Γερουσία, «το ήμισυ του Τουρκικού στρατού, το ανθηρότερον και εκλεκτότερον εγκατέλειψε την πολιορκίαν της Λευκάδος, επιδοθέν εις τον καταδιωγμόν των ανδρείων τούτων». Αλλ’ οι ανδρείοι ούτοι, εκτελούντες το σχέδιον του επιτηρητού, και παροτρυνόμενοι υπό των προτροπών του αρχιεπισκόπου Άρτης Ιγνατίου, όστις καταδιωκόμενος υπό του Αλή Πασά, είχε προλαβόντως καταφύγει εις Κέρκυραν, επίφερον παντού πυρ και μάχαιραν, ουδεμίαν άνεσιν δίδοντες προς τους καταδιώκοντας αυτούς. Εις δε τα πέριξ ΄Αρτης και Αγράφων καταμαχησάμενοι, έως εξακόσιοι εαυτών, ηγούμενοι υπό του Κίτσου Βότσαρη και Κατσαντώνη, υπέρ τους τρισχιλίους Αλβανούς και 700 σωματοφύλακας ιππείς, οίτινες Ζογαδόροι, προσωνυμούντο, ένθα εφονεύθησαν μόνοι δέκα αυτών, μεθ’ ών ο ανδρείος Δίπλας, απεσύρθησαν μεγαλαυχούντες δια την νίκην εις Λευκάδα. Και είτα εσυμποσίαζον μετά του Καποδιστρίου, του επισκόπου Ιγνατίου και του στρατηγού Παπαδοπούλου, διηγούμενοι τας ανδραγαθίας των…»
[Χιωτης Απομνημονεύματα, σελ. 878]
«…Αλλ’ οι ανδρείοι ούτοι, εκτελούντες το σχέδιον του επιτηρητού, και παροτρυνόμενοι υπό των προτροπών του αρχιεπισκόπου Άρτης Ιγνατίου, όστις καταδιωκόμενος υπό του Αλή Πασά, είχε προλαβόντως καταφύγει εις Κέρκυραν, επίφερον παντού πυρ και μάχαιραν, ουδεμίαν άνεσιν δίδοντες προς τους καταδιώκοντας αυτούς. Εις δε τα πέριξ ΄Αρτης και Αγράφων καταμαχησάμενοι, εως εξακόσιοι εαυτών, ηγούμενοι υπό του Κίτσου Βότσαρη και Κατσαντώνη, υπέρ τους τρισχιλίους Αλβανούς και 700 σωματοφύλακας ιππείς, οίτινες Ζογαδόροι, προσωνυμούντο, ένθα εφονεύθησαν μόνοι δέκα αυτών, μεθ’ ών ο ανδρείος Δίπλας, απεσύρθησαν μεγαλαυχούντες δια την νίκην εις Λευκάδα. Και είτα εσυμποσίαζον μετά του Καποδιστρίου, του επισκόπου Ιγνατίου και του στρατηγού Παπαδοπούλου, διηγούμενοι τας ανδραγαθίας των…»
[Χιωτης Απομνημονεύματα, σελ. 878]
Τα επινίκια στο Μαγεμένο της Λευκάδας. Εκεί, γράφει στην αναφορά του ο Καποδίστριας:
«Ο Πανιερώτατος Ιγνάτιος, αν και δεν ήταν καλά στην υγεία του, πήγε στην εξοχή στην τοποθεσία που λέγεται «Μαγεμένο». Στρατοπέδεψε κάτω από τα δένδρα, στα περιβόλια, έχοντας γύρω του τ’ ανδρεία παλικάρια του που ήταν πάνω από τετρακόσια. Ήταν μια υπέροχη ημέρα. Καθήσαμε κάτω από τη σκιά μιας πυκνόφυλλης καρυδιάς. Ο Πανιερώτατος Ιγνάτιος, ο στρατηγός Παπαδόπουλος κι’ εγώ, είχαμε περιτριγυρισθεί από τους Έλληνες καπεταναίους και ιδίως από τον σοφό και γενναίο Μπότσαρη [σ.σ. τον Κίτσο Μπότσαρη, εκ των ηγητόρων της επίθεσης˙ βλ. παρακάτω], από τον αρειμάνιο Κατσαντώνη κι’ από καμπόσους άλλους που δεν είναι εύκολο να συγκρατηθούν τα ονόματά τους, γιατί είναι λίγο ασυνήθιστα. Τον πρώτο τούτο κύκλο πλαισίωνε ένας δεύτερος με τους υπόλοιπους. Πέρασε το πρωινό ακούγοντας από τους πιο εύγλωττους την αφήγηση των επιχειρήσεών τους. Ακολούθησε ένα γεύμα που είχε όλο τον χαραχτήρα των ηρωικών συμποσίων που ύμνησε ο Όμηρος. Στερνά μουσική, τραγούδι και χορός…»
[Λούντζης Επτάνησος Πολιτεία, σελ. 170 κ. σημ. 1][21]
Μια τέτοια συνάθροιση ήταν λογικό να εμπνεύσει μεταγενέστερες περιγραφές που έχουν επεκταθεί και σε λεπτομέρειες. «Λένε», μεταφέρει ο Λούντζης, πως ο Καποδίστριας, άξαφνα, συνεπαρμένος από ένα ξέσπασμα πατριωτικού ενθουσιασμού, έκαμε πρόποση για την απελευθέρωση της Ελλάδος και τότε οι συμποσιαστέςσηκώθηκαν όρθιοι, έβγαλαν τα σπαθιά τους και με το χέρι ψηλά, μεγαλόφωνα, πρόφεραν, όλοι εκείνοι, τον φοβερό όρκο…» [στο ίδιο, σελ. 170-1]. Ο Λούντζης έχει υπ’ όψιν ένα βιβλίο του ιταλού Ρεγκάλντι, δημοσιευμένο το 1862, απ’ το οποίο παραθέτει αυτούσιο το εξής απόσπασμα:
«…Μαζεύτηκαν γύρω από τον ένδοξο Κερκυραίο, και γνωρίσθηκαν, από σιμά, τα ανδρειωμένα παλικάρια των ελληνικών επαρχιών, που τα εχώριζαν οροσειρές και πελάγη. Σφίγγοντας το χέρι χαιρετίζονταν αδέλφια στο τραγούδι, στην καραμπίνα, στην εκδίκηση και στην απολύτρωση της πατρίδας τους…»
[στο ίδιο, σελ. 171 κ. σημ. 1]
Ακόμη και ο μεθοδικός Δαφνής επιλέγει αυτό ακριβώς το σημείο για να ξεκινήσει το κεφάλαιο της, αφιερωμένης στον Καποδίστρια, μονογραφίας με τίτλο «Ο Καποδίστριας Διαλέγει». Κατ’ αυτόν ο Καποδίστριας στη Λευκάδα ανακάλυψε μια Ελλάδα που έσφυζε από ζωή, που η παρουσία της γινόταν κάθε μέρα πιο αισθητή, που δεν έκρυβε την επιθυμία της να επιβεβαιώνει την ταυτότητα της, ούτε την αξίωση της να προβληθεί ως ακατάλυτη εθνική ενότητα και να αρχίσει, στο μεσογειακό χώρο, την πορεία της ως ανεξάρτητο εθνικό κράτος. [Δαφνής Καποδίστριας, σελ. 203].
Ο Καποδίστριας συνειδητά χρησιμοποιεί την άμυνα της Λευκάδας για την Οργάνωση ΟΧΙ μόνον Εθνικού στρατού αλλά και στόλου. Όπως λεπτομερώς αναφέρει στις επιστολές του προς τη Γερουσία της Επτανήσου Πολιτείας στις 2 και 18 Ιουνίου του 1817 ο Ι.Κ. έχει την ευθύνη της συγκρότησης του εξοπλισμού και της μισθοδοσίας πλοίων στην υπηρεσία της Επτανήσου Πολιτείας Μεταξύ των πλοίων αναφέρεται και το πλοίο του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη.
ΤΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ.
Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΣΕΡΒΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΥΨΗΛΑΝΤΗ
Η Άμυνα της Λευκάδας είναι απότοκος των ανακατατάξεων που προξένησε η συγκρότηση του Γ΄ αντιναπολεόντειου συνασπισμού, (Ρωσία, Αγγλία, Αυστρία, Πρωσία, Σουηδία, 1804-5) και οι ανοιχτές συγκρούσεις στην Αδριατική και το Ιόνιο. Η Ρωσία συμπαρατάσσεται με την Αυστρία, την Αγγλία και τη Σουηδία, αποστασιοποιούμενη από τη Ρώσο-Τουρκική συμμαχία [Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, σελ. 36 – Ροζάκης, σελ. 365][22].
Παράλληλα η Οθωμανική Αυτοκρατορία αντιλαμβάνεται την έκταση της Ρωσικής επιρροής στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Κέρκυρα. Αντιλαμβάνεται την Ρωσική εργαλειοποίηση της επίκαιρης γεωγραφικής θέσης της Επτανήσου, και γενικά του ελληνικού παράγοντα, για τη διεύρυνση της ρωσικής επιρροής σε ολόκληρη την Βαλκανική.
Καταλυτικό ρόλο σε αυτή τη αποστασιοποίηση παίζει ο ίδιος ο Ναπολέων. Επισημαίνει στην Πύλη ότι:
«…Δύο πράγματα θα εξαλείψωσι αυτήν εκ του αριθμού των δυνάμεων άνευ τιμής τουλάχιστον μαχητού: το να ανέχεται την εγκατάσταση Ρώσων στην Κέρκυρα, επιτρέποντας την απρόσκοπτη διάβαση από τα Στενά, και το να αφήνει τα ελληνικά πλοία του Αρχιπελάγους να υψώνουν ρωσική σημαία. Αυτά θα απέληγαν στην κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Ρώσους…» [Χιώτης Απομνημονεύματα, σελ. 867].
Η Ελληνορωσική επιρροή στην εξεγερμένη Σερβία από τα 1804 και ο απρόβλεπτος για την Πύλη Αλή Πασάς οδηγούν την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην προσέγγισή της με τον Ναπολέοντα.
«…Ο Ναπολέων έβλεπε σωστά τη στρατηγική της Ρωσίας στη Μεσόγειο. Από το 1805 είχε ειδοποιήσει το σουλτάνο ότι οι ρωσικές δυνάμεις, που συγκεντρώνονταν στην Κέρκυρα και που, τον Αύγουστο 1804, αριθμούσαν 11.000 άνδρες, δύο πλοία γραμμής, τρεις φρεγάτες και δώδεκα κανονιοφόρους, δεν αποτελούσαν απειλή για τη Γαλλία αλλά για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Και η εξέλιξη των γεγονότων, όπως η στροφή των Σέρβων προς τη Ρωσία, η προσφορά του Αλή Πασά να συνάψει συμμαχία με την τελευταία εναντίον της Πύλης, η εξέγερση των Μαυροβούνιων και η πρόσκληση που έγινε στους Έλληνες αρματολούς να συνεργαστούν με τους Ρώσους, έδειχνε φανερά τους ρωσικούς αντικειμενικούς σκοπούς…»
[Δαφνής Καποδίστριας, σελ. 199]
O Γαλλορωσικός Ανταγωνισμός στις ηγεμονίες και στην Αδριατική.
Η ναπολεόντεια Γαλλία είχε, από τη πλευρά της, τις δικές της, βλέψεις στην Ανατολή. Ο Ναπολέων απέσπασε, τα τέλη του 1805, τις αυστριακές (πρώην βενετικές) κτήσεις στα Δαλματικά παράλια.
Η Ρωσία, έχοντας ενισχύσει ακόμη περισσότερο το ναυτικό της στην Επτάνησο, είχε μετατρέψει την επτανησιακή πρωτεύουσα Κέρκυρα σε προκεχωρημένο ρωσικό ναύσταθμο, χάρις στον οποίο μπορούσε να παρεμποδίσει τη γαλλική εδραίωση στη Δαλματία:
«…Στις 30 Ιανουαρίου 1806 κατέπλευσε στην Κέρκυρα και μια τρίτη ρωσική μοίρα με διοικητή τον αντιναύαρχο Δημήτριο Σινιάβιν… Με τη μοίρα αυτή η δύναμή του είχε ανέβει σε δέκα πλοία γραμμής, πέντε φρεγάτες, έντεκα μπρίκια και άλλα μικρότερα σκάφη, δώδεκα κανονιοφόρους, δύο μεταγωγικά, ένα νοσοκομειακό. Ο Σινιάβιν, φτάνοντας στην Κέρκυρα πληροφορήθηκε ότι η Αυστρία, με τη συνθήκη του Pressburg (26 Δεκεμβρίου 1805) είχε παραχωρήσει στο Βοναπάρτη όλες τις κτήσεις της στην Αδριατική, δηλαδή τα βενετικά εδάφη που είχε πάρει η Αυστρία με τη συνθήκη του Campoformio. Συγχρόνως ο Σινιάβιν έλαβε πρόσκληση από τους Μαυροβούνιους να τους βοηθήσει στην… κατάληψη του Bocche di Cattaro, του σημερινού Kotor. Στις 5 Μαρτίου…[…] Κοντά στο Cattaro είναι η Ραγούζα. […] Έτσι ο Σινιάβιν μπόρεσε να της προσφέρει, τα μέσα Μαΐου, τη ρωσική προστασία εναντίον των Γάλλων. Η προστασία αυτή δεν ωφέλησε τη μικρή Δημοκρατία, γιατί στις 26 Μαΐου γαλλική δύναμη… την κατέλαβε. […] … στις 2 Αυγούστου, έφτασε στη Ραγούζα ο στρατάρχης Marmont… επί κεφαλής σώματος στρατού από 10.000 άνδρες…»
[Στο ίδιο σελ. 200-1]
Η συνεργασία του Κ. Υψηλάντη με τους Σέρβους η καθοδήγηση του στην Σερβική Επανάσταση και τις διεθνείς της σχέσεις η αποτελεσματικότητα αυτής της καθοδήγησης, την κρίσιμη για την Επτάνησο περίοδο 1804-5-6, καταγράφεται λεπτομερώς από τον Ι. Φιλήμονα στον Β΄ τόμο του Ιστορικού δοκιμίου της Ελληνικής Επαναστάσεως[23]. Η ακόλουθη επιστολή αποτελεί ένα χαρακτηριστικό τεκμήριο του ρόλου του στη Σέρβικη Εθνεγερσία:
«…Ημείς οι υπογεγραμμένοι δια τους Βοεβόδας, στρατιωτικούς μπουλουκμπασίδας και αρχηγούς του Σερβικού Έθνους της επαρχίας Βελιγραδίου… εκπροσωπούντες το πασσαλήκιον τούτο… Καταφυγόντες προς την Υ.Υ. [σ.σ. Υμετέρα Υψηλότητα] εκφράζομεν την αείποτε τηρουμένην εν τη καρδία ημών ευγνωμοσύνην δια τας αγαθότητας της Υ.Υ. ην τηρήσωμεν ως επί λίθου εγγεγραμμένην ένεκα των φιλανθρώπων υμών αισθημάτων… και των φρονίμων συμβούλων, ας αυτή ου παύει δίδουσα ημίν καταδεχόμενη, ίνα δεικνύει τόσα ευεργετήματα εις τον Σερβικόν λαόν… Και επειδή εσμέν πάντες άνθρωποι περιωρισμένοι και λίαν καταδεδυναστευμένοι υπό του τυραννικού ζυγού των Οθωμανών ικετεύομεν την Υ.Υ. ταπεινότατα… όπως ευαρεστηθέντες αναπτύξητε τας εν τη εσωκλείστω επιστολή περιεχομένας λεπτομερείας και διαβιβάσητε αυτήν διά των υπαλλήλων υμών προς τους εν Κωνσταντινουπόλει αντιπροσώπους ημών και… ίνα γράψη επίσης… εις την πόρτα του Υψηλοτάτου Σουλτάνου… […]
Αναφερόμενοι τη Υψηλοτάτη καλοκαγαθία της Υ.Υ. μένομεν μετά σεβασμού… Εκ του Σερβικού στρατοπέδου τη 8 Ιουλίου 1805.
Καραγεώργης, Πεχούτζιτς, Στεφάνοβιτς, Σίμονος Μάρκοβιτζ, Μαλβέϋ κ.ά.»
[Σπηλιωτόπουλος Σερβία, σελ. 123-31][24].
Ο Καθοριστικός ρόλος του Υψηλάντη στη Σερβική Επανάσταση αλλά για τις εξελίξεις σε ολόκληρη την Βαλκανική του Μοριά , αλλά και των Επτανήσων συμπεριλαμβανομένων αναγνωρίζονται τόσο από τη Ρωσία όσο και την Γαλλία του Ναπολέοντα.
Το Γαλλικό υπουργείο των εξωτερικών θεωρεί τον Υψηλάντη καθοριστικό πόλο εξουσίας και καταλύτη εξελίξεων στην περιοχή του Ίστρου και γι’ αυτό αναθέτει στον ανακαλούμενο από την Κωνσταντινούπολη Πρέσβη του, στρατηγό Βρουν , να περάσει από το Βουκουρέστι και να δει τον ηγεμόνα Υψηλάντη και να γνωρίσει τις διαθέσεις του απέναντι στη Γαλλία. Ο Βρουν αναγνωρίζει τις μοναδικές δυνατότητες του Υψηλάντη για τον επηρεασμό των εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή των ηγεμονιών.
Στις αρχές του 1806 η Γαλλία θα αποστείλει έναν των εμπειροτέρων διπλωματών της (Ρέιχαρντ) υπό τον τίτλο του γενικού προξένου με σκοπό να προσεταιριστεί τον Υψηλάντη και να υποσχεθεί ανταλλάγματα ανάλογα της συνδρομής που ήταν διατεθειμένος να παράσχει στα Γαλλικά σχέδια. Η προσέγγιση του Υψηλάντη εθεωρείτο αποφασιστικής σημασίας για την Γαλλική στρατηγική ελέγχου των Δαλματικών ακτών και εκείθεν το πέρασμά της επιρροής της στις περιοχές του Ίστρου. Η αποστολή κατέληξε στην διαπίστωση ασυμβίβαστων στρατηγικών και την Γαλλική απόφαση της με κάθε τρόπο εξαφάνισης από το προσκήνιο του Υψηλάντη ( Δοκίμιον τόμ. Β΄ σελ. 42).
[Το 1806]
Τον Αύγουστο του 1806 ( Ι.Φιλήμονος Δοκίμιον Ιστορικόν τόμ. Β΄, σελ. 44) έστειλε μάλιστα στην Πόλη, ως πρεσβευτή, τον στρατηγό…Σεβαστιάνη με την εντολή να πετύχει: α) […]την άμεση ανάκληση του Υψηλάντη εμπνευστή της τριπλής συμμαχίας ( Ρωσίας –Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Μεγάλης Βρετανίας ) από ηγεμόνα και την απόσπαση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την τριπλή συμμαχία.
Να κλείσει η Πύλη το Βόσπορο… ν’ απαγορεύσει στους Έλληνες να ταξιδεύουν με ρωσική σημαία… Πριν γίνει επίσημα δεκτός, στο ρόλο του, ο Σεβαστιάνη ζήτησε, κατ’ εντολήν της κυβερνήσεώς του άμεση και μυστική ακρόαση από τον Σουλτάνο. Σε αυτήν απαίτησε αυθημερόν την ανάκληση των ηγεμόνων Μολδαυίας και Βλαχίας. Απαίτηση που έγινε δεκτή. Η ανάκληση συνεπαγότανε και αποκεφαλισμό.
Ο Υψηλάντης ενημερωμένος αναχωρεί στις 16 Αύγουστου του 1806 κα συνοδευόμενος από 1000 στρατιώτες και 2 τηλεβόλα… Η αποχώρηση του Υψηλάντη επιφέρει επίσημη απειλή αποχώρησης του Ρώσου και του Άγγλου Πρέσβη από την Κωνσταντινούπολη και επίσημη παράδοση Αγγλικού τελεσιγράφου περί κηρύξεως πολέμου από την Αγγλία (19 Οκτωβρίου 1806, Ι.Φιλήμονος Δοκίμιον ,τόμος Β σελ. 45)[25] αν δεν επαναφερθούν οι Ηγεμόνες Υψηλάντης και Μουρούζης.
Το ρωσικό υπουργείο εξωτερικών συνδέει άμεσα τις υπό τον Υψηλάντη εξελίξεις στη Μολδοβλαχία και την προσπάθεια του για την δημιουργία ανεξάρτητου στρατεύματος στις ηγεμονίες με την αποστολή Ελλήνων ετοιμοπόλεμων αξιωματικών από τα Επτάνησα τον Μοριά…και την ίδια την Ρωσία.(από επιστολή του Ρώσου υπουργού εξωτερικών Κζαρτορίσκι. βλ. Ι. Φιλήμονος Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως τόμ. Β΄,σελ. 28)
Μετά την αντικατάσταση του και την απαγόρευση του διάπλου των Στενών από ρωσικά πλοία η ρωσική στρατιά υπό τον στρατηγό Μίχελσον διατάχτηκε να καταλάβει τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Η Πύλη δεν αντέδρασε πριν τον Δεκέμβριο, όταν, αναθαρρώντας από τον γαλλικό θρίαμβο στην Ιένα, κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία. Αλλά οι Ρώσοι ήταν έτσι κι αλλιώς αποφασισμένοι να εκβιάσουν τα πράγματα [στο ίδιο, σελ. 199-200].
Αυτές οι εξελίξεις εξηγούν το γιατί, κατά τον Ιωάννη Φιλήμονα, εις την Επτάνησον διοργανίζεται το κίνημα των μεσημβρινών επαρχιών της Ευρωπαϊκής Τουρκίας ακριβώς την ίδια εποχή, στα τέλη του 1806 [Φιλήμων Φιλική, σελ. 104-5][26], και το γιατί ο Ν. Κασομούλης τοποθετεί την αρματολική σύναξη στην Κέρκυρα, κατά τα μέσα ή (το σωστό) τέλη του 1806 [βλ. παραπάνω].
Άλλωστε, το ότι η σύναξη έδωσε την ευκαιρία στον Καποδίστρια να τους καλέσει όλους, τους αρματολούς, στη Λευκάδα, δεν οφειλόταν στο ότι εκείνη τάχακιντύνευε πολιορκημένη (ένας πρόδηλος αναχρονισμός), αλλά στον επιθετικό σχεδιασμό της Ρωσίας που αναγνώρισε ο Καποδίστριας και επισημαίνει ο Δαφνής. [βλ. παραπάνω].
Σερβία, σελ. 123-31]
Το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η «άμυνα» της Λευκάδας όπως τονίσαμε προηγουμένως, αναγνωρίζει ο Πουκβίλ, αναφερόμενος και στον ρόλο που διαδραματίζει ο Ιγνάτιος, σε αυτό. Κατά τον Πουκβίλ, «…ζώσα εστία μιας νέας, κατά της Τουρκίας, πατριωτικής συνωμοσίας, ήτις εξυφάνθη εν Κερκύρα», έχει την επίνευση του Σινιάβιν που αναδιοργανώνεται στην Κέρκυρα τα τέλη του 1806, έχοντας «υιοθετήσει» τις βλέψεις του Negosh απ’ τη Βοσνία ως την Αλβανία [βλ. παραπάνω], πριν αναπτυχθεί στο Αιγαίο τις αρχές του 1807.
ΤΟ 1806-1807, Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΩΣ ΚΑΤΑΛΛΗΛΗ ΣΤΙΓΜΉ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΉ ΜΑΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ. ΜΕ ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΟΥ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ
Η ιδέα της γενικότερης εξέγερσης των Ελλήνων, της μετωπικής σύγκρουσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία , την συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, (1806-1807), εκφράζεται επισήμως με τις ακόλουθες τρεις Ελληνικές προτάσεις στην Ρωσική πλευρά.
Από αυτές δυο είναι εισηγήσεις προς το Υπουργείο εξωτερικών της Ρωσίας.
H πρώτη το 1806, από τον επιτετραμμένο της Επτανήσου Πολιτείας στη Ρωσία, Δημήτριο Νεράντζη, (προσωπικό φίλο του Καποδίστρια) για εξέγερση με κέντρο την [Αρς Αποστολή Νεράντζη, σελ. 33][27].
Η δεύτερη στις 14 Νοεμβρίου 1806, από τον Κωνσταντίνο Υψηλάντη, (πατέρα του Αλέξανδρου Υψηλάντη ο οποίος προέβαλλε τη σκοπιμότητα του να «κενωθώσι εκ της τουρκικής φρουράς αι τέσσαρες επί της στερεάς, πόλεις του Βουθρωτού, Πάργας, Πρεβέζης και Βονίτσης και τεθώσι υπό την Κυβέρνησιν των νήσων τούτων» (των Ιονίων Νήσων).
Και η Τρίτη είναι η πρόταση του Θ. Κολοκοτρώνη στην ηγεσία των στρατιωτικών και ναυτικών δυνάμεων της Ρωσίας στην Αδριατική και τη Μεσόγειο, στον Παπαδόπουλο και τον Σινιάβιν. (Κολοκοτρώνη, Διήγησης Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από το 1770 έως το 1836).
Ο Κολοκοτρώνης, ο οποίος φτάνει στην Κέρκυρα το 1806 και μετέχει στην αρματολική σύναξη, αναφέρει και ένα συμβούλιο υπό τον Σινιάβιν, στο οποίο συζητείται μια επίθεση στην Κωνσταντινούπολη σε συνεργασία και με τον αγγλικό στόλο:
«Εις τους Κορφούς εύρηκα τον Παπαδόπουλο [ελληνικής καταγωγής συνταγματάρχη και διοργανωτή του τακτικού στρατού της Επτανήσου Πολιτείας βλ. παρακάτω] και τον Συνέβη [Σινιάβιν], όστις ετοιμάζετο μαζί με τα αγγλικά να κτυπήσουν την Κωνσταντινούπολη, του έδωκα μίαν γνώμην, ότι εις την Επτάνησο ευρίσκοντο 1.200 Ρούσοι και 5.000 Έλληνες εις την δούλευση της Επτανήσου [Πολιτείας] και είχαν και δώδεκα κομμάτια ντελίνια [πλοία «της γραμμής»] της Βαλτικής και της Μαύρης Θάλασσας. Ήσαν σαράντα ντελίνια, φρεγάτες και μπρίκια, τα οποία είχε βγάλει δια να χτυπήσει τον Βοναπάρτη και με άλλους 10.000 νησιώτας να γίνουμε χιλιάδες 25, και έξη καράβια, δια του Κορινθιακού κόλπου, και τα άλλα δια της Αιγίνης, να αποβιβασθώμεν έξω, και τους υποσχόμουν εις δύο μήνας να ελευθερώσω την Πελοπόννησον. Ο στρατηγός Παπαδόπουλος εδέχτηκε την πρόταση μου, έγινε συμβούλιο από τον Συνέβη, Μοτσενίγο [επιτετραμμένος του τσάρου], Μπενάκη και αντιναύαρχο Λέλη [F.P. Lelli, του μεταγωγικού πλοίου «της γραμμής» Άγιος Μιχαήλ], και ο Μπενάκης εναντιώθη, λέγων ότι: «Την Πατρίδα μου, εγώ δεν τη χαλάω άλλη μια φορά σαν το πατέρα μου». Ο Μοτσενίγος είπε ότι: «Πρέπει να κτυπήσουμε το κεφάλι, όπου είναι η Κωνσταντινούπολις και έπειτα, όταν κτυπήσουμε το κεφάλι, το επίλοιπον είναι εδικό μας». Έτσι δέχτηκαν την γνώμην του και απέρριψαν την εδική μου. ( Κολοκοτρώνη ΔΙΗΓΗΣΙΣ, σελ. 31)[28].
Οι προτάσεις αυτές δεν φαίνονται ξένες προς την δράση των Ρωσικών δυνάμεων στο Αιγαίο. Από τον Μάρτιο του 1807 Ο Ρώσσος Ναύαρχος Σινιάβιν έχει αποκλείσει τα Δαρδανέλια.. Τον Ιούνιο του 1807 αφού αποσύρεται από Δαρδανέλια συγκρούεται με τον Οθωμανικό στόλο στην Ιστορική Ναυμαχία του Άθω χαρίζοντας στους Ρώσους τον απόλυτο έλεγχο στο Αιγαίο». Τα σχέδια αυτά (για έναν εθνικό ξεσηκωμό) προκατέλαβε η βεβιασμένη διείσδυση στα Δαρδανέλια και ο κατάπλους στην Κωνσταντινούπολη βρετανικού στόλου (19 Φεβρουαρίου 1807), ο οποίος δεν εκμεταλλεύτηκε τον αιφνιδιασμό ελλείψει αποβατικής δύναμης – που θα είχαν ευχερώς προσφέρει οι Ρώσοι αν είχε ζητηθεί [Δαφνής Καποδίστριας, σελ. 201][29].
(Η σχέση της άμυνας της Λευκάδας με τις Βαλκανικές εξελίξεις-εξεγέρσεις, στο πλαίσιο των ανταγωνισμών, Ρωσίας, Γαλλίας, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτυπώνεται θαυμάσια στη δράση αλλά και την αλληλογραφία του Κωνσταντίνου Υψηλάντη).
Η αδιαμφισβήτητη και χαρακτηριστικότερη απόδειξη αυτής της σχέσης είναι η καθόλου γνωστή κήρυξη πολέμου της Επτανήσου Πολιτείας στην Γαλλία.
Σε αυτό το πλαίσιο των διεθνών ανταγωνισμών όπου εντάσσεται η «άμυνα» της Λευκάδας, αναγκάζεται η Επτάνησος Πολιτεία, συντασσόμενη με τις αντιναπολεόντειες δυνάμεις, να κηρύξει τον πόλεμο στη Γαλλία, σύμμαχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στις 17 Ιουνίου 1806. (Λούντζης Επτάνησος Πολιτεία, σελ. 155-6 κ. σημ. 2]. Παρά την «εκτός κάθε μέτρου» προσλαμβανόμενη αυτή την κήρυξη πολέμου, οφείλουμε να τονίσουμε ότι, απέναντι στιςμεσημβρινές επαρχίες των Οθωμανών, η Επτάνησος ήταν πραγματική απειλή. Απειλή ιδιαίτερα σημαντική λόγω της Ρωσο-Επτανησιακής συνεργασίας και λόγω του εκ μέρους της συντονισμού των αποδεδειγμένα αξιόμαχων Ελληνικών ενόπλων δυνάμεων των κλεφταρματωλών.
Ως Πολιτεία, η Επτάνησος, η Επτάνησος του Καποδίστρια, διακήρυξε και υλοποίησε τη συσπείρωση αξιοπρόσεκτων ελληνικών δυνάμεων στο πλευρό της Ρωσίας, με δέλεαρ την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
Ο Κολοκοτρώνης λογάριασε «5.000 Έλληνες εις την δούλευση της Επτανήσου». Ο κανονισμός του επτανησιακού στρατού, έργο του Παπαδόπουλου, προέβλεπε χιλιαρχίες στα πολυανθρωπότερα νησιά [Κουρκουμέλης σελ. 242-244)[30].
Τα αρματολικά σώματα ήταν υπολογίσιμα. Τον χειμώνα 1805/1806 οι Σουλιώτες της Κέρκυρας με κάμποσους Χιμαριώτες συνέπηξαν μονάδα 1.700 ανδρών [βλ. παραπάνω]. Το 1805, στη Ζάκυνθο, 600 Μανιάτες στρατολογήθηκαν υπό τον Μανιάτη μαγιόρο (ταγματάρχη) Πιέρο Γρηγοράκη, βετεράνο του γαλλικού στρατού[Χιώτης Ιστορία, σελ. 339]. Το 1807 ο Κολοκοτρώνης ήξερε κι ένα δεύτερο «πελοποννησιακό» τάγμα που είχε οργανωθεί στη Ζάκυνθο, υπό τον Αναγνωσταρά [Κολοκοτρώνη απομνημονεύματα, σελ. 56-7].
Η κήρυξη του πολέμου στην Γαλλία από την Επτάνησο Πολιτεία συμπίπτει με την μεγάλη επίθεση των Οθωμανών στην εξεγερμένη Σερβία.
Τον Μάρτιο του 1806 οι Σέρβοι δέχονται καθολική επίθεση από τον Πασά της Βοσνίας Βεκήρ και των Μεχμέτ και Ιμπραχήμ Πασά του Σκουταρίου, αμύνονται ηρωικά και θριαμβεύουν έναντι των Οθωμανών.
Η σύναξη του 1806 στην Κέρκυρα συμπίπτει με αυτή την επίθεση. Το δεύτερο μέτωπο στα μετόπισθεν του Αλή Πασά παραλύει τις δυνάμεις του και δεν του επιτρέπει να συντονιστεί με τους πασάδες της Βοσνίας και Σκουλενίου που χτύπησαν την εξεγερμένη Σερβία.
Με την Συνθήκη του Τιλσίτ (Ιούλιος 1807) το νεοσύστατο κράτος χαρίστηκε απ’ τον προστάτη του, τσάρο Αλέξανδρο, στον Ναπολέοντα. Ουσιαστικά οδηγήθηκε στην διάλυσή του. Η συνθήκη του Τιλσίτ , ανέστειλε δραματικά ασφυκτικά την δυναμική της εθνικής μας ανασυγκρότησης, μέσα από το καλά προετοιμασμένο προγεφύρωμα των Ιονίων .
Στη Συνθήκη των Παρισίων του 1815 η Αγγλική πλευρά κατέβαλλε κάθε δυνατή προσπάθεια να ματαιώσει την επανίδρυσή του και στη συνέχεια να περιορίσει,όσο το δυνατόν περισσότερο, τα όρια της ανεξαρτησίας του και στη συνέχεια να μετατρέψει την «προστασία» του ανεξαρτήτου κράτους, που της ανετέθη, σε σκληρό αποικιακό καθεστώς..
Ο ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΠΑΡΑΔΙΔΕΙ ΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ ΣΤΟΥΣ ΓΑΛΛΟΥΣ.
Ο Καποδίστριας παρέδωσε τη Λευκάδα στον υποστράτηγο Forestier, εκπρόσωπο του Γάλλου επιτετραμμένου Berthier, και επέστρεψε στην Κέρκυρα τις 2 Σεπτεμβρίου, μετά από μετάκληση της κυβερνήσεώς του.
Ενώ οι Γάλλοι διαδέχονταν τους Ρώσους στα Επτάνησα, οι αρματολοί εναπέθεταν τις ελπίδες τους σε καλύτερους καιρούς. Για την παράδοση των Επτανήσων στους Γάλλους ο Καποδίστριας στο γνωστό υπόμνημά του (συνοδευτικό της παραίτησης του από τη Ρωσική υπηρεσία), στον τσάρο Νικόλαο Α΄, κατά τα τέλη του 1826,(λαθεμένα χαρακτηριζόμενο ως αυτοβιογραφία), ο Καποδίστριας αναφέρει:
Καθ’ ήν στιγμήν τα Γαλλικά στρατεύματα αντικατέστησαν τα Ρωσσικά, εγώ ευρισκόμην εν Αγία Μαύρα, επικεφαλής της Ιονίου Εθνοφυλακής και των εν Ρωσική υπηρεσία Σουλιωτών και Ρουμελιωτών, ησχολούμην δε περί τα μέτρα άτινα επρόκειτο να ληφθούν προς απόσπασιν των οχυρών της παραλίας θέσεων από των χειρών του Αλή Πασά και των Γάλλων, των τότε συμμάχων αυτού.
[Αρχείο Καποδίστρια, σελ. 4-5][31]
Σε αυτό δε το σημείο ο Καποδίστριας επισημαίνει, επίσης, ότι «οι σχέσεις μου, λοιπόν με τους Έλληνας της Ηπείρου, της Πελοποννήσου, και του Αιγαίου, χρονολογούνται αφ΄ής εποχής, υπηρετών την πατρίδα μου, υπηρέτουν συγχρόνως και την Ρωσσίαν».
Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ..
« Απηλπισμένον ήδη το εκεί Στρατιωτικόν Σώμα των Ελλήνων σχεδιάζει εις την Αγίαν Μαύρα και αποφασίζει(1808) την έξοδον του εις την Στερεάν, δια να κινήση νέαν επανάστασιν του τόπου υπό το πρόσχημα της Τυραννίας του Αλή Πασσά…Οι πολεμικοί Έλληνες της Αγίας Μαύρας συναγροικούνται με τους έξω οπλαρχηγούς ένας των οποίων ήτο και ο ΠΑΠΑ-ΘΥΜΙΟΣ…( (Ιωάννης Φιλήμων Φιλική Εταιρεία σελ. 107).Για την τύχη του ως άνω κινήματος βλ. επίσης τον Ιωάννη Φιλήμονα.(σελ. 108-110)
Mε την αναχώρησιν του Κολοκοτρώνη προς τους Κορφούς… μετά την άτυχην εκστρατείαν του Νίκου Τζιάρα εις τη Μακεδονίαν και τον θάνατόν του… αποθανόντος μετ’ ολίγον του Γιάννη Λάζου, σε νέα σύσκεψη, 3.000 οπλαρχηγοί στην Πάργα, επιχειρούν το πέρασμά τους στον Όλυμπο, με σκοπό να επιδιώξουν την κατάκτηση ο καθένας από το παλιό του αρματολίκι… και να περιμένουν ξανά καλύτερους καιρούς».
[Κασομούλης, σελ. 70.][32]
Στις 9 Σεπτεμβρίου η γαλλική κατοχική δύναμη υπέστειλε χωρίς τιμές την επτανησιακή σημαία, και «κατάργησε» (αυθαίρετα) τις αρχές της Επτανήσου Πολιτείας, τις πρεσβείες και τα προξενεία της. Οι Ιόνιοι Νήσοι «ενσωματώνονταν» στη γαλλική επικράτεια ως κανονική επαρχία, ενώ οι Επτανήσιοι θα εξισώνονταν με τους Γάλλους πολίτες. Στα τέλη Νοεμβρίου αποχώρησαν οι εναπομείναντες Ρώσοι αξιωματούχοι και ο Μοντσενίγος. Μαζί του έφυγε ο Ιγνάτιος, αρνούμενος τις δελεαστικές προτάσεις των Άγγλων, των Γάλλων αλλά και του Αλή Πασά. Ο Καποδίστριας δεν έφυγε άμεσα μαζί με τους Ρώσους, «μολονότι επαρεκινείτο προς τούτο υπό τε του Μοντσενίγου και των αρχηγών του Ρωσικού στρατού».
Άμεσα συνδεδεμένο με την εποποιία της Λευκάδας και τις παρακαταθήκες της, είναι και το σχέδιο Αυτονομίας της Πελοποννήσου, υπό Γαλλική επικυριαρχία, στα 1808,με την εμπλοκή και τη συνεργασία Κολοκοτρώνη και Αλή Φαρμάκη όπως αποτυπώνει στη θαυμάσια σχετική εργασία του ο ερευνητής Νικόλας Βερνίκος[33]. Επίσης σχετική αναφορά και μάλιστα με συνάντηση Κολοκοτρώνη και Αλή Φαρμάκη στην Κέρκυρα με πρόθεση να απευθυνθούν στον Ναπολέοντα παραθέτει ο Ιωάννης Φιλήμων (Φιλική Εταιρεία σελ.112), Κίνημα που αποτρέπεται με την κατάληψη των Ιονίων Κεφαλληνία, Ζάκυνθο, Ιθάκη από τους Άγγλους.
Σημειώσεις: Ο Κωνσταντίνος Υψηλάντης είχε διατελέσει μεγάλος διερμηνέας (πρωθυπουργός) της Πύλης τα χρόνια 1796–1799, είναι ο εμπνευστής της ιδέας της ίδρυσης ανεξαρτήτου Ελληνικού κράτους στα Ιόνια, μετά την διάλυση της Βενετίας και αρχιτέκτονας της Ρωσο-τουρκικής συμμαχίας ( ΦΙΛΗΜΩΝ Δοκίμιον σελ. 16-19).
Θα γινόταν ο ηγεμόνας μιας οθωμανικής ηγεμονίας στα Ιόνια, αν ο τσάρος Παύλος δεν απέρριπτε το παραδουνάβιο μοντέλο προκρίνοντας το πολίτευμα της Ραγούσας [Δαφνής, Καποδίστριας, σελ. 125]. Θεωρούμενος ως εχθρός απ’ την αντι-ρωσική φιλο-γαλλική μερίδα της οθωμανικής αυλής [Φιλήμων Δοκίμιον, σελ. 19-21].
Απομακρύνεται, από την Κωνσταντινούπολη, οριζόμενος ηγεμόνας της Βλαχίας. Θέση την οποία θα αξιοποιήσει στο έπακρο για την στήριξη της οικονομικής κοινωνικής ανάπτυξης των ορθοδόξων της Βαλκανικής θα στηρίξει τις Σέρβικες εξεγέρσεις , και την αυτονομία των ηγεμονιών και θα επιδιώξει δημιουργία στρατεύματος των εν λόγω περιοχών.
Γιώργος Σκλαβούνος
________________________________________
[1] Α. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 2008.
[2] Ν.Κ. ΚΟΣΟΜΟΥΛΗΣ, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833), τ.Α΄ Ιστορία του Αρματωλισμού, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 2005.
[3] Τ.Α. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ, Ο Εσωτερικός αγώνας. Πριν και κατά την επανάσταση του 1821, τ. Α΄ Αθήνα 1979.
[4] Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Λήμμα «Επαναστατικές κινήσεις και ζυμώσεις», ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΑ΄Ο Ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (1669-1821) Τουρκοκρατία-Λατινοκρατία, σελ.402-16, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.
[5] Γ. ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗΣ, Κλέφτες του Μοριά, Αθήνα 1953.
[6] Ibid
[7] Π. ΧΙΩΤΗΣ, Σειρά Ιστορικών Απομνημονευμάτων, τ.6ος, Κέρκυρα 1863 και Ιστορία του Ιονίου Κράτους από συστάσεως αυτού μέχρι Ενώσεως έτη 1815-1864, τ. Α΄, Ζάκυνθος 1874.
[8] Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ, Απομνημονεύματα, Επιμέλεια Γ. ΒΑΛΕΤΑΣ, Τερτσέτη Άπαντα, τ. Α΄, Εκδόσεις Παρθενών, Αθήνα 1958.
[9] ΣΠΥΡΙΔΩΝ Μ. ΘΕΟΤΟΚΗΣ, Η Εκπαίδευσις εν Επτανήσω (1453-1864), Ιστορική μελέτη, Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. 5ος, Κέρκυρα, 1956.
[10] F.C.H.L. POUQUEVILLE, Histoire de la régénération de la Grèce, comprenant le précis des événements depuis 1740 jusqu’en 1824, t.1.
[11] Π. ΧΙΩΤΗΣ, Σειρά Ιστορικών Απομνημονευμάτων, τ.6ος, Κέρκυρα 1863 και Ιστορία του Ιονίου Κράτους από συστάσεως αυτού μέχρι Ενώσεως έτη 1815-1864, τ. Α΄, Ζάκυνθος 1874.
[12] Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, Φιλική Εταιρεία, Εκδόσεις Κουλτούρα, Ναυπλία 1834.
[13] Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ, Απομνημονεύματα, Επιμέλεια Γ. ΒΑΛΕΤΑΣ, Τερτσέτη Άπαντα, τ. Α΄, Εκδόσεις Παρθενών, Αθήνα 1958.
[14] ο.π.
[15] N. C. PAPPAS, Greeks in Russian Military service in the late eighteenth and early nineteenth centuries, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1991.
[16] Π. ΧΙΩΤΗΣ, Σειρά Ιστορικών Απομνημονευμάτων, τ.6ος, Κέρκυρα 1863 και Ιστορία του Ιονίου Κράτους από συστάσεως αυτού μέχρι Ενώσεως έτη 1815-1864, τ. Α΄, Ζάκυνθος 1874.
[17] Ε. ΛΟΥΝΤΖΗΣ, Επτάνησος Πολιτεία (μετάφραση Α. Λούντζη-Νικοκάβουρα), Κέρκυρα 1968.
[18] Α. Μ. ΙΔΡΩΜΕΝΟΣ, Ιωάννης Καποδίστριας, Κυβερνήτης της Ελλάδος, Τύποις Π.Δ. Σακελαρίου, Αθήναι 1900, Βιβλιοπωλείο Δ.Ν. Καραβία, Αθήνα 1976.
[19] ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΔΑΦΝΗΣ, Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Η γένεση του Ελληνικού κράτους, Ίκαρος, Αθήνα 1976.
[20] ο.π.
[21] Ε. ΛΟΥΝΤΖΗΣ, Επτάνησος Πολιτεία (μετάφραση Α. Λούντζη-Νικοκάβουρα), Κέρκυρα 1968.
[22] Π. ΡΟΖΑΚΗΣ, Διπλωματική Ιστορία της Ευρώπης 1618-1815, Αθήναι 1943.
[23] Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Αθήνα 1874.
[24] Α. Θ. ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Σερβία. Μελέτη εθνογραφική, ιστορική, πολιτική και οικονομική, τ. Α΄, Τύποις Πανελληνίου Κράτους, Αθήνησι 1912.
[25] Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Αθήνα 1874.
[26] Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, Φιλική Εταιρεία, Εκδόσεις Κουλτούρα, Ναυπλία 1834.
[27] Γ. Λ. ΑΡΣ, «Η αποστολή του Δημήτριου Νεράτζη, αντιπροσώπου της Επτανήσου Πολιτείας στην Πετρούπολη (1803-1807)», Επτάνησος Πολιτεία 1800=1807, Κέντρο Μελετών Ιονίου, Αθήνα 2016.
[28]Θ. ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Διήγησις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από το 1770 έως το 1836. Υπαγόρευσις Θεοδώρου Κωνσταντίνου Κολοκοτρώνη, Τύποις Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, Αθήνησι 1846.
[29] ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΔΑΦΝΗΣ, Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Η γένεση του Ελληνικού κράτους, Ίκαρος, Αθήνα 1976.
[30] Ν.Κ. ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗΣ, Δομή και οργάνωσις των στρατιωτικών δυνάμεων της Επτανήσου Πολιτείας : Επτάνησος Πολιτεία 1800-1807, σελ. 242-244, Κέντρο Μελετών Ιονίου, Αθήνα 2016.
[31] ΑΡΧΕΙΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, τ. Α΄, επιμέλεια Κ.Δαφνής, Γ.Πλουμίδης- Α. Στεργέλλης μεταγραφή-μετάφραση, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, Αθήνα 1976.
[32] Ν. Κ. ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833), τ.Α΄ Ιστορία του Αρματωλισμού, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 2005.
[33] ΝΙΚΟΛΑΣ ΒΕΡΝΙΚΟΣ, Το Σχέδιο Αυτονομίας της Πελοποννήσου υπό γαλλική επικυριαρχία, Εκδόσεις Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1997.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 24/12/2017