Εἷς τῶν πλέον περιωνύμων ῥητόρων τῆς ἀρχαιότητος ἦτο ὁ Ἰσοκράτης, τοῦ ὁποίου οἱ λόγοι πάντοτε εἶχον ἐπίκεντρον τήν συνένωσιν ὃλων τῶν Ἑλλήνων καί τήν ἐπικράτησιν τῆς εἰρήνης εἰς τήν χώραν πρός τόν σκοπόν ἐπιτεύξεως τῆς οἰκονομικῆς προόδου Ἑλλάδος.
Κατωτέρω ἀναφέρονται αἱ κυριώτεραι ἀπόψεις τοῦ Ἰσοκράτους:
Ὁ Ἰσοκράτης ἦτο ἒνθερμος ὑποστηρικτής τῆς πλήρους ἀπασχολήσεως τῶν πολιτῶν καί τῆς «αὐξήσεως τῆς κοινωνικῆς δαπάνης ἀπό τόν δημόσιον καί τόν ἰδιωτικόν τομέα», κατευθύνσεις αἳτινες ὁδηγοῦσι εἰς τήν «ἐνεργόν ζήτησιν» καί τήν οἰκονομικήν ἀνάπτυξιν. Ὡς ἐκ τούτου ἡ δαπάνη (δημοσία ἢ ἰδιωτική) πρός δημιουργίαν ζητήσεως καί δραστηριοποιήσεως ἀναξιοποιήτων κεφαλαίων εἶναι κατά τόν Ἰσοκράτη βασική διά τήν αὒξησιν τῆς Ἀπασχολήσεως καί τοῦ Εἰσοδήματος. Εἶναι δέ πασιφανές εἰς τούς μελετητάς, ὃτι ἐκ τῶν θέσεων τοῦ Ἰσοκράτους ἢντλησε πλείστας ἰδέας ὁ γνωστός Ἂγγλος οἰκονομολόγος τῶν μέσων τοῦ 20ου αἰῶνος J.M. Keynes περί τῆς ἀναπτύξεως τῆς οἰκονομίας διά τῆς αὐξήσεως τῶν δαπανῶν.
Εἰς τόν περίφημον «Ἀρεοπαγιτικόν» του ὁ Ἰσοκράτης ἐπεξηγεῖ καί ἀναλύει ὡς κάτωθι τήν θέσιν του περί οἰκονομικῆς Ἀναπτύξεως (ἐν μεταφράσει): «Οἱ κάτοχοι μεγάλων περιουσιῶν ὂχι μόνον δέν περιεφρόνουν τούς πτωχούς, ἀλλ’ ἐπειδή ἐθεώρουν ἰδικήν τους ἐντροπήν τήν δυσπραγίαν τῶν συμπολιτῶν των, ἐβοήθουν τούς πτωχούς παραχωροῦντες εἰς ἂλλους μέ μικρόν μίσθωμα χωράφια, στέλλοντες ἂλλους δι’ ἐμπόριον καί δημιουργοῦντες εἰς ἂλλους εὐκαιρίας δι’ ἂλλας ἐργασίας».
(Ἀρχαῖον κείμενον: «Οἳ τε τάς οὐσίας ἒχοντες, οὒχ ὃπως ὑπερεώρων τούς καταδεέστερον πράττοντας, ἀλλ’ ὑπολαμβάνοντες αἰσχύνην αὐτοῖς εἶναι τήν τῶν πολιτῶν ἀπορίαν ἐπήμυνον ταῖς ἐνδείαις, τοῖς μέν γεωργίας ἐπί μετρίαις μισθώσεσι παραδίδοντες, τούς δέ κατ’ ἐμπορίαν ἐκπέμποντες, τοῖς δ’ εἰς τάς ἂλλας ἐργασίας ἀφορμήν παρέχοντες»).
Κατ’ αὐτόν τόν τρόπον λέγει (ἐν μεταφράσει): «Ἀκόμη καί οἱ πτωχότεροι πολῖται ἀπεῖχον τόσον πολύ ἀπό τό νά ζηλεύωσι τούς πλουσίους, ὣστε μέ τόν ἲδιον τρόπον, πού ἐφρόντιζον διά τάς ἰδικάς των οἰκογενείας, ἐνδιεφέροντο καί διά τάς πλουσίας, πιστεύοντες ὃτι ἡ εὐτυχία ἐκείνων (τῶν πλουσίων) θά ἒφερνε καί τήν ἰδικήν των εὐημερίαν».
(Ἀρχαῖον κείμενον: «Οἳ τε γάρ πενέστεροι τῶν πολιτῶν τοσοῦτον ἀπεῖχον τοῦ φθονεῖν τοῖς πλείω κεκτημένοις, ὣσθ’ ὁμοίως ἐκήδοντο τῶν οἲκων τῶν μεγάλων ὣσπερ τῶν σφετέρων αὐτῶν, ἡγούμενοι τήν ἐκείνων εὐδαιμονίαν αὑτοῖς εὐπορίαν ὑπάρχειν»).
Εἰς τόν «Πρός Νικοκλέα» λόγον του ἀναφέρει ἐπίσης (ἐν μεταφράσει): «Πιστεύω, ὃτι ὃλοι παραδέχονται ὃτι καθῆκον τῶν βασιλέων (ἀρχόντων) εἶναι νά ἀπαλλάσσωσι τήν πόλιν των ἀπό τήν δυστυχίαν, ὃταν δυστυχῇ, νά διασφαλίζωσι τήν εὐτυχίαν της, ὃταν εἶναι εὐτυχισμένη, καί ἀπό μικράν νά τήν κάνωσι μεγάλην. Ὃλα τά ἂλλα πού συμβαίνουν καθημερινά, πρέπει νά γίνωνται μέ βάσιν τάς ἐπιδιώξεις αὐτάς».
(Ἀρχαῖον κείμενον: «Οἶμαι δή πάντας ἂν ὁμολογῆσαι προσήκειν αὐτοῖς (τοῖς βασιλεῦσι) πόλιν δυστυχοῦσαν παῦσαι καί καλῶς πράττουσαν διαφυλάξαι καί μεγάλην ἐκ μικρᾶς ποιῆσαι• τά γάρ ἂλλα τά συμπίπτοντα κατά τήν ἡμέραν ἑκάστην τούτων ἓνεκα πρακτέον ἐστίν»).
Ὁ Ἰσοκράτης ἦτο ἐπί πλέον ὑπέρ τῆς ἐφαρμογῆς νέων ἰδεῶν καί τῆς Καινοτομίας, διά νά ὁδηγῆται ἡ Οἰκονομία καί ἐν γένει ἡ πολιτεία εἰς τήν πρόοδον. Συγκεκριμένως μᾶς λέγει εἰς τόν πρός «Εὐαγόραν» λόγον του τά ἑξῆς (ἐν μεταφράσει): «Ὃμως, οἱ ὀρθῶς σκεπτόμενοι ἂνθρωποι … αὐτά πρέπει … νά γνωρίζωμεν, πῶς ἡ ἀνάπτυξις τῶν τεχνῶν καί τῶν ἂλλων δραστηριοτήτων τοῦ ἀνθρώπου δέν ὀφείλεται εἰς ἐκείνους πού μένουν πιστοί εἰς τά κατεστημένα, ἀλλά εἰς ἐκείνους πού ἐπανορθώνουσι καί πού πάντοτε τολμοῦσι νά ἀλλάξωσι κάτι πού δέν λειτουργεῖ σωστά».
(Εἰς ἀρχαῖον κείμενον: «Οὐ μήν δουλευτέον τούς νοῦν ἒχοντας … ταῦτα ἐθιστέον ἀκούειν, τάς ἐπιδόσεις ἲσμεν γιγνομένας καί τῶν τεχνῶν καί τῶν ἂλλων ἁπάντων οὐ διά τούς ἐμμένοντας τοῖς καθεστῶσιν, ἀλλά διά τούς ἐπανορθοῦντας καί τολμῶντας ἀεί τι κινεῖν τῶν μή καλῶς ἐχόντων»).
Ἀκόμη δέ εἰς τόν «Πρός Νικοκλέα» λόγον ὁ Ἰσοκράτης τόν συμβουλεύει (ἐν μεταφράσει): «Νά ἀναιρῇς καί νά μετατρέπῃς ὃσους νόμους καί ἐπαγγέλματα παρουσιάζουσι κενά». (Ἀρχαῖον κείμενον: «Τῶν προσταγμάτων καί τῶν ἐπιτηδευμάτων κίνει καί μετατίθει τά μή καλῶς καθεστῶτα»).
Προχωροῦντες εἰς τάς οἰκονομικάς ἀπόψεις τοῦ ῥήτορος βλέπομεν, ὃτι δέν εἶναι ἐνάντιος τοῦ λογικοῦ Κέρδους, τοὐναντίον θεωρεῖ τοῦτο ἀπαραίτητον διά τήν οἰκονομικήν ἀνάπτυξιν καί βελτίωσιν τῶν ἐπιδόσεων τῆς κοινωνίας. Οὓτω εἰς τόν «Περί Ἀντιδόσεως» λόγον ἀναφέρει: «Ἐγώ λοιπόν λέγω, ὃτι ὃλοι πράττουσι τά πάντα (πάσας τάς ἐργασίας των) λόγῳ εὐχαριστήσεως ἢ κέρδους ἢ τιμῆς (φήμης)». (Ἀρχαῖον κείμενον: «Ἐγώ μέν οὖν ἡδονῆς ἢ κέρδους ἢ τιμῆς ἓνεκα φημί πάντας πάντα πράττειν».
Εἰς τόν «Πανηγυρικόν» του ὁ Ἰσοκράτης ἐξαίρει τήν σημασίαν τοῦ Ἐμπορίου εἰς τήν οἰκονομίαν ὡς καί τήν σημασίαν τοῦ Πειραιῶς ὡς λιμένος.
Μελετῶντες τόν «Πρός Δημόνικον» λόγον τοῦ Ἰσοκράτους συναντῶμεν δύο σημαντικάς παρατηρήσεις του διά τήν παραγωγικήν χρῆσιν τοῦ Πλούτου. Ἡ μία ἒχει ὡς ἑξῆς (ἐν μεταφράσει): «Νά περιφρονῇς ἐκείνους πού προσπαθοῦσι νά συσσωρεύσωσι πλούτη, ἐνᾧ δέν εἶναι ἱκανοί νά ἀπολαύσωσιν αὐτά πού ἒχουσι».
Καί ἀλλαχοῦ: «Προσπάθησε, ὣστε ὁ πλοῦτός σου νά γίνῃ ὠφέλιμος … Εἶναι δέ ὠφέλιμος διά τούς ἀνθρώπους πού γνωρίζουσι νά ἐπωφελῶνται ἀπό αὐτόν (τό πλοῦτον) …». (Ἀρχαῖον κείμενον: «Πειρῶ τόν πλοῦτον χρήματα κατασκευάζειν• ἒστι δέ χρήματα τοῖς ἀπολαύειν ἐπισταμένοις…»).
Εἰς ἓνα ἂλλον λόγον, τόν πρός «Βούσιριν», συμβουλεύει ὃπως οἱ ἐργαζόμενοι εἰδικεύονται εἰς μίαν τέχνην καί εἰδικότητα, οὓτως ὣστε διά τῆς ἐπαναλήψεως τῆς ἐργασίας νά ἀποκτῶσι ταχύτητα καί δεξιοτεχνίαν. Ἐν μεταφράσει ἀναφέρει: «Ἒδωσε διαταγήν (ὁ Βούσιρις) ὃπως οἱ ἲδιοι ἂνθρωποι νά ἒχωσι πάντα τάς ἰδίας ἀσχολίας, γνωρίζων ὃτι ὃσοι ἀλλάζουν συχνά ἐπάγγελμα δέν μποροῦν νά γίνωσι καλοί οὒτε σέ ἓνα, ἐνᾧ ἐκεῖνοι πού ἒχουν συνεχῶς τήν ἰδίαν ἐργασίαν γίνονται τέλειοι εἰς αὐτήν».
Ἒξ ἂλλου ἀναφερόμενοι καί πάλιν εἰς τόν «Πρός Νικοκλέα» λόγον του ὁ Ἰσοκράτης συμβουλεύει τούς ἂρχοντας ὡς ἑξῆς (ἐν μεταφράσει): «Νά δείχνῃς ἐνδιαφέρον καί διά τόν ἰδιωτικόν βίον τῶν πολιτῶν καί νά θεωρῇς, ὃτι ἐκεῖνοι πού δαπανοῦσιν ἀσυλλόγιστα σπαταλοῦσι τήν ἰδικήν σου περιουσίαν, ἐνᾧ ἐκεῖνοι πού μέ τήν ἐργασίαν των ἀποκτοῦσι χρήματα αὐξάνουν συνάμα καί τά ἰδικά σου ὑπάρχοντα, ἀφοῦ ἡ περιουσία τῶν πολιτῶν εἶναι καί περιουσία ἐκείνων πού βασιλεύουσι σωστά».
Εἰς τόν «Πρός Νικοκλέα» λόγον παρατηροῦνται πολλαί θέσεις τοῦ Ἰσοκράτους, αἱ ὁποῖαι ἐπηρέασαν τήν φιλοσοφίαν τοῦ Ἂγγλου οἰκονομολόγου Adam Smith.
Εἰς τόν πρός τόν βασιλέα τῆς Μακεδονίας «Φίλιππον Β΄» λόγον του τόν ἐνθαρρύνει, ὃπως πραγματοποιήσῃ τό ἐγχείρημα πρός τήν Ἀσίαν, διότι αὐτό θά βοηθήσῃ καί εἰς τήν Ἀπασχόλησιν καί ἐκεῖ Ἐγκατάστασιν τῶν πλεοναζόντων ἀνέργων. Συγκεκριμένως ὁ Ἰσοκράτης εἰσηγεῖται (ἐν μεταφράσει): «… καί ἐάν ἱδρύσῃς πόλεις σέ αὐτήν τήν χώραν (Ἀσίαν) καί ἐγκαταστήσῃς ἐκεῖ τούς ἀνθρώπους, πού σήμερα περιπλανῶνται ἐδῶ καί ἐκεῖ στερούμενοι τά ἀπαραίτητα διά νά ζήσουν καί κάνουν κακόν εἰς ὃσους συναντήσουν. Ἐάν δέν προσφέρομεν εἰς αὐτούς τούς ἀνθρώπους ἐπαρκεῖς πόρους, ὣστε νά σταματήσουν νά συγκεντρώνωνται ἐδῶ καί ἐκεῖ, τότε, χωρίς νά τό καταλάβωμεν, θά γίνωσι τόσοι πολλοί, ὣστε θά εἶναι ἐπικίνδυνοι καί διά τούς Ἓλληνας καί διά τούς βαρβάρους (μή-Ἓλληνας). Αὐτό τό σημεῖον δέν τό ἒχομεν προσέξει καί δέν βλέπομεν πόσο ἒχει μεγαλώσει αὐτή ἡ κοινή εἰς ὃλους μάστιγα πού ἀπειλεῖ τούς πάντας».
Ἂς ἀναλογισθῶμεν πόσον σύγχρονοι εἶναι αὐταί αἱ συμβουλαί τοῦ Ἰσοκράτους, πρό σχεδόν δύο καί ἡμισείας χιλιετιῶν, μέ τά μεγάλα ἀναφομοίωτα ῥεύματα τῶν ἀφικνουμένων μεταναστῶν εἰς Ἑλλάδα καί Εὐρώπην, καί ποίους πράγματι μελλοντικούς κινδύνους ἐμπερικλείουσι; Καλόν εἶναι νά τάς ἒχωμεν καλῶς ὑπ’ ὂψιν, διά τούς ἐπί πλέον τῆς δυνατότητος τῆς χώρας ξένους – μετανάστας, οἱ ὁποῖοι, ὡς λέγει καί ὁ Ἰσοκράτης, ἂνευ ἐργασίας περιφέρονται εἰς τήν χώραν καί καθίστανται ἐπικίνδυνοι διά τήν ἀσφάλειαν ταύτης καί τῶν γειτόνων της.
Εἰς τήν εἰσαγωγήν τῆς περί τόν Ἰσοκράτη μελέτης ἀνέφερον, ὃτι ἐθεώρει ὡς μίαν τῶν ὑψίστων προϋποθέσεων τῆς οἰκονομικῆς προόδου τήν ἐπικράτησιν τῆς εἰρήνης. Αἱ ἀπόψεις του ἐπί τοῦ θέματος αὐτοῦ διατυπώνονται εἰς τόν «Περί Εἰρήνης» λόγον του εἰς μίαν περιγραφήν – ἀνάλυσιν, ἡ ὁποία καί σήμερον ἀκόμη θεωρεῖται ὡς ἡ καλυτέρα διατύπωσις τῆς Εἰρήνης «ἀπό οἰκονομικῆς ἀπόψεως». Ἒχει δέ αὓτη ἐν μεταφράσει ὡς ἑξῆς:
«Κάθε ἡμέραν θά γινώμεθα ὁλοένα καί πλουσιώτεροι, μέ τό νά ἒχωμεν ἀπαλλαγῆ ἀπό τούς φόρους καί τάς ἂλλας εἰσφοράς διά τόν πόλεμον• ἀκόμη θά καλλιεργῶμεν τούς ἀγρούς μας ἀφόβως, θά διασχίζωμεν τάς θαλάσσας καί θά ἀσχολώμεθα μέ τάς ἂλλας ἐργασίας μας, ἐνέργειαι αἱ ὁποῖαι ἒχουν ἐκλείψει τώρα ἐξ αἰτίας τοῦ πολέμου. Θά ἰδῶμεν τήν πόλιν μας νά ἒχῃ διπλάσια ἒσοδα ἀπ’ ὃσα ἒχει τώρα, νά εἶναι γεμάτη ἀπό ἐμπόρους καί ἐπισκέπτας, ἀπό τούς ὁποίους ἒχει ἐρημωθῆ. Καί τό σπουδαιότερον, θά ἒχωμεν συμμάχους ὃλους τούς ἀνθρώπους, ὂχι διά τῆς βίας, ἀλλά μέ τήν θέλησίν των…» *
Καί εἰς ἂλλο σημεῖον λέγει (ἐν μεταφράσει): «Ὃμως τίποτε ἀπό αὐτά δέν μπορεῖ νά κατορθωθῇ προτοῦ βέβαια πεισθεῖτε, πῶς ἡ ἣσυχη ζωή εἶναι ὠφελιμωτέρα καί πιό ἐπικερδεστέρα…. καθώς καί ἡ φροντίδα τῶν ἰδικῶν μας πραγμάτων ἀπό τήν ἐπιθυμίαν τῶν ξένων (πραγμάτων)». (Ἀρχαῖον κείμενον: «Οὐδέν δέ τούτων οἷόν ἐστιν γενέσθαι πρότερον πρίν ἂν πεισθῆτε τήν μέν ἡσυχίαν ὠφελιμωτέραν καί κερδαλεωτέραν εἶναι … τήν δέ τῶν ἰδίων ἐπιμέλειαν τῆς τῶν ἀλλοτρίων ἐπιθυμίας»).
Ἡ ἀνωτέρω μελέτη ἀποτελεῖ μίαν ἐπιλογήν τῶν καλυτέρων Οἰκονομικῶν Ἰδεῶν καί Ρήσεων τοῦ μεγάλου Ῥήτορος τῆς Ἀρχαιότητος Ἰσοκράτους, πλεῖσται τῶν ὁποίων, ὡς εἲδομεν παραμένουσιν ἐν χρήσει καί σήμερον, ἀφοῦ ἐβασίσθησαν εἰς αὐτας καί οἱ Ἂγγλοι οἰκονομολόγοι Adam Smith, J.M. Keynes κ.ἂ., διά δέ τούς μετανάστας ἠ ἀνθρωπότης καί σήμερον ἀκόμη ἀσχολεῖται μέ αὐτούς πρός ἐπίλυσιν τοῦ σοβαρωτάτου προβλήματος των. Αἱ δέ περί Εἰρήνης ἀπόψεις τοῦ Ἰσοκράτους διά τήν ἀνάπτυξιν μιᾶς χώρας ἀποτελοῦσιν αἰωνίους παρακαταθήκας.
Λάμπης Γ. Κωνσταντινίδης
* Υ.Γ. Κατωτέρω παρατίθεται καί εἰς τό ἀρχαῖον κείμενον ἡ μοναδική διατύπωσις τοῦ Ἰσοκράτους διά τόν ῥόλον τῆς Εἰρήνης διά τήν Οἰκονομικήν Πρόοδον: «Καθ’ ἑκάστην δέ τήν ἡμέραν πρός εὐπορίαν ἐπιδώσομεν, ἀναπεπαυμένοι μέν τῶν εἰσφορῶν καί τῶν ἂλλων τῶν περί τόν πόλεμον λειτουργιῶν, ἀδεῶς δέ γεωργοῦντες καί τήν θάλατταν πλέοντες καί ταῖς ἂλλαις ἐργασίαις ἐπιχειροῦντες, αἳ νῦν διά τόν πόλεμον ἐκλελοίπασιν. Ὀψόμεθα δέ τήν πόλιν διπλασίας μέν ἢ νῦν τάς προσόδους λαμβάνουσαν, μεστήν δέ γιγνομένην ἐμπόρων καί ξένων ὧν νῦν ἐρήμη καθέστηκεν. Τό δέ μέγιστον• συμμάχους ἓξομεν ἃπαντας ἀνθρώπους, οὐ βεβιασμένους, ἀλλά πεπεισμένους».
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 21.7.2016