«Το κάψιμο του Ιούδα»
-Αφιερωμένο στου φίλους Μονοπολάδες
που διατηρούν επάξια την παράδοσή τους-
Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός
Στην ελληνική λαϊκή παράδοση, οι βασικότερες κατηγορίες κατά των Εβραίων πηγάζουν από το μαρτύριο και τη σταύρωση του Ιησού Χριστού. Βρίσκουμε ένα μεγάλο αριθμό κατηγοριών και αναφορές, ιδιαίτερα μέσα στα ευαγγέλια της Μεγάλης Εβδομάδας, για το «γένος των Εβραίων», που παρουσιάζεται υπεύθυνο για τη σταύρωση του Θεανθρώπου. Φράσεις και λέξεις όπως : «Θεοκτόνοι, θεοσταγείς, παράνομοι, λαός δυσσεβής και παράνομος» καθώς και «Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, κατά τα έργα αυτών, ό,τι κενά κατά σου εμελέτησαν» χαρακτήριζαν εκείνα τα χρόνια τους Εβραίους που όπως όλοι γνωρίζουμε στην ιστορία θεωρείται λαός ένοχος για τη δίκη και τη σταύρωση του Χριστού.
Επίσης, στον ελληνικό εθιμικό τυπικό που αφορά στα έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας, υπάρχει ως έθιμο «το κάψιμο του Ιούδα» και μάλιστα θεωρείται από πολλούς ως εκδήλωση λαϊκού αντισημιτισμού. Ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας («Ελληνικές γιορτές», έκδοση Εστία ) παρατηρεί σε κείμενό του πως «..μετά την επικράτηση του χριστιανισμού ταυτίστηκαν με το όνομα του περιπλανώμενου Ιούδα παλαιότερες παραδόσεις που σχετίζονται με τον Οιδίποδα. Βέβαια, στους Εβραίους αποδίδονται οι ιδιότητες του Ιούδα, ιδιαίτερα η φιλαργυρία και η δειλία που τις συναντάμε και σε παροιμίες του ελληνικού λαού. Τέτοια παραδείγματα έχει καταγράψει στα βιβλία του ο Νικόλαος Πολίτης (Λαογραφικά Σύμμεικτα).
Συγκεκριμένα το έθιμο «το κάψιμο του Ιούδα» συναντάται με πολλές παραλλαγές σε όλη την Ελλάδα, πιο πολύ δε στα χωριά της Θράκης, όπου το ομοίωμα του Ιούδα ταυτίζεται με το όνομα Οβριός. Ο λαός καίει το ομοίωμα του Ιούδα, του προδότη του Ιησού, και με το κάψιμο ρίχνει στη φωτιά τις δύο άνομες ιδιότητες του, τη φιλαργυρία και τη δειλία.
Έχουν γραφεί πολλά πάνω σε αυτό το θέμα και μάλιστα κάποιοι λαογράφοι αλλά και διανοούμενοι της εποχής μας έχουν προσπαθήσει να καταργήσουν το έθιμο αυτό, λόγω που, πιστεύουν πως προσβάλει τον εβραϊκό λαό.
Η Ιερά Σύνοδος με αλλεπάλληλες εγκυκλίους της τα έτη 1891, 1910 και 1918, προέτρεπε ιερείς και λαό να εγκαταλείψουν το κάψιμο του Ιούδα. Συγκεκριμένα, στην εγκύκλιο 13 /4/1918 έλεγε «Η Ιερά Σύνοδος θεωρεί καθήκον Αυτής, όπως φέρει εις γνώσιν πάντων των Χριστιανών, ότι η τήρησις τοιούτων εθίμων αντιβαίνει προς την βάσιν και το θεμέλιον της πίστεως ημών, ήτις είναι η αρετή της αγάπης προς εν γένει πάντα άνθρωπον…».
Η κατά των Εβραίων κατηγορία της θεοκτονίας, δεν μπορεί να εξεταστεί και να αξιολογηθεί σε πλαίσια και με ορθολογικά κριτήρια, λόγω που αυτό το έθιμο εγγράφεται στο θρησκευτικό βίωμα. Αποτελεί δε θέμα που έχει περάσει στη λογοτεχνία και στην παράδοση με πλήθος παραλλαγών και έτσι δεν μπορεί να σβήσει από τη μνήμη και την τέλεση των βιωμάτων ενός λαού, του ελληνικού, που παραμένει θελημένα πιστός στις ρίζες του θρησκευτικού του συναισθήματος.
Με μια προσεκτικότερη όμως μελέτη του εθίμου αυτού, δεν φαίνεται να αφορά τον εβραϊκό λαό και οι κάθε χαρακτηρισμοί και κρίσεις που κατά καιρούς έχουν γίνει από κάποιους εις βάρος των Εβραίων, πρέπει να θεωρηθούν άστοχοι και αστήρικτοι.
Το κάψιμο του Ιούδα, είναι ένα έθιμο που πηγάζει από το ιστορικό πλαίσιο της ζωής και της δράσης του Ιησού και των μαθητών του. Στο πρόσωπο του καταδότη Ιούδα, ο λαός καίει τις κακιές του πράξεις και ενέργειες που διέπραξε αυτός ο μαθητής του Χριστού. Δηλαδή, το έθιμο αφορά, όπως και το δηλώνει η ίδια η ονομασία του, τον Ιούδα μαθητή του Ιησού και μόνο. Καμία σχέση δεν έχει με την ιδιοσυγκρασία και το ποιόν ενός λαού, των Εβραίων, που κάποιοι θέλουν να συνδέσουν για να εξυπηρετήσουν δικές τους σκοπιμότητες.
Με το κάψιμο του ομοιώματος του Ιούδα ολοκληρώνεται η κάθαρση που περιμένουμε όλοι μας με το πέρας της Μεγάλης και Αγίας Εβδομάδας.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες το έθιμο στο νησί μας διατηρείται στα χωριά: Μονοπολάτα της Παλικής από πολύ παλιά αδιαλείπτως έως σήμερα, στα Λουρδάτα Λοεβαθούς, , στον Κατελειό, στη Σκάλα, στον Πόρο, στην Έρυσσο, περιοχή Πρόννων.-Ελειό και αλλού στο νησί μας.
Στην περιοχή των Λουρδάτων τα παιδιά φτιάχνουν το αχυρένιο ανδρείκελο σε ένα πλάτωμα του χωριού, που το ονομάζουν «Ιούδας» και αφού το φτιάξουν τον μεταφέρουν και τον κρεμούν, στον Πλάτανο, και το καίνε. Βέβαια, παλιά χρόνια η μεταφορά γινόταν με ένα γαϊδούρι, στα σημερινά γίνεται με αγροτικό όχημα.
Παλαιότερα, όταν γινόταν η μεταφορά κατά την οποία γινόταν και διαπόμπευση του «Ιούδα» πάνω στο γαϊδούρι, τόν τοποθετούσαν ανάποδα, δηλαδή να κοιτά τον πισινό του ζώου και τον μούντζωναν. Το έθιμο του Ιούδα στα Λουρδάτα είναι «αγγλικής προέλευσης», μάλιστα γίνεται τη Νέα (Ναι) Δευτέρα.
Στα Μονοπολάτα θα καεί και φέτος ο Ιούδας
Στα Μονοπολάτα το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής κατά τις 12 μ. μ. να ξημερώνει Μ. Σάββατο έκαιγε στην πλατεία της εκκλησίας μεγάλη φωτιά. Το έθιμο της φωτιάς διατηρείται μέχρι σήμερα. Η φωτιά εκτός απ’ ότι ζέσταινε τα παιδιά και τους μεγάλους που ξενυχτούσαν, συμβολίζει εκείνη που είχαν ανάψει οι Ιουδαίοι στην αυλή του Καϊάφα για να ζεσταθούν και στην οποία παρευρίσκετο και ο μαθητής του Χριστού Πέτρος ,”… ανθρακιάν πεποιηκότες ότι ψύχος ην και εθερμαίνοντο…”(Ιωάννης 1η στ. 18).
Εντυπωσιακό ήταν το μάζεμα των ξύλων. Τα παιδιά μάζευαν ξύλα και τροφοδοτούσαν τη φωτιά. Ο καθένας έδινε ότι μπορούσε από κληματόβεργες έως χοντρά ξύλα. Πάνω στην κορυφή του σωρού των ξύλων, έβαζαν και ακόμη βάζουν το ομοίωμα του Ιούδα και το καίνε. Το έθιμο της φωτιάς είναι παλαιότατο, ενώ του Ιούδα ως πρόσθετο στη φωτιά είναι νεότερο, γύρω στα 70—75 χρόνια περίπου.
Το πασχαλινό σπάσιμο της στάμνας (του μπότη)
«Το έθιμο «πέφτει το κομμάτι»
Η σημερινή λέξη έθιμο προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη ἔθιμος < ἔθω και έθιμο είναι η ουδέτερη κλίση. Το έθιμο είναι η ενέργεια που επαναλαμβάνεται σε καθορισμένες περιστάσεις, όπως έχει καθιερωθεί από την παράδοση ενός λαού ή τόπου, όπως για παράδειγμα τα έθιμα του νησιού μας, του γάμου, του Δωδεκαημέρου...
Στο νομικό πλαίσιο είναι η επαναλαμβανόμενη τήρηση για κάποιο μεγάλο χρονικό διάστημα κάποιας ορισμένης συμπεριφοράς, όπου η πράξη με την πάροδο του χρόνου αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη νομική ισχύ.
Επειδή η ανάλυση «περί εθίμων» αποτελεί ειδικό κεφάλαιο, στο άρθρο που ακολουθεί θα γίνει αναφορά στο ξεχασμένο έθιμο « πέφτει το κομμάτι» που διατηρείτο παλιά στην Κεφαλλονιά και τώρα ως τελευταίο ζωντανό κατάλοιπο υπάρχει στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στα Μονοπολάτα.
Πρόκειται για το ίδιο έθιμο που αφορά «στο σπάσιμο της στάμνας».
Τις 5 το πρωί Μ. Σάββατο που όλα είχαν τελειώσει, άρχιζε όρθρος της πρώτης, «κρυφής» Ανάστασης. Ο παπάς κρατάει ένα πανέρι γεμάτο φύλλα και κλαριά ελιάς ή δάφνης και φωνάζει «Ανάστα ο Θεός». Τότε οι πιστοί χτυπούνε με ξύλα τα στασίδια και το γυναικωνίτη, ρίχνουν βαρελότα, όπως λένε «πέφτει το κομμάτι»(1).
Επιβάλλεται μια αναλυτική και τεκμηριωμένη αναφορά για το έθιμο αυτό, μια και πολλοί το θεωρούν ξενικό, ότι ήλθε από τη Δύση, δηλαδή ότι είναι φράγκικο.
Στα «Άπαντα» (2) του Ανδρέα Λασκαράτου, η φράση «Πέφτει το κομμάτι», εξηγείται, ως «το πρώτο σμπάρο που πέφτει το Μεγάλο Σάββατο».Αναφέρεται δε ως ίδια έκφραση και από τον ιστοριοδίφη Ηλία Α. Τσιτσέλη (3), σε μια καταγραφή ταφικών εθίμων προερχόμενα από την περιοχή της Αγίας Θέκλης-Ανωγής. Αναφέρεται στα έθιμα της Μεγάλης Πέμπτης γράφοντας : « Αι γυναίκες δεν εσάρωνον από την Μεγάλην Πέμπτην μέχρι το Μεγάλο Σάββατον, και αν εσάρωνον, δεν επετούσαν τα σκουπίδια. Και αφού ήθελε πέση το κομμάτι, τότε τα επετούσαν. Και επετούσαν και παλιόπιατα, παλιοπαδέλες και άλλα διάφορα αγγεία, και έλεγον : Στην πομπή σας κ.λ.π.».
Βλέπουμε πως κυρίως πετούσαν πήλινα αγγεία και πιάτα.
Το έθιμο «το σπάσιμο των αγγείων ή της στάμνας» δεν είναι ξενικό, αλλά προέρχεται από τα Αρχαία Ελληνικά χρόνια και πέρασε στο Βυζάντιο και ως κατάλοιπο διατηρείται σε κάποια μέρη των Επτανήσων.
Το έθιμο να είχε εξασθενήσει από πολύ παλιά. Το βρίσκουμε: όμως ως αναφορά στο «Κεφ. Α’- Στατιστική εξέτασις της Νήσου. Κεφαλληνίας, καθ’ ην ευρίσκετο κατάστασιν το Ι829ον έτος» στον τόμο «Ιόνιος Ανθολογία» Κέρκυρα, Ιούλιος ΛΩΛΔ. Συγκεκριμένα, στη σελίδα 511 αναφέρει ο περιηγητής: «… Το Μέγαλο Σάββατον όταν ψάλλεται εις την εκκλησίαν το ανάστα ο Θεός ρίπτουσιν έξω των οίκων τα αγγεία ακέραια ή ημίθραυστα. Δεν διαβαίνουσιν επάνω τών συντριμμάτων, αλλά τα μετατοπίζουσιν, αν πρέπη αναγκαίως να διέλθωσιν εκείθεν….»
Ίσως, το «ασύμφορο» για τότε σπάσιμο (επειδή τα αγγεία ήταν χρήσιμα) να έκαναν τους Κεφαλλονίτες να αδιαφορήσουν και να ξεχάσουν το έθιμο.
Τελικά πρόκειται για ταφικό έθιμο, που λίγο πολύ αθέλητα το διατηρούμε όλοι μας έως σήμερα. Αφού βγάλουμε τη σορό του νεκρού από το σπίτι, κάποιος παίρνει και σπάει ένα πιάτο ή κάτι πήλινο, έξω από την πόρτα, για να σταματήσει το κακό. Για να μην πάρει ο νεκρός, σύμφωνα με την πρόληψη που επικρατεί, κάποιον άλλον από την οικογένεια σε σύντομο χρόνο. Ο λαός πιστεύει πως δια του κρότου, που παράγεται από το σπάσιμο των αγγείων, εκτοπίζει το κακό. Το σπάσιμο της στάμνας ή των άλλων αγγείων αντικατέστησαν τα βαρελότα, οι κροτίδες, τα ροκάνια, όλα αυτά που κάνουν θόρυβο και εκτοπίζουν ενεργειακά το κακό. Το έθιμο του να θραύουμε τα αγγεία(4) και ιδίως τα πήλινα, ανήκει στην αρχαιότητα και πέρασε στο Βυζάντιο και έπειτα στη Δύση.
Υπάρχει δε και ο συσχετισμός του εθίμου αυτού, που διατηρείται σε όλα τα Επτάνησα και όπως είπαμε και σε πολλά μέρη της Ελλάδας, με την ψαλμική φράση, που αναφέρεται στην Ανάσταση του Χριστού: «Και συντρίψεις αυτούς ως σκεύη κεράμεως».
Επιπλέον το έθιμο του να σπάμε τα αγγεία ή κάτι πήλινο, όταν ο άνθρωπος τελειώσει τη ζήση του, καθιερώθηκε και σε βαριά ασθενείς, επειδή μέσα σε πήλινα αγγεία τοποθετούσαν τα φάρμακα(5).
Όπως και να έχει το έθιμο «το σπάσιμο της στάμνας» διατηρείται ακόμη στην αρχική του μορφή στην Κεφαλλονιά μας, στα Μονοπολάτα και πραγματοποιείται μέσα στο ναό κατά την ώρα που ο ιερέας λέει το «Ανάστα ο θεός». Εδώ και λίγα χρόνια αναβίωσε στο Αργοστόλι με τη βοήθεια του Λυκείου Ελληνίδων, στο Ληξούρι κάτω από την πρωτοβουλία του σημερινού αντιδημάρχου Γιώργου Κατσιβέλη, αλλά και στη Σάμη με τη φροντίδα των εκεί επιτρόπων και του ιερέα του ναού. Μακάρι να αναβιώσει προσεκτικά και σε άλλους τόπους του νησιού, χωρίς ακρότητες και παραλλαγές και να τον χαίρονται οι πιστοί και ο κάθε επισκέπτης. που χαίρεται την πασχαλινή περίοδο στο νησί μας.
Σημειώσεις
1. Για το έθιμο «Πέφτει το κομμάτι», βλ. Θεόδωρος Π. Ευαγγελάτος, Μονοπολάτα,Αθήνα 1984.
2. Βλ. Τ. 3ος , σελ. 601.
3. Βλ. Τ. 3ος , σελ. 629, « Έθιμα Μ. Εβδομάδας», και άρθρο του ιδίου στοπεριοδικόν σύγγραμμα «Παρνασσός» 1892, σελ. 290.
4. Pouqueville, Voyage dawn la Grece t. VI σ. 146. Επίσης βλ. Ν. Γ. Πολίτου, Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ΄, « Τα κατά την τέλευσην», σελ. 333, και του ιδίου, Λαογραφικά Σύμμ. Β΄ , σελ. 280.
5. Ο. π.
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 14/4/2017