Προλογικό σημείωμα περί Βυζαντινής Κεφαλληνίας και ομώνυμης εκκλησιαστικής επαρχίας
Στις αρχές του 8ου αι. η Κεφαλλονιά είναι σχεδόν βέβαιο ότι αποτελούσε ακόμη τμήμα του Θέματος Αχαΐας ή Ελλάδος. Μέσα από σφραγιστικά μνημεία – μολυβδόβουλα πληροφορούμεθα ονόματα πατρικίων, κηνσόρων και κριτών επί του ιπποδρόμου, βασιλικών κουβικουλάριων, βασιλικών κομερκιάριων, βασιλικών σπαθάριων και στρατηγών, ύπατων χαρτουλάριων, βασιλικών πρωτοσπαθάριων που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να είχε δημιουργηθεί το Ναυτικό Θέμα Κεφαλληνίας πριν από την περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας (867-1057) και πιθανόν και πριν από αυτήν του Αμορίου (820-867). Πάντως από τον 9ο αι. έως την αρχή της λατινοκρατίας (1194/1195) η Κεφαλλονιά λειτουργούσε ως έδρα του ομώνυμου Ναυτικού Βυζαντινού Θέματος, ενός Θέματος κομβικού και ισχυρού που ήλεγχε τους θαλάσσιους δρόμους, η έκταση του οποίου ποίκιλε και που στην ακμή του ξεκινούσε από το βόρειο άκρο της Αδριατικής μέχρι νότια-νοτιοανατολικά συμπεριλαμβάνοντας και την Λογγοβαρδία . Όλο αυτό το μεγάλο διάστημα η Κεφαλλονιά ήταν διάσπαρτη με εκκλησίες, οικισμούς και χωριά, ιδιαίτερα μάλιστα οι περιοχές Κρανιά, Λειβαθώς και Παλλική, γεγονός που επισφραγίζει το Πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264 . Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης είχε ως αποτέλεσμα πολλές βυζαντινές οικογένειες να εγκατασταθούν στο νησί ιδιαίτερα στις περιοχές Ελειού-Πρόννων και Παλικής .
Στην Παλλική η μοναδική εκκλησία που εορτάζει την Απόδοση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 23 Αυγούστου είναι η Κεχριωνιώτισσα. Ο ιστορικός αυτός ναός βρίσκεται δυο χιλιόμετρα βόρεια του Ληξουρίου και απαντά ως ενοριακός (συναδελφικός) . Οι ναοί αυτοί διέπονταν από τις διατάξεις που απέρρεαν από το γνωστό νομοθετικό διάταγμα της 26ης Αυγούστου 1754 του Γενικού Προβλεπτού Θαλάσσης Αυγουστίνου Σαγρέδο. Χαρακτηρίστηκαν δε ως ναοί ιδιωτικού δικαίου και επομένως οιονεί ιδιόκτητοι, υπαγόμενοι στη διοίκηση των ενοριτών οι οποίοι εξέλεγαν εκάστοτε τους εκκλησιαστικούς επιτρόπους .
Με το Σύνταγμα του 1817 η Ορθόδοξη Ελληνική Εκκλησία, που τελούσε υπό τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ανακηρύχθηκε ως επικρατούσα στο Ηνωμένο Κράτος των Ιονίων Νήσων –υπήρχε ήδη Μητρόπολη Κεφαλληνίας, και με το Σύνταγμα ιδρύθηκε και η Μητρόπολη Ζακύνθου- . Το σύστημα αυτό κύρωσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1823 επί Ανθίμου Γ΄ . Συνεπώς η Ιόνιος Εκκλησία ήταν μια αυτόνομη και αυτοδιοικούμενη Εκκλησία υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως. Παρόλα αυτά, κατά τα εσωτερικά ζητήματα παρέμενε αναπόσπαστα ενωμένη με την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως.
Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα το 1864 είχε ως άμεσο επακολούθημα την ανανέωση της έριδας για την χειραφέτηση της Εκκλησίας της Ελλάδος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο γιατί προέκυψε αμέσως το ζήτημα της θέσεως και διοικήσεως των εκκλησιαστικών επαρχιών των Ιονίων Νήσων . Επίσημη αντιπροσωπία της Εκκλησίας της Επτανήσου αντέταξε σθεναρή άρνηση στην αποδοχή της αφομοίωσης της Εκκλησίας από την Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος . Τελικά, τον Ιούλιο του 1866 επί Σωφρονίου Γ΄, εξεδόθη Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη με την οποία ενώθηκαν και αφομοιώθηκαν με την Εκκλησία της Ελλάδος οι εκκλησιαστικές επαρχίες των Ιονίων Νήσων .
Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Κεχριωνιώτισσας
Ο αρχικά Ι. Ναός και μετέπειτα Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Κεχριωνιώτισσας μαζί με την περίφημη εκκλησία της Παναγίας των Βλαχερνών της Βυζαντινής Πάλλης και της γειτονικής Κυρίας των Αγγέλων –περιοχή Αγίου Δημητρίου- πιστοποιούν τη βυζαντινή καταβολή και προέβαλαν με επιτυχία σθεναρή αντίσταση στο καθολικό δόγμα αρχικά των Φράγκων και εν συνεχεία των Βενετών. Τις βυζαντινές καταβολές της Θεοτόκου Κεχριωνιώτισσας τεκμηριώνουν σήμερα τα υπολείμματα του ομώνυμου παλαιότατου βυζαντινού ναού (σπόνδυλος Αγίας Τράπεζας, καμαρωτά τόξα-υπέρθυρα) που φυλάσσονται στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας.
Η προέλευση της ονομασίας Κεχριών προέρχεται από τις αρχαίες Κεγχρέες Κορίνθου. Ο λόφος Κεχρί στην αρχαία Πάλλη ήταν οικισμός όπου παραχείμαζαν οι αρχαίοι Κορίνθιοι οι οποίοι είχαν προορισμό τη Σικελία ή την ιταλική χερσόνησο. Απέναντι από τον οικισμό στο λόφο Κεχρί είχε ιδρυθεί στο Βλαχοβούνι οικισμός που καταγράφεται σε παλιά πληθυσμιακή –και όχι μόνο- απογραφή του Castrofilaca το 1583. Προγενέστερα όμως, και συγκεκριμένα τον 13ο αι,. στην Επιτομή του Πρακτικού της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264 αναφέρεται τόσο το Βλαχοβούνι όσο και o Κεχριώνας .
Θαυματουργός θεωρείται η ενθρονισμένη εικόνα την οποία ακολουθούν παραδόσεις οι οποίες την σχετίζουν και με την Ζάκυνθο . Ήτοι κατά μια παράδοση την αγόρασαν ναύτες Ληξουριώτες από την Ζάκυνθο, κατ’ άλλη την εκόμισαν Ζακύνθιοι στο Ληξούρι (εξ’ ου και οι σημερινοί ιδιοκτήτες, το όνομα των οποίων είναι δηλωτικό τόπου καταγωγής: Ζακυνθινοί/Ζακυθι(η)νοί), και κατά τρίτη ο ναός ανήκε στην οικογένεια Σαβίνη και περιήλθε στους Ζακυνθινούς οι οποίοι ήταν ιδιοκτήτες κτημάτων στο Βλαχοβούνι .
Σύμφωνα με ορισμένες παλαιές νοταριακές πράξεις κτήτορες της Ιεράς Μονής ήταν αρχικά η εκ Βυζαντίου οικογένεια Αμούρ(γ)η και εν συνεχεία η οικογένεια Ζακυνθινού. Η οικογένεια Αμούρ(γ)η εγκαταστάθηκε ανάμεσα στα δυο παλαιότατα χωριά Βλαχοβούνι και Κεχριώνα κι έχοντας βρει μικρή βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας που χρονολογείτο από τον 8ο αιώνα, διαμόρφωσε εκ νέου τον ιερό χώρο χτίζοντας μεγαλόπρεπο ναό . Ακολούθησαν επιγαμίες με την όμορη –στο Βλαχοβούνι- οικογένεια Ζακυνθινού και οι δυο οικογένειες έγιναν κτήτορες της Παναγίας της Κεχριωνιώτισσας.
Διαβάζουμε:
1675 εν μηνί Γεναρίου 31. Την σήμερον… από ένα μέρος ο ευλαβέστατος κύριος Γεώργιος ο Ζακυνθινός ως εφημέριος και κομανταδούρος της Κυρίας από τον Κεχριώνα… (νοταριακή πράξη Ζωσιμά Τσαγκαρόπουλου. Ανταλλαγή κτημάτων) .
Αλλού:
1695 Νοεμβρίου 9… από εν μέρος ο μισέρ Ιωάννης Αμούργης υιός του Αναστάση, γαστάλδος της Υπεραγίας Θεοτόκου από τον Κεχριώνα κάνοντας και δια όνομα του κολέγου του… (νοταριακή πράξη Ζήσιμου Ζερβού. Μίσθωσις χωραφίου) .
Αλλού:
1704 Νοεμβρίου 13. Την σήμερον… Από το ένα ο μισέρ Δημήτρης Ζακυνθινός του ποτέ παπά και μισέρ Γιάννης Αμούργης του ποτέ Αναστάση, γαστάλδοι, κτήτορες και συνάδελφοι της Υπεραγίας Θεοτόκου από τον Κεχριώνα … (νοταριακή πράξη Κωνσταντίνου Μηνιάτη. Πώλησις αμπέλου) .
Του ιδίου νοτάριου μεταγράφονται άλλες δυο πράξεις με τα ίδια πρόσωπα:
1704 Νοεμβρίου 26. … εκ του ετέρου οι παρόντες, ο μισέρ Δημήτρης Ζακυνθινός του ποτέ παπά Γεωργίου και μισέρ Γιάννης Αμούργης του ποτέ Αναστάση ως αδελφοί, γαστάλδοι και κυβερνητάδες της εκκλησίας της Υπεραγίας Θεοτόκου εις τον Κεχριώνα. (νοταριακή πράξη Κωνσταντίνου Μηνιάτη. Έγκρισις πωλήσεως χωραφίου) .
Και : 1705 Γεναρίου 5. Την σήμερον … ο μισέρ Δηήτρης … (νοταριακή πράξη Κωνσταντίνου Μηνιάτη. Πώλησις χωραφίου) .
Στις επόμενες πράξεις εκλείπουν μέλη της οικογένειας Αμούργη. Μόνοι ιδιοκτήτες είναι πλέον ο οίκος των Zακυνθινών:
1738 Απριλίου 30. … ο μισέρ Αθανάσης Ζακυνθινός ποτέ Γιάννη συνάδελφος της Κυρίας Θεοτόκου από τον Κεχριώνα κάνοντας και δια τους επίλοιπους συναδέλφους … (νοταριακή πράξη Αντωνίου Μισίνη. Πρόσληψις ιερέως) .
Αλλού:
1743 Οχτωβρίου 16… μισέρ Σπύρος Ζακυνθινός ποτέ Γιάννη ως γαστάλδος του ναού της Κυρίας από τον Κεχριώνα πρεμεντάροντας ο αυτός μισέρ Σπύρος και κάνοντας διά την επίλοιπη αδελφότητα ως του εδόθη εξουσία ως λέγει από τους άνωθεν αδελφούς…
Και:
1747 Γεναρίου 27… και ο μισέρ Σπύρος και ο μισέρ Βασίλης, αδελφοί Ζακυνθινάδες ποτέ Γιάννη από χωρίου Βλαχοβούνι την Κυρία από τον Κεχριώνα ότι να πηαίνη εις τον Ναόν να ιερουργά… (νοταριακή πράξη Ευσταθίου Γράβαρη. Προσλήψεις ιερέων) .
Του ιδίου νοταρίου επόμενη πρόσληψη ιερέως:
1749 Οχτωβρίου 15. Την σήμερον… και από το άλλο οι συνάδελφοι της εκκλησίας της Κυρίας από τον Κεχριώνα μισέρ Στάθης Ζακυνθινός ποτέ Δημήτρη και μισέρ Βασίλης Ζακυνθινός ποτέ Γιάννη, ξαδέλφια και δηλούν… (νοταριακή πράξη) .
Χρήζει ξεχωριστής μελέτης πράξη καταγραφής κινητών της μονής, όπου εκτός των άλλων απαριθμούνται και όπλα «δέκα αρκομπούζα, τέσσαρες πιστόλες, μια ταγέτα και ένα χατζάρι με στελιάρι κούκουλο αβολέο …».
1774 Σεπτεμβρίου 23. Έχοντας τώρα περισσούς χρόνους ο παρών μισέρ Βασίλης Ζακυνθινός και οι ποτέ Στάθης Ζακυνθινός και Σπύρος Ζακυνθινός γιούς πατρονατάριοι της Υπεραγίας Θεοτόκου κείμενη εις τον Κεχριώνα… (νοταριακή πράξη Κωνσταντίνου Γράβαρη) .
Ενδιαφέρον έχει η πώληση των δικαιωμάτων της εκκλησίας για «γρόσια καλά τούρκικα σαράντα»:
1796 Αυγούστου 3 … την σήμερον ο εδώ παρών μισέρ Νικόλαος Ζακυνθινός ποτέ Σπύρου κάτοικος εις το Βλαχοβούνι εσυμφώνησε με τον εδώ παρόντα ευλαβέστατον παπά κυρ-Γεράσιμο Ζακυνθινό του Αθανάση, αδελφού του, ως ακόλουθα: δίνει, τζεδέρει και παντελώς λισεντιζάρει την άντζιον του όλη όση του απαρθενίζει μπενεφίτζιο και μαλεφίτζιο όπου έχει εις την εκκλησίαν της Υπεραγίας Θεοτόκου από τον Κεχριώνα μη απομνέσκοντος του αυτού μπάρμπα του μισέρ Νικολή και κληρονομίας του άλλο εις την αυτήν εκκλησίαν πάρεξ η ενορία και το θαφτικό του … (νοταριακή πράξη Ευσταθίου Γράβαρη ) .
Αλλού:
1806 οκτακόσιους έξι, Μαΐου 21, είκοσι μια ε.π. Ληξούρι. … ο παρών ευλαβέστατος παπά κυρ-Γεράσιμος Ζακυνθινός ποτέ Αθανάση ως γιούς πατρονατάριους και ως εφημέριος του ναού Αειπαρθένου Θεοτόκου Μαρίας από τον Κεχριώνα … (νοταριακή πράξη Ιωάννη Πυλαρινού. Πώλησις αμπελίου) .
Αλλού:
1827 … Ιανουαρίου 28… ευλαβέστατος παπάς κυρ-Γεράσιμος Ζακυνθινός ποτέ Αθανάση κάτοικος εις το Μοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου εις τον Κεχριώνα, εδώ εις τον κάμπο του ποταμιού… (νοταριακή πράξη Γεράσιμου Πυλαρινού. Προσφορά χρημάτων) .
Υπάρχει όμως και ένας αφορισμός για κλοπή στον Ιερό Ναό:
Ημείς Σπυρίδων ελέω Θεού Μητροπολίτης Κεφαλληνίας…. Κατά την 8 μεσούντος κακοποιοί άνθρωποι αθετούντες αφόβως και ασυστόλως τα πάντα, ετόλμησαν κατά την νύκτα της ρηθείσης ημέρας να επιθέσωσι βέβηλον χείρα επί της Ιεράς Εικόνος της Θεομήτορος επικλήση του Κεχριώνος και αφαίρεσαν από της Θείας Κεφαλής της Θεοτόκου και του Χριστού τους χρυσούς στεφάνους οίτινες περιεκόσμησαν αυτάς, προς δε και να κλέψωσι τα αργυρά επί της ζώνης των ενυπάρχοντα αφιερώματα και την αργυράν κατ’ έμπροσθεν της εικόνος κανδήλαν… την 16 Δεκεμβρίου 1854…
Όλα τα ανωτέρω καταδεικνύουν την πορεία του ιστορικού ναού και της μονής από τον 17ο έως και τον 19ο αι. Ειδικά μάλιστα τον 17ο αι. έλαβε χώρα θαύμα της Θεοτόκου, απόδειξη του οποίου είναι οι αλυσίδες που κρέμονται στον θρόνο Της όπου είναι γραμμένο το εξής:
1694, 23 Αυγούστου, εποιήθη το θαύμα. Ιάκωβος, / Γεώργιος, Ιωάννης, χαίρε ότι ηλευθερώθητε της / φθοράς του θανάτου, δια πρεσβειών της Θεομή-/ τορος .
Οι τρεις αυτοί αιχμαλωτίσθηκαν κατά την διάρκεια επιδρομής των Αγαρηνών και σύρθηκαν αλυσοδέσμιοι στα σκλαβοπάζαρα της Μπαρμπαριάς. Την ημέρα της εορτής Της προσευχήθηκαν καθώς θυμήθηκαν το μεγάλο πανηγύρι που γινόταν στον τόπο τους, στον Κεχριώνα. Κοιμήθηκαν και το πρωί ξύπνησαν στο κοντινό γεφύρι του Ιερού Ναού όπου είχαν μεταφερθεί, ενώ οι αλυσίδες είχαν σπάσει. Με δέος ευχαρίστησαν την Θεοτόκο για το υπερφυές θαύμα και αφιέρωσαν στην θαυματουργή εικόνα τις αλυσίδες τους. Μάλιστα είναι θαμμένοι εντός του ναού και στο πίσω μέρος του, γεγονός που τεκμηριώνει η ταφόπλακα, ενώ ασημόγλυπτες παραστάσεις στα θωράκια του θρόνου εικονίζουν το θαύμα με τις αλυσίδες. Η ταφόπλακα είναι νεώτερης κατασκευής και είναι τοποθετημένη επάνω στην παλαιότερη.
Κατά το τέλος του 19ου αιώνα το μοναστήρι έπαθε πολλές και μεγάλες ζημιές συνέπεια πυρκαγιάς, με αποτέλεσμα να καούν τα κελιά, η βιβλιοθήκη, το αρχείο, το νότιο τμήμα της εκκλησίας, καθώς και αξιόλογες εικόνες βυζαντινής και επτανησιακής τεχνοτροπίας. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των παλαιοτέρων ανάμεσα στις κατεστραμμένες εικόνες υπήρχε μία που απεικόνιζε την Αγία Ελένη και τον Πατριάρχη Σέργιο κατά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Σε ανάμνηση αυτής της εικόνας και της εορτής που ετελείτο στο μοναστήρι την ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, έπειτα από παραγγελία της οικογένειας Ζακυνθινού, ο ιερομόναχος αγιογράφος Παρθένιος Λουκέρης, ιστόρησε το 1923 φορητή εικόνα η οποία και βρίσκεται σε προσκυνητάρι εντός του ιερού χώρου. Επίσης ο ίδιος αγιογράφος κόσμησε με θρησκευτικές παραστάσεις τα εσωτερικά του κυρίως ναού, καθώς και δυο άλλες με το περίφημο θαύμα της Θεοτόκου της απελευθερώσεως των τριών σκλάβων.
Στον σημερινό ναό, κτίσμα του 1828 , διασώζεται η καλλίγλυπτη πύλη με τον θαυμάσιο ανάγλυφο διάκοσμο, που παρόμοιος συναντά μόνο σε μια εκκλησία στο Κερί της Ζακύνθου τεκμηριώνοντας την προέλευση της οικογένειας Ζακυνθινού, οι απόγονοι της οποίας πάντα σέβονταν και τιμούσαν τη βυζαντινή καταβολή του μοναστηριού και τελούσαν με κάθε μεγαλοπρέπεια και κατάνυξη τις εορταστικές θρησκευτικές τελετές προσελκύοντας όχι μόνο Παλληκισιάνους, αλλά και κατοίκους από το υπόλοιπο νησί. Ανάμεσα δε, στους νεώτερους εκλεκτούς απογόνους συγκαταλέγεται και ο σπουδαίος Βυζαντινολόγος και Ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυθηνός (Ληξούρι, 1905 – Αθήνα, 16 Ιανουαρίου 1993).
Οι σεισμοί του 1953 προξένησαν εκτεταμένες βλάβες στον Ι. Ναό και στα κελιά. Έγινε αντικατάσταση των τοίχων με νέα αντισεισμική κατασκευή και διατηρήθηκε το θύρωμα της νότιας πλευράς. Υποστυλώθηκε η στέγη και η ουρανία και το εσωτερικό παρέμεινε ανέπαφο . Δυστυχώς όμως, οι σεισμοί τόσο της 26ης Ιανουαρίου όσο και της 3ης Φεβρουαρίου 2014 προκάλεσαν σημαντικότατες και εκτεταμένες βλάβες στον Ι. Ναό ο οποίος θα πρέπει να τύχει επείγουσας μέριμνας καθώς, εκτός των άλλων ζημιών, λόγω ανοίγματος μεγάλης οπής στον ανατολικό τοίχο ο εσωτερικός χώρος εκτίθεται άμεσα στις καιρικές μεταβολές.
Ευρυδίκη Λειβαδά