλευτές του, κατά της αγγλικής «Προστασίας». Το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου Βουλής είναι προϊόν «αιμομικτικής συγχωνεύσεων πολιτικά ετερόκλητων στοιχείων(25)», αφού η σύνθεση αυτής της Βουλής συνίστατο από τους Ενωτικούς υπό τον Κων. Λομβάρδο, μεταρρυθμιστές ακόμη και κυβερνητικούς καταχθόνιους, σφοδρότατους πολέμιους, άλλοτε, της Ένωσης και ανάμεσά τους τον Γερ. Λιβαδά, άλλοτε Ριζοσπάστη και κατόπιν Ενωτικό και με παντελή σχεδόν απουσία των Ριζοσπαστών ηγετών, μάλιστα του Ηλία Ζερβού και του Ιωσήφ Μομφερράτου.
4.Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` Ιόνιο βουλή, την πρώτη και τελευταία ελεύθερη Βουλή στο αγγλικό προτεκτοράτο των Επτανήσων, διακηρύσσει όχι μόνον τους αμετάθετους πόθους του Επτανησιακού λαού για την Ένωση, αλλά ταυτόχρονα διακηρύσσει και τις ευρύτερες εθνικο-ενωτικές και πολιτικο-κοινωνικές αρχές στον ευρύτερο ελληνικό χώρο με όραμα και την κοινωνική απελευθέρωση σε μια Ευρώπη των λαών κατά την αριστερή πτέρυγά τους, της οποίας ηγέτης υπήρξε ο Ιωσήφ Μομφερράτος(26). Αντίθετα το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου βουλής περιορίζεται απλά και γενικά να εκφράσει τη θέληση του λαού για Ένωση.
5.Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` ιόνιο βουλή διακηρύσει την Ένωση με βασικά και απαρασάλευτα ερείσματα, ιδεολογικο-φιλοσοφικά και πολιτικο-κοινωνικά, τις αρχές της ανεξαρτησίας, της Κυριαρχίας και της Εθνικότητας των Επτανήσων και του λαού τους και αυτά προβάλλει και υποστηρίζει ως φυσικά και απαράγραπτα δικαιώματά τους. Αντίθετα οι βουλευτές της ΙΓ` Ιονίου Βουλής με το ψήφισμά τους για την Ένωση αντιπαρέρχονται αυτά τα δικαιώματα ολότελα και περιορίζονται να διακηρύξουν, κατά τις υποδείξεις της «Προστασίας» ότι την Ένωση των νησιών εναποθέτουν με ικετήριο αναφορά στην Αγγλίδα βασίλισσα.
6. Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στην Θ` ιόνιο Βουλή διακηρύσσει την Ένωση των Επτανήσων ως αναπόσπαστου μερίδας ολόκληρης της ελληνικής φυλής με έμμεση μεν, αλλά σαφή μελλοντικής Ένωσης με την ‘οσονεί’ ελεύθερη Ελλάδα όλου του Ελληνισμού και της φυλής, υπόδουλους σε ξένους κυρίαρχους. Αντίθετα το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου βουλής διακηρύσσει την Ένωση των νησιών «υπό το σκήπτρον του βασιλέως Γεωργίου Α` και των διαδόχων του, με έμμεση, και στην περίπτωση αυτή, αλλά σαφή υπαινιγμό της δέσμευσης της Ελλάδας και του βασιλιά να απέχουν από κάθε στασιαστικό κίνημα κατά της Τουρκίας σε βλάβη των εθνικών της χώρας μας συμφερόντων και με παραδοχή εκ μέρους τους του αγγλικού δόγματος της ακεραιότητας της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
7. To ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στη Θ` Ιόνιο βουλή βρήκε πολέμιους σφοδρούς τον αρμοστή Ward, μεταρρυθμιστές και τους Καταχθόνιους, γι` αυτό και ο Ward διέκοψε με διάγγελμά του τις εργασίες της Βουλής και σε συνέχεια αυθαίρετα τη διέλυσε. Αντίθετα, το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου βουλής ήταν προκατασκευασμένο στα παρασκήνια από την αγγλοϊόνια εξουσία, της απόλυτης έγκρισής της σε σύμπνοια όλων των «ετερόκλητων» μερίδων της Βουλής και της Γερουσίας, εκτός από εκπροσώπους του γνήσιου και ανόθευτου Επτανησιακού Ριζοσπαστισμού.
8. Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στη Θ` Ιόνιο βουλή κατήγγελλε τη στέρηση από τον Επτανησιακό λαό από την κυρίαρχη «Προστασία» του της πραγματικής εξάσκησης και απολαβής των δικαιωμάτων του. Αντίθετα το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου βουλής αντιπαρερχόμενο αυτά τα δικαιώματα διακήρυσσε την Ένωση ως παραχώρηση της βασίλισσας της Μ. Βρεττανίας, έπειτα από πρόσκληση και προτροπή της.
9. Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών βουλευτών στη Θ` Ιόνιο Βουλή διακήρυσσε ότι ο Επτανησιακός λαός ποτέ δε συγκατατέθηκε στην «Προστασία» του και ότι πάντοτε ομόθυμη και αμετάτρεπτη θέληση του ήταν και είναι η ανάκτηση της ανεξαρτησίας του και η Ένωσή του με το λοιπόν έθνος του και ποτέ «υπό το σκήπτρον» ξένου βασιλιά, που του επέβαλε «ο ξενισμός». Αντίθετα το ψήφισμα των Βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου βουλής απλά διατύπωνε το «ανέκαθεν» αίτημα του λαού για Ένωση, τώρα με προτροπή της βασίλισσας δια του αρμοστή της Storks.
10. Το ψήφισμα των 11 Ριζοσπαστών Βουλευτών τέθηκε και προτάθηκε, κατά κοινή ομολογία, στην πρώτη και τελευταία ελεύθερη Ιόνιο Βουλή, τη ΙΘ`, και καθορίζει αυτό να διαβιβαστεί με διάγγελμα της Βουλής «προς την Προστάτιδα δύναμιν» και αυτή με τα αρμόδια μέσα να το διακοινώσει «εν τας λοιπάς της Ευρώπης δυνάμεις» για να ενεργήσουν από κοινού «προς ταχείαν πραγματοποίησιν» της. Το ψήφισμα των βουλευτών της ΙΓ` Ιονίου βουλής αντί διαγγέλματος «προς την Προστάτιδα Δύναμιν» των αντιπροσώπων του λαού, προκρίνει την «ικετήριον» αναφορά και αντιπαρέρχεται τελείως την κατοχύρωση της ένωσης και από τις άλλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις, ενώ, εξάλλου, χαρακτηρίζει και όλες «συλλήβδην» τις προηγούμενες Ιόνιες Βουλές «ελεύθερες», ενώ αυτές, εκτός από τη Θ`, ήσαν προϊόντα της αγγλικής πολιτικής και διπλωματίας, ενεργούμενα δια των αρμοστών της.
ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η συγκριτική θεώρηση και αξιολογική αποτίμηση όλων των ιστορικά τεκμηριωμένων στοιχείων από πηγές και βοηθήματα, που αναφέρονται: στη διαδικασία των εκλογών για τη Θ` Ιόνιο βουλή, πρώτη και τελευταία ελεύθερη βουλή στο αγγλικό προτεκτοράτο των Επτανήσων, και για τη ΙΓ` ιόνιο βουλή, την τελευταία, σχεδιασμένη και καθοδηγούμενη από την αγγλική πολιτική και διπλωματία δια του τελευταίου άγγλου αρμοστή των Eπτανήσων Storks. Στη σύνθεση της καθεμιάς από αυτές τις δύο Ιόνιες Βουλές, από την άποψη των ιδεολογικών-φιλοσοφικών και πολιτικο-κοινωνικών προσανατολισμών και στόχων, των μελών-βουλευτών τους. Στα εκ διαμέτρου, κατά τον τύπο και την ουσία τους, διαφορετικών ψηφισμάτων για την ένωση των νησιών με την Ελλάδα, καταγράφει τα ακόλουθα συμπεράσματα.
1.Η Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα(27) δεν πραγματοποιήθηκε όπως την οραματίστηκαν και την επεδίωξαν οι Ριζοσπάστες και ο γνήσιος και ανόθευτος Επτανησιακός Δημοκρατικός Ριζοσπαστισμός με βάση τις αρχές της ανεξαρτησίας, της Κυριαρχίας και της Εθνικότητας με Κοινωνική απελευθέρωση κάθε λαού και κατά την αριστερή του πτέρυγα με ηγέτη του τον Ιωσήφ Μομφερράτο σε μια Ευρώπη ενωμένη των λαών(28). Η Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε όπως την επεδίωξε για τα συμφέροντά της η αγγλική πολιτική διπλωματία με πειθήνια όργανά της και υποτακτικούς της την, μετά βασιλική πρόσκληση, ΙΓ` Ιόνιο Βουλή και τη διορισμένη από τον τελευταίο άγγλο αρμοστή Storks Γερουσία, πρόεδρο και μέλος της και με κορυφαίους αυτής της Ένωσης πρωτεργάτες τον Ενωτικό Κων. Λομβάρδο, βουλευτή Ζακύνθου, τον μεταρρυθμιστή, άλλοτε βουλευτή Kερκύρας και κατά την Ένωση διορισμένο από τον Storks Γραμματέα της γερουσίας στο γενικό τμήμα Πέτρο Βράιλα Αρμένη και τον καταχθονιότερο όλων, άλλοτε κυβερνητικό βουλευτή Κεφαλονιάς και έπαρχο του νησιού και κατά την Ένωση πρόεδρο της Γερουσίας, διορισμένο από τον αρμοστή Storks(29).
2. Την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα ο γνήσιος και ανόθευτος ριζοσπαστισμός οραματίστηκε και επεδίωξε ως απαράγραπτο, φυσικό και αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα του επτανησιακού λαού, όπως αυτό το δικαίωμα είχε και κάθε λαός, όπως αυτό το δικαίωμα είχε και πάσα η Ελληνικά φυλή και παν το Ελληνικόν. Την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα επεδίωξε και πραγματοποίησε η αγγλική πολιτική και διπλωματία με άμεσους συνεργούς της «ετερόκλιτα» πολιτικά και «αιμομικτικά» στοιχεία, ενωτικούς υπό τον Λομβάρδο. Μεταρρυθμιστές και Καταχθόνιους ενωμένους τότε αδιάσπαστα στο μοναδικό αίτημά τους « Ένωσις» με ασήμαντη τη μειοψηφία άλλοτε ριζοσπαστών και κατά την Ένωση Ενωτικών υπό τον Κων. Λομβάρδο. Επιπλέον η ένωση αυτή γίνηκε από όλους αυτούς με τους επαχθέστατους όρους, που επέβαλε η αγγλική «Προστασία» πραγματικά, στυγνή κυριαρχία, των νησιών στον Επτανησιακό λαό, αλλά και στον ελληνικό και από τους οποίους σημαντικότατος σε βλάβη των εθνικών της χώρας μας συμφερόντων, η δεσμευτική αναγκαστική υποχρέωση της Ελλάδας και του νέου βασιλιά της «να απόσχουν» οιωνδήποτε στασιαστικών κινημάτων κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας, την ακεραιότητα της οποίας είχε αναγάγει σε αδιαπραγμάτευτο όρο η αγγλική πολιτική εκ προοιμίου καταδικάζοντας σε δουλεία τον αλύτρωτο Ελληνισμό(30).
3. Η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, όπως διακηρύχτηκε από τους Ριζοσπάστες βουλευτές στη θ` Ιόνιο Βουλή, εκπροσώπους του γνήσιου και ανόθευτου Επτανησιακού δημοκρατικού ριζοσπαστισμού στις 26 Νοέμβρη 1850 μπορεί να ήταν και ήταν, τότε, ένα όραμα, απογείωση από την πραγματικότητα, όμως «Η utopia των ιδεών ..είναι αλήθεια αποκαλυπτομένη μακρόθεν ώστε, και υπό τοιαύτην έποψιν θεωρούμενος(σ.σ Ο Ριζοσπαστισμός) ήθελεν είσθαι πάντοτε μία αλήθεια(31)» αυτά τα οράματα και οι απογειώσεις από την πραγματικότητα και οι ουτοπίες των ιδεών- αλήθειες είναι που θωρακίζουν τους λαούς και, επί του προκειμένου, τον αγγλοκρατούμενο επτανησιακό λαό, για να ορμούν ριψοκίνδυνα, βασανιστικά μεν και με χρόνια, αλλά και με βεβαιότητα στη χάραξη νέων δρόμων και νέων οριζόντων προς την πρόοδο και τις ανθρώπινες και λαϊκές κατακτήσεις. Η Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, όπως διακηρύχτηκε από τους 42 βουλευτές της ΙΓ` Ιονίου Βουλής στις 23 Σεπτέμβρη 1863 μπορεί να ήταν και ήταν προσγείωση και προσαρμογή προς την κρατούσα, τότε, κατάσταση, γενικώς και ειδικώς, στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα, όμως αυτή η προσγείωση αφαιρεί από τους λαούς και, επί του προκειμένου, τον Επτανησιακό, την αγωνιστική ριψοκίνδυνη δυνατότητά του να αφήσει το ξεπερασμένο παρελθόν και να στραφεί προς ελπιδοφόρο μέλλον, σε τελευταία δε ανάλυση συνιστά έκφραση υποτέλειας και υποταγής στην ισχυρά κρατούσα Δύναμη.
Γι` αυτούς ακριβώς τους λόγους ο εκ των ηγετών του γνήσιου Δημοκρατικού Ριζοσπαστισμού, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, επεσήμαινε: «Διά της Ενώσεως η Ελλάς έγινε Επτάνησος αγγλικώς προστατευομένη και αφανώς διοικουμένη(32)» και « η Ένωσις ήνωνεν ουχί ττην Επτάνησον μετά της Ελλάδας, αλλά ταύτην μετ` εκείνης υπό τον ηγεμόνα Γεώργιον Α`(33). Ο Δημοκράτης Ριζοσπάστης Παν. Πανάς, ακόλουθος του Ιωσήφ Μομφερράτου σημειώνει ότι η Αγγλία παραχώρησε την Επτάνησον «ίνα κατακτήσει ηθικώς την Ελλάδα» πιστεύοντας ότι ίσως ούτως πράττουσα θα κατόρθου να ματαφέρει τον αρμοστήν της από Κερκύρας εις Αθήνας θέτουσα επι κεφαλής αυτού βασιλικόν στέμμα(34)».
Τέλος ο Francois Lenormant πολύ χαρακτηριστικά αποφαίνεται: « Με τη συναίνεσή της να παραχωρήσει τα Ιόνια νησιά στην ελλάδα η αγγλική κυβέρνηση σκεφτόταν να σταθεροποιήσει την επιρροή της σ` αυτή τη χώρα..Η αγγλική κυβέρνηση επιθυμούσα να δει την Ένωση ψηφισμένη από τα πρόσωπα, τα οποία δεν υπήρξαν εχθροί της τόσο δηλωμένοι από μια συνέλευση διατεθειμένη να υποστεί όλους τους όρους της…» ελπίζοντας ότι «οι αντιπρόσωποι των ιονίων νήσων θα μπορέσουν να γίνουν οι πρώτοι υπηρέται της βρεττανικής επιρροής στην Ελλάδα αντί να είναι οι πλέον φλογεροί αντίπαλοι…» και πίστευαν οι Ιόνιοι «ότι η Αγγλία παραχώρησε το μέρος (σ.σ τα Επτάνησα) για να κατακτήσει το όλον (σ.σ. την Ελλάδα) και δεν απέβλεπε παρά να κάμει στην πραγματικότητα την παραχώρηση των ιονίων νήσων με την Ελλάδα, μια παραχώρηση της Ελλάδας στα Ιόνια νησιά και δεν ήθελε παρά να απαλλάξει ένα περιορισμένο προτεκτοράτο έναντι μιας κυριαρχίας δι` ολόκληρον το ελληνικό έθνος(35).
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές χορηγήθηκαν κάτω από τις επιδράσεις, που άσκησαν γεγονότα: Στον ευρωπαϊκό χώρο η γαλλική του Φλεβάρη 1848 επανάσταση, ο θάνατος του
Μέττερνιχ, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην Πολωνία –Ουγγαρία, ο επαναστατικός αναβρασμός στα ιταλικά και γερμανικά κρατίδια, η γαλλική ουτοπιστική σοσιαλιστική σχολή των Saint-Simon και Fourie και του άγγλου Όουεν, οι κοινοκτημονικές θεωρίες του Ρroudhone, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο των Μαρξ – Ένγκελς.
β) Στον ελληνικό οιονεί ελεύθερο, χώρο η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, το σύνταγμα του 1844, οι εξεγέρ¬σεις στη Στερεά Ελλάδα και στη Μεσσηνία
γ) Στον επτανησιακό χώρο η έξαρση του εθνικού φρο¬νήματος, η ένταση των αντιπαραθέσεων του λαού προς την αγγλική «Προστασία» του, η πολιτικο-κοινωνική του λαού υποδούλωση, η εξουθενωτική εκμετάλλευσή του και μάλιστα του αγροτικού στοιχείου με τις απάνθρωπες αγροληπτικές σχέ¬σεις.
2. Ο νόμος για την ελευθεροτυπία καταχωρήθηκε με τα στοιχεία ΞΗ` και περιελάμβανε 99 άρθρα. Βλ. το νόμο στις Πράξεις της Ογδόης Γερουσίας του ηνωμένου Κράτους των Ιονίων νήσων, Κέρκυρα 1848, σ.σ 21-45.
3. Το νόμο και τις συζητήσεις «περί ελευθέρας εκλογής βουλευτών και επιχωρίων αρχόντων» βλ. στα Πρακτικά των συνεδριάσεων της ευγενεστάτης Νομοθετικής Συνελεύσεως, Κερκύρα 1849, σ.σ 54-56, 84-85. 124-138,141-155-161.Βλ. επίσης Ζερβός Ηλίας, Επιστολή προς Αγησίλαον, σ.σ 22-23, Βερύκιος Γεώργιος, Απομνημονεύματα περί της πρώην Ιονίου πολιτείας σελ. 100, Ζερβός Ηλίας, Η επί της αγγλικής Προστασίας Επτανήσιος Πολιτεία, σ.σ 57-58, Χιώτης παν, Ιστορία του Ιονίου κράτους, τόμ. 2ος, σελ.137 κά.
4. Με τις δύο μεταρρυθμίσεις που χορήγησε ο αρμοστής Seaton στα 1848, αυτή της ελευθεροτυπίας και αυτή της ελεύθερης εκλογής βουλευτών και επιχωρίων αρχόντων παρουσιάστηκαν και έδρασαν στην πολιτική-κοινωνική των Επτανήσων: το κόμμα των Ριζοσπαστών, το μόρφωμα των Μεταρρυθμιστών, η ομάδα- φατρία των Καταχθονίων και αργότερα το μόρφωμα-ομάδα των Ενωτιστών ή Ενωτικών υπό τον Κων. Λομβάρδο.
Μοναδικό κόμμα και μάλιστα αρχών, το πρώτο και μοναδικό στο αγγλικό προτεκτοράτο των Επτανήσων και το πρώτο κόμμα αρχών στη νεοελληνική ιστορία υπήρξε το Ριζοσπαστικό κόμμα και σημαντικότατο ιδεολογικό-φιλοσοφικό και πολιτικό-κοινωνικό σύστημα και πρόγραμμα. Τις αρχές του και το πρόγραμμάτου το Ριζοσπαστικό κόμμα εξέφραζε εξωκοινοβουλευτικά με τις εφημερίδες του και κοινοβουλευτικά στην Θ` Ιόνιο, μάλιστα, Βουλή και αργότερα και στην ΙΒ` Ιόνιο Βουλή. Με συνειδητή, συνεπή, συμπαγή και αταλάντευτη ηγεσία, με μόνιμες, σταθερές και αδιαπραγμάτευτες αρχές, με κέντρα-πολιτικές εστίες του, με μεγάλη επιρροή του στην πλειοψηφία του λαού και μάλιστα της Κεφαλονιάς και δευτερευόντως της Ζακύνθου, με αταλάντευτη υπεράσπιση των εθνικο-ενωτικών και πολιτικο-κοινωνικών λαϊκών δικαιωμάτων με στόχους κύριους εθνικο-ενωτικούς, συμφυείς όμως με δημοκρατικές και φιλελεύθερες αρχές με αποκλίσεις, κατά την αριστερή του πτέρυγα, προς σοσιαλιστικές θεωρίες επεδίωκε την παύση από τα Επτάνησα της «Προστασίας», την Ένωσή τους με την Ελλάδα και την ανέγερση δημοκρατικής πολιτείας. Βλ. ενδεικτικά, επί του προκειμένου, Ζερβός Ηλίας, Η επί της αγγλικής «Προστασίας» Επτανήσιος Πολιτεία και τις Ριζοσπαστικές εφημερίδες.
Κορυφαίες εφημερίδες, από τις οποίες το Ριζοσπαστικό κόμμα διακινούσε στο λαό τις αρχές του ήταν: Ο Φιλελύθερος του Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου από τις 9 Φλεβάρη 1849 και η Αναγέννησις του Ιωσήφ Μομφερράτου από 9 Απρίλη 1849.
Επισημαίνουμε ακόμη τις εφημερίδες: ο Χωρικός από το Φλεβάρη 1850 των Δαυή- Κουρβισιάνου, ο Κεραυνός του Παν. Πανά από το 1851, ο Αληθής Ριζοσπάστης από 15/27 Σεπτέμβρη 1861, όλες αυτές στην Κεφαλονιά. Και ο Ριζοσπάστης στην Κέρκυρα από 5 Απρίλη 1850 και ο Ρήγας στη Ζάκυνθο από 28 Απρίλη 1851. Αυτές οι εφημερίδες με κεντρικό στόχο την Ένωση ως κυριαρχικό και αναφαίρετο δικαίωμα, σύμφυτη με πολιτικο-κοινωνική ελευθερία και Κυριαρχία Λαϊκή και Δικαιοσύνη, με ισονομία και ισοπολιτεία και εκδημοκρατισμό της πολιτικο-κοινωνικής ζωής στα Επτάνησα, υπέστησαν γι` αυτούς τους στόχους απηνείς τις προγραφές και τις κάθε είδους προγραφές από τις αγγλο-ιόνιες αρχές. Χαρακτηριστικά ο Ζερβός διακήρυσσε ότι «ο Ριζοσπαστικός τύπος της εποχής εκείνης (σ.σ1849-1851) είναι η δραματικωτέρα πολιτική ιστορία και το αθλητικώτερον μαρτυρολόγιον ενός λαού, όστις εν ανίσω πάλη υπερέβη εαυτόν κατά την απαράμιλλον γενναιότητα, την ακατάβλητον καρτερία και την αντιμετώπισιν παντός διωγμού».Βλ. Ζερβός, Λόγος επικήδειος εκφωνηθείς επί τον νεκρόν Ιωσήφ Μομφερράτον κατά την 8η Απριλίου 1888.
ΤΟ ΜΟΡΦΩΜΑ ΤΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΩΝ. Οι μεταρρυθμιστές, σφοδροί, πολλές φορές πολιτικοί αντίπαλοι του Ριζοσπαστικού κόμματος, δεν συνιστούσαν, κατά τα δεδομένα της Πολιτικής επιστήμης, κόμμα, όπως τότε λεγόταν, αλλά και μεταγενέστερα από μερικούς, που ασχολήθηκαν με το θέμα, αλλά μόρφωμα. Τα στοιχεία που επιβάλλουν αυτό το χαρακτηρισμό είναι: η ανυπαρξία μόνιμης συνεπούς και σταθεράς ηγεσίας, η ανυπαρξία συγκροτημένου ιδεολογικο-φιλοσοφικού και πολιτικο-κοινωνικού συστήματος και προγράμματος αρχών, η ανυπαρξία μόνιμων και σταθερών αρχών. Μόνη αρχή τους και μοναδικός στόχος τους ήταν η παραχώρηση από την «Προστασία» μεταρρυθμίσεων στο ανελεύθερο σύνταγμα του Μαίτλανδ στα 1817 και την Ένωση μετέθεταν στο απώτερο μέλλον όταν και εάν οι συγκυρίες ευνοούσαν την πραγματοποίησή της και μάλιστα, με «ικετήριο αναφορά» προς την αγγλίδα βασίλισσα Σε τελευταία ανάλυση η πολιτική αυτού του μορφώματος κατέληγε σε συμβιβασμό και συνθηκολόγηση με τον «ξενισμό» και την κυριαρχία του στα νησιά.
Κορυφαία εφημερίδα του μορφώματος των μεταρρυθμιστών, που εκπροσωπούσε τους στόχους του υπήρξε η Πατρίς, που εκδιδόταν από νομομαθείς και σοφούς στην κέρκυρα, τον Πέτρο Βραΐλα Αρμένη, τους Σπ. και Ναπολ. Ζαμπέλιους, τον Ανδ. Κάλβο, στα ελληνικά και στα γαλλικά Στα άλλα νησιά μεταρρυθμιστικές εφημερίδες εκδόθηκαν: η Ένωσις στην Κεφαλονιά, το Μέλλον στη Ζάκυνθο, με τον Κανδιανό Ρώμα, ο φιλαλήθης στην Κέρκυρα από τον Ανδ. Μουστοξύδη, έπειτα από διαφωνία τους με τους μεταρρυθμιστές της εφημερίδας Πατρίς.
Η ΟΜΑΔΑ-ΦΑΤΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΧΘΟΝΙΩΝ: Αυτή ήταν υποτελές και πειθήνιο όργανο της «Προστασίας», τους στόχους και τις επιδιώξεις της οποίας με τυφλή υπακοή εξυπηρετούσε. Τα μέλη της εξαρτούσαν τα πάντα και αποκλειστικά από τις θελήσεις και τις επιθυμίες του εκάστοτε άγγλου αρμοστή, ήταν μηχανορράφοι και δολοπλόκοι, πολέμιοι ανυποχώρητοι στην Ένωση και στις Μεταρρυθμίσεις, όπως διέτασσαν οι εξουσιαστές τους και προς το τέλος υπερασπιστές της Ένωσης. Αυτή δεν είναι δυνατόν να χαρακτηριστούν κόμμα, είτε μόρφωμα, αλλά «φατρία».
Καταχθόνιες εφημερίδες, από όπου αυτοί διακινούσαν τις επιδιώξεις τους ήσαν «Ο Φίλος του Λαού» στην Κέρκυρα και ο Πέλεκυς και το Τιμόνι στην Κεφαλονιά.
ΤΟ ΜΟΡΦΩΜΑ ΤΩΝ ΕΝΩΤΙΣΤΩΝ Η ΕΝΩΤΙΚΩΝ. Η πρώτη παρουσία αυτού του μορφώματος-ομάδας υπό τον Κων. Λομβάρδο σημειώνεται στα 1852 κατά τις εργασίες της Ι` ιονίου βουλής, όταν ο Κων. Λομβάρδος σε αναπληρωματικές εκλογές στη Ζάκυνθο εκλέχτηκε βουλευτής «με το σήμα και τη σημαία του Ριζοσπαστισμού». Αυτό το μόρφωμα με τον ηγέτη του εσκεμμένα διαστρέβλωσε και παραχάραξε τον γνήσιο και ανόθευτο Ριζοσπαστισμό, το σύστημα αρχών του και το πρόγραμμά του. Σ` αυτό διευκολύνθηκαν από τις προγραφές, που διενήργησε ο αρμοστής Ward κατά της ηγεσίας, των μεταρρυθμιστών και των οπαδών του Ριζοσπαστικού κόμματος, όταν και επιδόθηκαν σε κατηγορίες ενάντιά τους οικειοποιούμενοι ανενδοίαστα και την επωνυμία του Ριζοσπάστη. Οι περί τον Λομβάρδο Ενωτικοί ή Ενωτιστές απαρνήθηκαν το Ριζοσπαστισμό, μοναδικός και αποκλειστικός τους στόχος ήταν η Ένωση και μάλιστα όχι ως αναφαίρετο λαϊκό δικαίωμα με αποτέλεσμα να πραγματοποιήσουν την Ένωση σχεδιασμένη και επιβληθείσα από την αγγλική πολιτική διπλωματία, εξυπηρετική των συμφερόντων της στα Βαλκάνια και στη βαλκανική λεκάνη της Μεσογείου με κύρια, επί του προκειμένου, βάση της την ακεραιότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Δημοσιογραφικό όργανο των περί τον Κων. Λομβάρδο Ενωτικών ή Ενωτιστών και εκφραστής της πολιτικής τους υπήρξε η εφημερίδα «Η φωνή του Ιονίου», που εκδόθηκε στη Ζάκυνθο, με κύριο συντάκτη της τον Κων. Λομβάρδο. Μετά την προσχώρηση στους Ενωτικούς και μερικών, άλλοτε Ριζοσπαστών, κυρίως στη Ζάκυνθο, στον τίτλο της εφημερίδας προστέθηκε και ο τίτλος ο Ρήγας, της άλλοτε Ριζοσπαστικής εφημερίδας της Ζακύνθου και εκδιδόταν ως Φωνή του Ιονίου και Ρήγας.
Για όλα αυτά , κόμμα , μορφώματα- ομάδα-φατρία και τα δημοσιογραφικά τους όργανα βλ. Ηλίας Ζερβός, Η επί της αγγλικής «Προστασίας» Επτανήσιος Πολιτεία, Ζερβός Ο Ήρως της ….., Ζερβός, Το ενωτικόν ζήτημα και η αγυρτεία από Γ.Γ. Αλυσανδράτος στα Κερκυραϊκά Χρονικά, 13, 1967, Ζερβός, Λόγος επικήδειος επί τον νεκρόν του Ιωσήφ Μομφερράτου, Κονόμος Ντίνος, Ο επτανησιακός τύπος, 1789-1864 στα Επτανησιακά Φύλλα, Ε`, 1964, Μαλάκης Σπ. , Απομνημονεύματα 1891, Πανάς Παν., Ριζοσπάστες και βελτιώσεις εν Επτανήσω, 1880, του αυτού, Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, Χιώτης Παν., ιστορία του ιονίου κράτους, 2ος ,1877. Βλ. ακόμη Ζερβός, Βιογραφία, 1974, Λουκάτος Σπ., Το Ριζοσπαστικό κόμμα και τα Μορφώματα των Μεταρρυθμιστών και Ενωτικών, συγκριτική καταγραφή και αξιολογική αποτίμησή τους, Βερύκιος Γεώρ., Απομνημονεύματα.
5. Οι εκπρόσωποι του Μορφώματος των μεταρρυθμιστών ήσαν:3 από την Κεφαλονιά, 7 από την Κέρκυρα, 5 από τη Ζάκυνθο, 4 από τη Λευκάδα, 1 από τους Παξούς και 1 από τα Κύθηρα.
6. Οι εκπρόσωποι των κυβερνητικών- Καταχθονίων ήσαν:1 από την Κεφαλονιά, 3 από την Κέρκυρα, 3 από τη Ζάκυνθο, 4 από τη Λευκάδα, 1 από τους Παξούς, 1 από την Ιθάκη και 1 από τα Κύθηρα.
7. Αρχικά οι Ριζοσπάστες βουλευτές στην Θ` Ιόνιο Βουλή ήσαν :9: 6 από την Κεφαλονιά· 2 από τη Ζάκυνθο · και 1 από την Ιθάκη. Στην πορεία των εργασιών αυτής της Βουλής σημειώθηκαν αυξομειώσεις στη δύναμη των ριζοσπαστών βουλευτών. Έτσι έγιναν 10 με την προσθήκη στους 6 από την Κεφαλονιά και 1 έβδομου, του Ανδρέα Καρούσου Σαντριβίλη, που εκλέχτηκε κατά τις αναπληρωματικές στο νησί εκλογές μετά την παραίτηση του Καταχθόνιου Δημ. Καρούσου, που διορίστηκε έπαρχος Κεφαλονιάς. Γίνηκαν, έπειτα, 11 με την προσθήκη στους 2 Ριζοσπάστες βουλευτές από τη Ζάκυνθο, 1 ακόμη, του Άγγλου Σιγούρου Δεσύλλα, που εκλέχτηκε κατά τις αναπληρωματικές εκλογές στο νησί, έπειτα από την παραίτηση του Δ. Πλέσσα, που διορίστηκε δικαστής. Έγιναν έπειτα 10 πάλι μετά το θάνατο του Ανδρέα Σαντριβίλη Καρούσου και τις αναπληρωματικές στο νησί εκλογές, κατά τις οποίες εκλέχτηκε ο κυβερνητικός-καταχθόνιος Ιγγλέσης. Τελικά οι Ριζοσπάστες βουλευτές στη Θ` Ιόνιο βουλή ξανάγιναν 11 μετά τις αναπληρωματικές εκλογές στην Κέρκυρα τον Οκτώβρη 1850, κατά τις οποίες εκλέχτηκε ο ριζοσπάστης Χριστόδουλος Ποφάντης. Αυτοί οι Ριζοσπάστες βουλευτές, οι 11, υπέγραψαν και το ιστορικό ψήφισμα της Ένωσης με την Ελλάδα και αυτοί ήσαν: Γεράσιμος Λιβαδάς, Ηλίας ζερβός Ιακωβάτος, Ιωσήφ Μομφερράτος, Ιω. Τυπάλδος Δοτοράτος, Σταματέλος Πυλαρινός, Γεώρ. Τυπάλδος Ιακωβάτος από την Κεφαλονιά· Τηλέμαχος Παΐζης από την Ιθάκη· Ναθ. και Φραγκ. Δομενεγίνης και Άγγελος Δεσύλλας Σιγούρος από τη Ζάκυνθο· και Χριστόδουλος Ποφάντης από την Κέρκυρα.
8. Βλ. Ζερβός Ηλίας, Βιογραφία, σελ. 44
9. Βλ. Ζερβός Ηλίας, Βιογραφία, σελ. 44
10. Βλ. Βερύκιος Γεώργιος, Απομνημονεύματα, σελ. 19
11. Bλ. Πανάς Παν.,ριζοσπάσται και βελτιώσεις εν Επτανήσω, σελ. 20
12. Βλ. Ζερβός Ηλίας, Βιογραφία
13.Βλ. το διάγγελμα Storks στα Μνημεία ιστορικά, εν Κερκύρα, 1914 στα αγγλικά, σελ. 4 και σε επίσημη ελληνική μετάφραση σσ 4-5.
14. Μέσα στο πλέγμα της γενικότερης, τότε, αγγλικής πολιτικής και ειδικότερα σε ό,τι αφορούσε την Ελλάδα, με την οποία συνάπτετο και η Ένωση των Επτανήσων, κύρια και αποτελεσματικά, επί του προκειμένου, γεγονότα, τα οποία άπτονται άμεσα με την καθοδηγούμενη και καλά σχεδιασμένη από την αγγλική πολιτική Ένωση των Επτανήσων ήσαν:η έξωση του βασιλικού ζεύγους Όθωνα και Αμαλίας στις 10 Οκτώβρη 1862, έπειτα από τις επαναστάσεις του Ναυπλίου και της Αθήνας με την επίνευση της Μ. Βρεττανίας· η ανζήτηση στις ευρωπαϊκές πρίγκιπα ως βασιλιά της Ελλάδας και η τελική, επί του προκειμένου, εκλογή από τον Υπουργό εξωτερικών της Μ. Βρεαττανίας Ρώσσελ και τον πρωθυπουργό Πάλμεστρον, ως βασιλιά της Ελλάδος του δευτερότοκου γιου του πρίγκιπα της Δανίας Χριστιανού, ως Γεώργιος Α`· η σύμφωνη γνώμη των δύο άλλων «Προστάτιδων» της Ελλάδας Δυνάμεων, της Γαλλίας και της Ρωσίας· η κοινοποίηση της εκλογής στη Β` των Ελλήνων Εθνική Συνέλευση στις 18 Μάρτη 1863· η συναίνεση σ` αυτή και του δανού βασιλιά Φερδινάνδου Ξ`· η έκδοση ψηφίσματος για την αποδοχή της εκλογής από τη Β` εθνική Συνέλευση· το πρωτόκολλο του Λονδίνου στις 2/14 Ιουνίου 1863 εκπροσώπων των τριών «Προστάτιδων» δυνάμεων και του βασιλιά της Δανίας, με το οποίο ο τελευταίος αποδεχόταν το ελληνικό στέμμα με τον απαράβατο όρο της Ένωσης των Επτανήσων με τηνΕλλάδα· η συνθήκη του Λονδίνου στις 1/13 Ιουλίου 1863 ανάμεσα στις τρεις «Προστάτιδες» και τη Δανία, με το οποίο καθοριζόταν και ο μοναρχικός, ανεξάρτητος και συνταγματικός χαρακτήρας του ελληνικού κράτους, με βασιλιά το Δανό πρίγκιπα ως Γεώργιος Α`, και η εγγύηση των τριών Δυνάμεων για τα Ιόνια νησιά μετά την Ένωσή τους· η καταβολή ποσού από τις «Προστάτιδες» και η ισχύς όλων των υποχρεώσεων της Ιόνιας Πολιτείας για αύξηση της βασιλικής χορηγίας· η μυστική ιδιαίτερη συνθήκη, σύμφωνα με την οποία η Μ. Βρεττανία υποσχόταν την Ένωση, η δε Δανία υποχρεωνόταν όπως ο Γεώργιος Α` ήθελε απόσχει στασιαστικών κινημάτων κατά της Τουρκίας με ουσιαστική αποδοχή από την Ελλάδα του αγγλικού δόγματος της ακεραιότητας της οθωμανικής αυτοκρατορίας και περιστολή του ελληνισμού από κάθε προσπάθεια «περί κρείσσονος τύχης». Βλ. σχετικά Ευαγγελίδης Τρύφων τα μετά τον Όθωνα 1898, σ.σ 53-55, Κυριακίδης Επαμ., Ιστορία του σύγχρονου ελληνισμού τόμ. 2ος , 1892, σ.σ 237-239, Φιλάρετος Γ. Ξενοκρατία και βασιλεία εν Ελλάδι, 1973, σ.σ 120-121.
15. Βλ. Πρακτικά Ιβ` Ιονίου βουλής, συνεδρίαση Στ`, 12/24 Μαρτίου 1862, σ.σ 216-217 αγόρευση του Ζερβού Ηλία κ. ά.
16. Βλ. τα ονόματά τους στα Μνημεία ιστορικά αναγόμενα εις την Ένωσιν του Ιονίου κράτους, 1914, σελ. 14. ήσαν ανά 10 στα 3 μεγαλύτερα νησιά, Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, 6 στη Λευκάδα και ανά 2 στην Ιθάκη, Κύθηρα και Παξούς.
17. Βλ. Μνημεία ιστορικά, ό.π, σελ. 15
18. Βλ. το λόγο του Storks στα Μνημεία ιστορικά. σ.σ 17-19 στα αγγλικά και σ.σ. 19-21 σε επίσημη μετάφραση
19. Ψηφίσματα-απλές διακηρύξεις για την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα καταγράφονται: α) ψήφισμα της ΙΑ` Ιονίου βουλής στις 20 Ιουνίου 1857, με το οποίο διακηρυσσόταν ότι μόνη επιθυμία και θέληση του λαού είναι η παύση της «Προστασίας» και η Ένωση των νησιών με την Ελλάδα με την επισήμανση ότι είναι έτοιμος ο καθένας από τους αντιπροσώπους να την υπογράψει «ουχί απλώς δια της μελάνης, αλλά δι` αυτού του αίματός του». Το ψήφισμα αυτό γίνηκε αποδεκτό παμψηφεί από τα μέλη της ΙΗ` βουλής με πρωτοβουλία του Κων. Λομβάρδου, ενώ ο Ηλίας Ζερβός κατήγγειλε ότι το ψήφισμα αυτό ήταν πρώτον «αιμομικτιθής συγχωνεύσεως πολιτικά ετερόκλητων στοιχείων», ψηφίστηκε δε για καθησυχασμό του λαού από το φάσμα του αποικισμού Κερύρας- παξών επί της αρμοστείας Young. Βλ. την κατγγελία Ζερβού στο Ενωτικόν ζήτημα, ό.π , σελ. 15, για τον αποικισμό Κερκύρας-Παξών βλ. Πρακτικά της Ια` Ιονίου βουλής, σ.σ 465-466, 467-469, εφημ. Αναγέννησις, έτος Ι` Αρ. φύλ.36, 15 Νοεμβρίου 1858, άρθρο σ.σ 3-4. Βλ. και Χιώτης Παν., ό.π, 2ος , σελ. 371.
Επίσης η ΙΑ` Ιόνιος Βουλή, μετά την αποστολή του Γλάδστωνος στα νησιά και με την υπόδειξή του και πάντα με πρωτεργάτη τον Κων. Λομβάρδο, ψήφισε στις 17/29 ιανουαρίου 1859 τη διακήρυξη «ότι η μόνη και ομόθυμος θέλησις του λαού υπήρξε και είναι η Ένωσις απάσης της Επτανήσου μετά του βασιλείου της Ελλάδας, έπειτα από ικετήρια αναφορά στη βασίλισσα. Βλ. σχετικά εφημ. Αναγέννησις, Παράρτημα του φυλ. 44, σ.σ 1-2 και Πρακτικά ΙΑ` Βουλής, έκτακτη σύνοδος σ.σ 9-10 και 26, 30-31.
Τέλος η ΙΒ` Ιόνιος βουλή στο λόγο του Storks σε διακήρυξή της επεσήμαινε ότι «η αμετάθετος θέλησις του Ιονίου λαού είναι υπέρ της μετά της ελευθέρας Ελλάδος πολιτικής της Επτανήσου συνεννοήσεως» και ότι «η εθνική του λαού αποκατάστασις συνιστά τη μόνη θεραπεία των δεινών του». Βλ. Πρακτικά ΙΒ` Βουλής, σ.σ 348-349, Η ΙΒ` επίσης, βουλή, ψήφισε την πρόταση «Η ΙΒ` Βουλή εμμένουσα εις την από 15/ 29 ιανουαρίου 1859 διακήρυξη της ΙΑ` αποφαίνεται να γίνει παράστασις εις την αγγλίδα Άνασσαν να συμπράξει εις την αποδοχήν της διακηρύξεως της ΙΑ` Βουλής».Βλ. Πρακτικά ΙΒ` Βουλής, σελ. 1092.
20. Αυτό είναι
Ψήφισμα
Της Βουλής των Αντιπροσώπων
Επειδή η Ανεξαρτησία, η Κυριαρχία και η Εθνικότης εκάστου λαού είναι δικαιώματα φυσικά και απαράγραπτα•
Επειδή ο λαός της Επτανήσου απαρτίζων μέρος αναπόσπαστον της ελληνικής φυλής στερείται σήμερον της πραγματικής απολαυής και εξασκήσεως των τοιούτων δικαιωμάτων
Επειδή προς τοις άλλοις εξέλειψαν πλέον αι αφορμαί, ένεκα των οποίων ετέθη υπό τηνν αγγλικήν προστασίαν δυνάμει συνθήκης, εις την οποίαν ουδεμίαν ποτέ έδωσεν συγκατάβασιν
Επειδή, τέλος, μερίς της ελληνικής φυλής, εις την οποίαν ανήκει, δηλ. η απελευθερωμένη Ελλάς, ανέκτησε τα κυριαρχικά και εθνικά αυτής δικαιώματα.
Δι` όλα ταύτα η πρώτη ελευθέρα Βουλή των αντιπροσώπων της Επτανήσου
Διακηρύττει
Ότι η ομόθυμος, στερεά και αμετάτρεπτος θέλησις του Επτανησιακού λαού είναι η ανάκτησις της ανεξαρτησίας του και η ένωσις αυτόύ με το λοιπόν έθνος του, την απελευθερωμένην Ελλάδα.
Η παρούσα διακήρυξις θέλει διαβιβασθεί, δια διαγγέλματος της Βουλής προς την προστάτιδα δύναμιν, όπως δια των αρμοδίων μέσων, διακοινώσει αυτήν και εις τας λοιπάς της Ευρώπης δυνάμεις, δια να ενεργήσωσι ομού προς ταχείαν αυτής πραγματοποίησιν.
Εν τη Βουλή των Αντιπροσώπων τη 26η Νοεβρίου 1850
Οι Αντιπρόσωποι
Γεράσιμος Α. Λιβαδάς, Ναθαναήλ Δομενεγίνης, Άγγελος Δεσύλας, Φραγκίσκος Δομενεγίνης, Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, Ιωσήφ Μομφερράτος, Τηλέμαχος Παΐζης, Ιωάννης Τυπάλδος Δοτοράτος, Σταματέλος Πυλαρινός, Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος, Χριστόδουλος Ποφάντης. Βλ. τα της 26ης Νοεμβρίου 1850 κ.ά
21. Για την Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών: τις προδρομικές της απαρχές κατά την περίοδο της κυριαρχίας των Δημοκρατικών Γάλλων στα Επτάνησα, 1797-1799, την προδρομική θεμελίωσή της κατά την περίοδο της Επτανήσου Πολιτείας 1800-1807, την προδρομική της πορεία κατά τις επόμενες περιόδους, της κυριαρχίας των Επτανήσων από τους αυτοκρατορικούς Γάλλους, της σταδιακής κυριαρχίας του από τους άγγλους, των πρώτων δεκαετιών της αγγλικής Προστασίας, των αρχών της, με τις οποίες συμπίπτει και η ελληνική επανάσταση στα 1821, 1815- 1830, και της περιόδου 1830-1845, τέλος την ακμή της, 1845-1864 με επίμετρο τους επιγόνους των Ριζοσπαστών: έχει συγγραφεί από τον υποφαινόμενο πολυσέλιδη μελέτη τεκμηριωμένη σε πλούσια, κατά περιόδους βιβλιογραφία, πηγών και βοηθημάτων.
21. Βλ. για όλα, όσα έγιναν κατά τη σχετική της Θ` ιόνιας Βουλής συνεδρίαση Πρακτικά των συνεδριάσεων της Νομοθετικής Συνελεύσεως του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων κατά την πρώτην σύνοδον της ενάτης βουλευτικής περιόδου, 1850, σ.σ 772-773, Τα της 26ης Νοεμβρίου 1850, όπου και διαμαρτυρίες των Ριζοσπαστών βουλευτών, Ρώμα Κανδιάνου, Ανασκευή του φυλλαδίου των Ριζοσπαστών βουλευτών. Βλ. και Γεώρ. Βερύκιος, ό.π, σ. 148, ζερβός Ηλ. Η επί της αγγλικής Προστασίας επτάνησος Πολιτεία, σ. 92, Lenormant Fr. La question, p.p 82-85 κ.ά.
22. Βλ. σχετικά Πρακτικά της Θ` Ιονίου βουλής, 1850, σ.σ 272-273, Τα της 26ης Νοεμβρίου 1850, σ.σ 25, Ζερβός Ηλίας, Βιογραφία, σελ. 43 κ.ά.
Οι απόψεις σχετικά με τη διαδικασία, που ακολουθήθηκε κατά την ανάγνωση του ψηφίσματος των Ριζοσπαστών στην Θ` Ιόνιο Βουλή για την ένωση καταγράφονται διάφορες. Σύμφωνα με τας Πρακτικά της Θ` Βουλής, ο Ιω. Τυπάλδος Δοτοράτος πρόφθασε να διαβάσει την πρώτη, μόνο, παράγραφο του ψηφίσματος «Επειδή η Ανεξαρτησία…διακιώματα φυσικά και απράγραπτα», όταν παρενέβη ο αρμοστής και με διάγγελμά του διέκοψε τη συνεδρίαση και, σε συνέχεια, διέλυσε τη Βουλή. Σύμφωνα όμως με το φυλλάδιο Τα της 26ης Νοεμβρίου 1850, σελ. 25 η ανάγνωση του ψηφίσματος από τον Ριζοσπάστη βουλευτή είχε φτάσει στο τέλος της προτελευταίας παραγράφου του μέσα σε βαθιά τη συγκίνηση των βουλευτών και του πολυπληθούς ακροατηρίου όταν «παρά πάσαν προσδοκίαν» η συνεδρίαση της Βουλής διά παρανόμου και βίαιας διαταγής του Αρμοστού» αναβλήθηκε, ο πρόεδρος κανδια΄νος Ρώμας εγκατέλειψε τη θέση του για να επακολουθήσουν έντονες οι διαμαρτυρίες των Ριζοσπαστών και άλλων βουλευτών και του ακροατηρίου, ενώ το ψήφισμα κατατέθηκε στην έδρα του προεδρείου.
23. Το ψήφισμα της ΙΓ` Ιονίου βουλής για την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα είναι:
Η βουλή της Επτανήσου
εκλεχθείσα συνεπεία προσκλήσεως της Προστάτιδος Δυνάμεως και συνελθούσα, όπως οριστικώς αποφανθεί περί της εθνικής αποκατάστασεως του Ιονίου λαού, πιστώς δε εκδηλούσα τον πόθον και την ανέκαθεν σταθεράν αυτού θέλησιν, και συμφώνως προς τας προηγηθείσας ευχάς και διακηρύξεις των ελευθέρων Ιονίων βουλών
Ψηφίζει
Αι νήσοι Κέρκυρα, Κεφαλληνία, Ζάκυνθος, Λευκάς, Ιθάκη, Κύθηρα, Παξοί και τα εξαρτήματα αυτών ενούνται μετά του βασιλείου της Ελλάδος, όπως εσαεί αποτελώσιν αναπόσπαστον αυτού μέρος εν μια και αδιαιρέτω πολιτεία υπό το συνταγματικόν σκήπτρον της Αυτού Μεγαλειότητος του βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α` και των διαδόχων αυτού
Εγένετο εν τω Βουλευτηρίω
Εν Κερκύρα τη 23 Σεπτεμβρίου του σωτηρίου έτους 1863
Στέφανος Παβοβάς, Πρόεδρος
Δημήτριος Μηλιαρέσης, Αντιπρόεδρος
(ακολουθούν οι υπογραφές βουλευτών 35)
Ν. Λούζης Ι. Δούσμανης
Γραμματείς
Βλ. το ψήφισμα αυτό στα Μνημεία ιστορικά, ό.π, σελ. 25, Γ. Α. Ράλλης, Ελληνικοί Κώδικες, σελ. 9. Βλ. ακόμη, Ευαγγελίδης Τρύφων, Τα μετά τον Όθωνα, σ.σ 77-78, Lenormant Fr., La Grece et les iles ioniennes, p. 209, Χιώτης Παν., Ιστορία του Ιονίου κράτους, τομ. 2ος σ.σ 640-641 κ.ά.
24. Βλ. Στα μνημεία Ιστορικά, ό.π, σελ.14 όπου καταγράφονται 42 οι βουλευτές της ΙΓ` Ιονίου βουλής, που υπέγραψαν το Σεπτέμβρη 1863 το ψήφισμα της Ένωσης να είναι: από την Κέρκυρα 10, Διομήδης Νικ. Δελβινιώτης, Στέφανος Παδοβάς, Σωκράτης Δημ. Κουρής, Σπυρ. Χριστοδούλου κόμ. Βούλγαρης Οκλέρ, Κων. Σπυρ. Τόμπρος, Σταμ. Αντ. Λάσκαρις, Αχιλλεύς Σπυρ. Δελβινιώτης Βαρότσης, Θεόδ. Φραγκ. Βεντούρας, Σπυρ. Νικ. Κόμης Βέγιας Βούλγαρις, Θεόδ. Βενεδίκτου κόμης Τριβόλης· από την Κεφαλονιά 10: Αναστ. Πέτρου κόμ. Μεταξάς, Ιωάν. Σασ. Άννινος, Δημ. Ανδ. Μηλιαρέσης, Αντ. Φραγκ. Βρυώνης, Νικ. Παν. Βαλιέρης, Βαπτιστής Σάββα Άννινος, Ιωάν. Γερ. Τυπάλδος Δοτοράτος Καπελέτος, Σπυρ. Ανδ. Άννινος Καβαλιεράτος, Γεράσ. Ανδ. Λιβαδάς, Νικ. Γεωρ. Ιγγλέσης. Από τη Ζάκυνθο 10:Κων. Χαραλ. Λομβάρδος, Διον. Αγγ. Μεταξάς Σαντορίνης, ανδ. Θεοδ. Σιγούρος, Ανδ. Ιωάν. Κοκκίνης, φραγκ. Αντ. Κόμης Κουερίνος, Νικόλ. Παναγ. Καραμαλίκης, Ανδ. Φραγκ. Τερτσέτης, Ιωάν. Αντ. Μόζερος Καλλιανέσης, Δημ. Στυλ. Μιχαλίτσης, Ανδ. Γερ. Πέτρου Πλέσσας. Από τη Λευκάδα 6: Αριστ. Ιωάν. Βαλαωρίτης, Ευστ. Σπυρ. Φίλιππας, Δημ.Αντ. Κόνδαρης, Μάρκος Φιλ. Καλκάνης, Γεράς. Σπύρ. Σέρβος, Ιωάν. Νικ. Μαρίνος. Από την Ιθάκη 2:Γεώρ. Ανδ. Πήλικας, Μάρκος Φωκά Παΐζης. Από τα Κύθηρα 2: Γεώρ. Ιωάν. Μάρμαρης, Γεώρ. Παν. Αρώνης. Από τους Παξούς 2: Ιωάν. Δημ. Βελιανίτης, δημήτριος Ιωάν. Μακρής.
25. Βλ. Ζερβός Ηλίας, Βιογραφία, σ.σ.110-111
26. Βλ. εφημ. Αναγέννησις, έτος Ι`, αρ,. φύλ. 55, 18 Απριλίου 1859, κύριο άρθρο. Βλ. και Λουκάτος Σπύρος, Τα οράματα των Ριζοσπαστών, Κοινωνική Απελευθέρωση σε μια Ευρώπη των λαών, στο ένθετο της εφημερίδας της Αθήνας, Η Καθημερινή, 30 Μαΐου 1999 «Ο Τύπος στα Επτάνησα της αγγλοκρατίας», σ.σ 9-10.
27.Η Ένωση πραγματοποιήθηκε και κατοχυρώθηκε με τη συνθήκη του Λονδίνου στις 17/29 μάρτη 1864. περιλαμβάνει αυτή 10 άρθρα. Επακόλουθά της: η διάλυση της ΙΓ` Ιονίου βουλής στις 17/29 Απρίλη 1864, η ανάληψη της εξουσίας στα νησιά από τον πληρεξούσιο της Εθνοσυνέλευσης Θρασ. Ζαΐμη στις 25 Απρίλη/7 Μάη 1864, η επίσημη εγκατάσταση των ελληνικών αρχών στην Κέρκυρα με υποστολή της αγγλικής σημαίας από τα φρούρια του νησιού και την ανάρτηση της ελληνικής σημαίας στις 21 Μάη/2 Ιουνίου 1864. Βλ. τη συνθήκη του Λονδίνου και την επακολουθήσασα εγκατάσταση των ελληνικών αρχών στα νησιάΜνημεία ιστορικά, ό.π, σ.σ 47-52, Γ.Α Ράλλης, Ελληνικοί κώδικες, σ.σ 11-17, Επίσημα έγγραφα, σ.σ 130-133 κ.ά.
28. Βλ. ένθετο εφημ. Τη; Αθήνας «Η Καθημερινή», 30 Μαΐου 1999 «Ο Τύπος στα Επτάνησα της αγγλοκρατίας, όπου Λουκάτος Σπύρος Τα οράματα των ριζοσπαστών, Κοινωνική απελευθέρωση σε μια Ευρώπη των λαών, σ.σ 9-10.
29. Βλ. και Μνημεία ιστορικά, ό.π, σελ.15
30. Βλ. Ευαγγελίδης Τρύφων, Τα μετά τον Όθωνα, σ.σ 54-55, Κυριακίδης Επ, Ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού, τόμ. 2ος, σελ. 239, Φιλάρετος Γ. Ξενοκρατία, 120-121
31. Βλ. Ζερβός Ηλίας, η επί της αγγλικής προστασίας Επτάνησος Πολιτεία, σ.σ 110,111,112.
32. Βλ. Ζερβός Ηλίας, Βιογραφία, σ.σ. 106 και 109
33. Βλ. Ζερβός Ηλίας, Το Ενωτικόν ζήτημα από Γ .Γ. Αλυσανδράτο, σ.σ 21,27
34. Bλ. Πανάς Παν., Βιογραφία Ιωσήφ Μομφερράτου, σ. 28
35. Βλ. Lenormant Fr., La Grece et les iles ioniennes, p.p. 203-204