αντίστοιχες αλλαγές και στο εκπαιδευτικό σύστημα, και για τον λόγο αυτό στην παρούσα μελέτη γίνεται αναφορά για την κατάσταση την περίοδο αυτή, παρ’ όλο που νέες μεταρρυθμίσεις βρίσκονται στο προσκήνιο.
ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
• Τα Ελληνικά δεν ήταν ποτέ -και δεν είναι- υποχρεωτικό μάθημα.
• Αυτοί που ακολουθούν «Ανθρωπιστικές σπουδές» έχουν την δυνατότητα να διδαχθούν Ελληνικά για τέσσερις ώρες την εβδομάδα για δύο χρόνια, κάτι που, όμως, μόνο το 10% των σπουδαστών επιλέγει.
• Στο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης έχει ενσωματωθεί το μάθημα «Κλασικός Πολιτισμός», το οποίο απευθύνεται σε μαθητές ηλικίας 15-16 χρονών. Η διάρκεια του μαθήματος είναι δύο ώρες την εβδομάδα, αλλά το αν θα διδαχθεί ή όχι εξαρτάται από τον αριθμό των μαθητών που θα ενδιαφερθούν γι’ αυτό ή από την πολιτική του σχολείου. Σε άλλα δε σχολεία υπάρχει η επιλογή ανάμεσα στο μάθημα αυτό και τα γαλλικά ή άλλα μαθήματα. Η διδασκαλία των Ελληνικών προϋποθέτει διδασκαλία γραμματικής, μεγάλου όγκου λεξιλογίου και μετάφραση κειμένων. Πολλά από τα κείμενα όμως αυτά μπορούν να συμπεριληφθούν και στο μάθημα του «Κλασικού Πολιτισμού», το οποίο δεν περιλαμβάνει καθόλου διδασκαλία γραμματικής. Στον δεύτερο χρόνο γίνεται μόνο διδασκαλία λεξιλογίου.
Πολλά κείμενα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για διδασκαλία, αλλά το επίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα προτείνει:
1. Κείμενα των αυτοκρατορικών περιόδων από τον 1ο αι. π.Χ. και τον 1ο αι. μ.Χ. (εκτός ποίησης).
2. Πεζά κείμενα κλασικών συγγραφέων του 4ου και 5ου αι. (Παυσανίας, Πλούταρχος, Απολλόδωρος).
Για τα ελληνικά χρησιμοποιείται η ερασμιακή προφορά.
ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ
Πολλά σύγχρονα εγχειρίδια κυκλοφορούν, αλλά η πλειοψηφία των καθηγητών χρησιμοποιεί παραδοσιακές γραμματικές μεθόδους. Παρ’ όλο που το «Reading Greek» (Jones and Sidwell 1978) είναι μεταφρασμένο στα ισπανικά εδώ και αρκετά χρόνια, δεν έχει γνωρίσει μεγάλη επιτυχία. Στην πραγματικότητα, σπουδαστές που παρακολούθησαν το πρόγραμμα του «Reading Greek», δεν ήταν ικανοί να μεταφράσουν την επίσημη εξέταση του Θουκυδίδη το 1990. Την ίδια στιγμή, για εκείνους που παρακολούθησαν παραδοσιακές μεθόδους ήταν εξίσου δύσκολο να ασχοληθούν με ένα μικρό απόσπασμα από το «Reading Greek». Το γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε από καθηγητές στο Πανεπιστήμιο της Σεβίλλης και ίσως αυτό δείχνει ότι οι μέθοδοι, τα εγχειρίδια και οι εξετάσεις δεν έχουν σωστά διαμορφωθεί.
Τα περισσότερα εγχειρίδια χρησιμοποιούν κείμενα δημιουργημένα για διδασκαλία, αλλά πολύ γρήγορα ενσωματώνουν και αυθεντικά. Δεν είναι πάντα γενικώς αποδεκτό ότι στόχος της διδασκαλίας της Ελληνικής Γλώσσας είναι η άμεση επαφή των μαθητών με αυθεντικά κείμενα. Πολλοί καθηγητές ακόμη διδάσκουν την γραμματική αυτή καθ’ αυτή, ίσως όχι βέβαια τόσο παθητικά όσο στο παρελθόν. Φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα έχουν συλλέξει τα πιο συχνά εμφανιζόμενα στοιχεία λόγου, πράγμα που επιτρέπει σε καθηγητές να εστιάζουν την προσοχή τους στο βασικό λεξιλόγιο, την βασική γραμματική και σύνταξη, ανάλογα με την συχνότητα εμφάνισής τους στον λόγο (4ος και 5ος αι. π.Χ.).
ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ
Η δουλειά των καθηγητών εξαρτάται από το είδος του σχολείου, στο οποίο δουλεύουν. Τα δημόσια σχολεία τους προσφέρουν εξαίρετες προοπτικές. Για τα ελληνικά και τα λατινικά δημιουργούνται δύο διαφορετικοί τομείς. Πρέπει να υπάρχουν δύο καθηγητές (ένας για το κάθε μάθημα) σε κάθε σχολείο, παρ’ όλο που κάποια πιο νέα σχολεία λειτουργούν με έναν καθηγητή και για τις δύο γλώσσες, ο οποίος διδάσκει 15 ώρες την εβδομάδα, με καλές οικονομικές απολαβές.
Στα ιδιωτικά σχολεία η κατάσταση είναι διαφορετική. Μέχρι το 1995, ιερείς και καλόγριες αναλάμβαναν την διδασκαλία των δύο γλωσσών. Με το πέρασμα του χρόνου και την συνταξιοδότησή τους, δημιουργήθηκε η ανάγκη για εύρεση καθηγητών για την συνέχιση της διδασκαλίας. Παράλληλα, όμως, οι καθηγητές αυτοί πρέπει να διδάσκουν και Ισπανική Λογοτεχνία και Φιλοσοφία, με μικρές απολαβές.
Σχετικά με τον τρόπο και τα μέσα διδασκαλίας, παρ’ όλο που οι νέες τεχνολογίες έχουν προσφέρει πολλά (βίντεο, εικόνα, παιχνίδια, ιστοσελίδες κ.α) οι καθηγητές δεν εμπιστεύονται παρά μόνο τον πίνακα και την κιμωλία, που, όμως, επιφέρει αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Σε μια πρόσφατη έρευνα στον τρόπο εισαγωγής στο Πανεπιστήμιο, η επιτυχία στα Ελληνικά άγγιξε το 75%, το υψηλότερο ποσοστό επιτυχίας, που ικανοποίησε τους καθηγητές κλασικών σπουδών και επιβεβαίωσε ότι οι παραδοσιακές μέθοδοι διδασκαλίας μπορούν ακόμη να προσφέρουν πολλά.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Οι βασικές δραστηριότητες για τους μαθητές είναι:
• Επισκέψεις σε μουσεία και αρχαίες ρωμαϊκές πόλεις
• Παραστάσεις Αρχαίου Ελληνικού Δράματος σε ρωμαϊκά θέατρα (ειδικά τις παραστάσεις τις παρακολουθεί μεγάλος αριθμός σπουδαστών 95.000 το 2004)
Οι καθηγητές παίρνουν, επίσης, μέρος σε εκπαιδευτικά ταξίδια και σεμινάρια, που οργανώνονται από την «Ένωση Ισπανών Κλασικών Σπουδών» (SEEC). Τα σεμινάρια είναι έτσι οργανωμένα, ώστε να προσανατολίζονται στον Ελληνικό Πολιτισμό την μία χρονιά και στον ρωμαϊκό την άλλη. Οι μαθητές μπορούν ακόμη να παρακολουθήσουν ανασκαφές με επιχορηγήσεις από την «Ένωση Ισπανών Κλασικών Σπουδών» (SEEC).
ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Είναι γεγονός ότι κάθε αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα επηρεάζει τις κλασικές σπουδές. Ανάλογα με τις πολιτικές βλέψεις, αλλάζει κάθε φορά ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι κλασικές σπουδές και το κατά πόσο εκτός από τις γλώσσες θεωρούνται σημαντικά και άλλα μαθήματα, όπως η Φιλοσοφία, η Ιστορία και η Λογοτεχνία. Χάρη στον αγώνα των καθηγητών, οι οποίοι ανέκαθεν υποστήριζαν ότι τα Αρχαία Ελληνικά και τα λατινικά αποτελούν τις ρίζες του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, οι κλασικές σπουδές βρίσκονται ακόμη στην επιφάνεια.
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Στα πανεπιστήμια η κατάσταση είναι λίγο πολύ η ίδια. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 μόνο τα πανεπιστήμια της Μαδρίτης, της Βαρκελώνης, της Σαλαμάνκα, της Γρανάδας, του Σαντιάγκο και της Σεβίλλης πρόσφεραν την δυνατότητα για πτυχίο Κλασικών Σπουδών. Στις αρχές του 21ου αι. η δυνατότητα αυτή προσφέρεται σε περισσότερα από 30 πανεπιστήμια. Πολλά από αυτά, βέβαια, διαθέτουν μικρά τμήματα, μικρό προϋπολογισμό και μικρό αριθμό σπουδαστών. Στην Μαδρίτη, στο κεντρικό πανεπιστήμιο, 25 με 30 περίπου φοιτητές αποφοιτούν κάθε χρόνο από το τμήμα κλασικών σπουδών. Αυτό είναι το υψηλότερο ποσοστό και ο μέσος όρος θα λέγαμε ότι είναι 8 με 10 περίπου φοιτητές τον χρόνο. Παράλληλα, γίνονται καθ’ όλη την διάρκεια του χρόνου και σε πολλές περιοχές της Ισπανίας σεμινάρια, συνέδρια, διαλέξεις κλπ. Πρακτικά, έρευνες και μελέτες εκδίδονται διαρκώς, όπως και μεταφράσεις της Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας στην ισπανική γλώσσα. Εγχειρίδια διδασκαλίας δημιουργούνται κάθε λίγο, αλλά ο αριθμός των σπουδαστών μειώνεται και το επίπεδο γνώσεων δεν είναι τόσο υψηλό. Μέχρι το 1971, τα έργα του Ομήρου και του Βιργίλιου ήταν αυτά στα οποία εξετάζονταν οι φοιτητές για την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο. Αυτοί που θα ακολουθούσαν κλασικές σπουδές θα έπρεπε να είχαν ένα αρκετά υψηλό επίπεδο γνώσεων, ώστε να μπορούν όχι μόνο να μεταφράζουν τα κείμενα αυτά, αλλά και να σχολιάζουν το μέτρο, την σύνταξη και την μορφολογία. Από το 1971 έως το 1993, κείμενα του Ξενοφώντα, του Θουκυδίδη ή ακόμη του Ευριπίδη ήταν αντικείμενα εξέτασης. Από το 1993 έως το 2003, τα Ελληνικά δεν είναι πια υποχρεωτικό μάθημα στις εισαγωγικές εξετάσεις, αλλά μόνο τα λατινικά. Αυτό σημαίνει ότι το επίπεδο γνώσεων είναι αρκετά χαμηλό. Κάποιες φορές, σπουδαστές με πρότερη γνώση Ελληνικών ή ακόμη λατινικών μπορούν να γίνουν δεκτοί στο τμήμα κλασικών σπουδών.
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Παρ’ όλο που η κλασική λογοτεχνία υπάρχει σαν προοπτική στους μαθητές της ηλικίας των 15 χρονών, τα λατινικά ακόμη κρατούν μία αξιόλογη θέση στις προτιμήσεις τους και υπάρχει αυτή η δυνατότητα και για τα Ελληνικά. Οι δραστηριότητες της «Ένωσης Ισπανών Κλασικών Σπουδών» (SEEC) διαρκώς αυξάνονται και ήδη η Ένωση απαριθμεί 5.000 μέλη. Παρ’ όλο που πρόκειται για μία σταγόνα στον ωκεανό, αν λάβει κανείς υπ’ όψιν τα 50 εκατομμύρια των Ισπανών, οι λάτρεις των κλασικών σπουδών θα συνεχίσουν να επιβιώνουν, όπως το έκαναν μέχρι τώρα.
Τα τελευταία 32 χρόνια πραγματοποιείται στην Ισπανία ένα πολύ σημαντικό γεγονός, ίσως το μοναδικό στην Ευρώπη. Περίπου 100 χιλιόμετρα μακριά από την Μαδρίτη μπορεί κανείς να δει τα ερείπια της Σεγόβριγα. Τα ρωμαϊκά ερείπια τα οποία μπορεί να δει κανείς σήμερα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, ιδίως το αμφιθέατρο και το θέατρο, το οποίο χωράει περισσότερους από 3.000 θεατές. Καλύπτοντας την ορχήστρα με μία ξύλινη πλατφόρμα δημιουργείται μία πολύ ωραία σκηνή πάνω στην οποία μπορεί να παιχτεί η παράσταση. Πριν από 13 χρόνια ένας ενθουσιώδης λατινιστής, καθηγητής στο Λύκειο ο κ. Αurelio Bermejo οργάνωσε μία εκπαιδευτική εκδρομή με μοναδικό σκοπό την επίσκεψη στα ρωμαϊκά ερείπια.
Κατά την επίσκεψη τους στο θέατρο, ορισμένοι από τους μαθητές διάβασαν αποσπάσματα Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας και παρουσίασαν με έναν αυθόρμητο αυτοσχέδιο τρόπο κάποια κομμάτια από μια κωμωδία του Πλαύτου. Ύστερα επέστρεψαν στην πατρίδα τους, στην Cuenca. Κάτι όμως είχε γεννηθεί στο μυαλό του καθηγητή Bermejo. Τον επόμενο χρόνο ένας συνάδελφός του από το Toledo παρουσίασε με τους μαθητές του την Μήδεια. Ο Aurelio κάλεσε μερικούς μαθητές από την Cuenca για να παρακολουθήσουν την παράσταση. Αυτό ήταν η αρχή. Το φεστιβάλ είχε γεννηθεί, η παράσταση είχε μεγάλη επιτυχία και το θέατρο ήταν γεμάτο. Από τότε οι παραστάσεις συνεχίζονται συστηματικά. Στην αρχή ονομάζονταν «Τριήμερο Κλασικού Ελληνικού Δράματος», ύστερα «Τετραήμερο», ύστερα «Πενθήμερο» και στο τέλος «Εβδομάδα Κλασικού Ελληνικού Δράματος», γεγονός με απήχηση μέχρι την Μαδρίτη και όλη την υπόλοιπη Ισπανία. Το θέατρο είναι κάθε μέρα γεμάτο από μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου που παρακολουθούν παραστάσεις αρχαίου δράματος από μαθητές Γυμνασίου ή Λυκείου. Η ιδέα ενός καθηγητή έγινε ένα αληθινό φεστιβάλ. Το 1995 δημιουργήθηκε το Instituto θεάτρου της Segobriga και το φεστιβάλ ξεπέρασε τα σύνορα της Segobriga και έφτασε σχεδόν σε όλα τα αρχαία Ρωμαϊκά θέατρα της Ισπανίας Italica, Sagunto, Clunia, Cartagena κτλ. Σήμερα ακολουθούν τις παραστάσεις σχεδόν 100.000 μαθητές, παίζουν 25 διαφορετικές μαθητικές ομάδες και οι παραστάσεις γίνονται σε περίπου 20 διαφορετικές έδρες. Το φεστιβάλ πραγματοποιείται τις τελευταίες μέρες Μαρτίου και Απρίλη, πάντα την άνοιξη. Το κοινό που παρακολουθεί το φεστιβάλ και οι εναλλαγές των καιρικών συνθηκών μας οδηγούν στην ατμόσφαιρα που περιγράφει ο Sir Pickard Cambridge στο βιβλίο του για τα φεστιβάλ δράματος στην αρχαία Αθήνα. Ακολουθώντας σ’ αυτό τον τρόπο τέτοιες παραστάσεις οι μαθητές ταξιδεύουν στην εποχή του Σοφοκλή, του Περικλή, του Σωκράτη, τον 5ο αιώνα π.Χ.
Συνήθως το πρωί παίζονται τραγωδίες και το βράδυ κωμωδίες. Προσπαθούμε να συνδυάσουμε από την μια μεριά το ρωμαϊκό και το ελληνικό δραματολόγιο και από την άλλη τις κωμωδίες με τις τραγωδίες.
Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο, εκτός από αυτή την ασυνήθιστη γιορτινή ατμόσφαιρα. Μία σημαντική εκπαιδευτική παράμετρος είναι ότι οι μαθητές παρακολουθούν τις παραστάσεις κάθε μέρα πληρώνοντας 5 ευρώ. Αυτή η τιμή τους επιτρέπει να παρακολουθούν 2 παραστάσεις (πρωινή και απογευματινή) και να πάρουν 2 βιβλία με το κείμενο που παρουσιάζεται, μεταφρασμένο στα Ισπανικά. Οι μεταφράσεις συνήθως γίνονται από τους καθηγητές που έχουν σκηνοθετήσει την παράσταση της κάθε ομάδας και δεν περιέχουν σημειώσεις. Είναι ένα είδος libretti. Ούτως ή άλλως ένα μικρό σημείωμα με τις πιο σημαντικές οδηγίες γράφεται πριν από την μετάφραση του έργου.
Επιτρέψτε μου να υπογραμμίσω αυτήν την ιδιαίτερα παιδαγωγική πλευρά του φεστιβάλ, θέλουμε από τους μαθητές μας και όχι μόνο να παρακολουθούν ή να παίζουν θέατρο αλλά και να μαθαίνουν. Άλλωστε εμείς δεν είμαστε ούτε ηθοποιοί ούτε σκηνοθέτες, αλλά καθηγητές.
Τι συμβαίνει όμως με την ποιότητα των παραστάσεων; Στην αρχή ήταν πολύ φτωχές, γεμάτες λάθη, χωρίς να δίνεται προσοχή σε πολλές λεπτομέρειες. Ύστερα από 32 χρόνια έχουν εξελιχθεί πάρα πολύ. Θέλω να τονίσω ότι πάντα σεβόμαστε το κείμενο. Αυτή είναι η πρώτη και σημαντικότερη προϋπόθεση να παρουσιάσουμε αυτό που έγραψε ο Σοφοκλής π.χ. όχι κάτι παρεμφερές. Σεβασμός για το κείμενο και για το περιβάλλον του, μακριά από «modernismos» σε ένα, ας πούμε ξεκάθαρο τρόπο.
Ακόμα και αν φαίνεται απίστευτο, θα σας πω ότι αυτό το είδος των παραστάσεων προκαλεί ενθουσιασμό, αίσθημα, πάθος και ψυχαγωγία στους νεότερους που παρακολουθούν το φεστιβάλ. Πολλές φορές, στο τέλος της παράστασης, το κοινό σηκώνεται και χειροκροτεί για περισσότερο από 5 λεπτά.
Πιστεύουμε στο Αρχαίο Δράμα, στις αξίες του. Πιστεύουμε στους νέους της χώρας μας. Επαναλαμβάνω συνέχεια και επιμένω ότι το Αρχαίο Δράμα δεν πρόκειται ποτέ να ξεπεραστεί γιατί το κεντρικό στοιχείο του είναι ο άνθρωπος και όλα τα προβλήματα που πηγάζουν από την ίδια την ύπαρξή του. Γι’ αυτό τον λόγο το Αρχαίο Ελληνικό Δράμα ήταν, είναι και θα είναι η ίδια η ζωή.
* Ο Χοσέ Λουίς Ναβάρο είναι Κλασικός Φιλόλογος, Πρόεδρος της Euroclassica.
Η ομιλία εδόθη στις 21 Δεκεμβρίου 2013 σε Ημερίδα του Οργανισμού για την Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 7.6.2016, Χρήστος Κατσάνης