Ανάμεσα στα θέματα του κώδικα είναι και το «Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικόν εν συνόψει»[1]. Σε αυτό είναι και το γνωστό «Χρονικόν του Γαλαξειδίου» του Ευθυμίου Πενταγιώτη που καταγράφει τα γεγονότα της ναυμαχίας. Το ίδιο κείμενο με μικρές διαφορές, έχει δημοσιεύσει ο Σπυρίδων Λάμπρου[2]. Το χειρόγραφο της Σάμης έχει ως εξής[3]:
«[Έτος αφοα΄(1571)… Και η αρμάδα των Βενετίκων εβγήκεν εκ τους] Κορυφούς και επήγε εις την Μισίνα, και ανταμώθηκαν με τη αρμάδα του ρηγός του Σπάνια. Και ήλθαν και κάτεργα βενέτικα εκ την Κρήτην εις την Μισίνα, και όλοι οι Χριστιανοί εξωμολογήθηκαν και εμετάλαβαν τα άχραντα μυστήρια του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Ως εκίνησαν να έλθουν δια την αρμάδαν την τουρκικήν και εκείνην εγύρισε και εμπήκε εις την Ναύπακτον. Και εις τας επτά του Οκτωβρίου μηνός, ημέρα Κυριακή, εβγήκε η αρμάδα των Χριστιανών εκ την Κεφαληνίαν εκ μέρους Σάμη και η αρμάδα η τούρκικη εβγήκεν εκ τ(…ην Ναύπακτο…)ν, κι ανταμώθηκαν εις το (…νησί των Κουρ…)τζουλάρων. αφοα΄ οκτώ(…Οκτωβρίου) εις τρεις ώρας της ημέρας (… …. εσμί)ξαν οι αρμάδες οι δυο και η αρμάδα η τούρκικη εκ την Ναύ(…πακτον) παγενάμενη η αρμάδα των χριστιανών. Κι εδόθη ο πόλεμος ο θαυμαστός και ο μέγας. Και η δύναμις του αυθεντός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και Θεού και η πρεσβεία της Παναγίας Θεοτόκου και πάντων των αγίων. Δια τρεις ώρας ενίκησαν οι Χριστιανοί και εκατάκοψαν και ετρόπωσαν και επήραν πολλήν αρμάδα των Αγαρηνών. Ολίγα έφυγαν και επήγαν μέσα εις την Ναύπακτον. Και έφυγαν και πολλοί Τούρκοι εις την γην. Και εκόπησαν και πολλοί Χριστιανοί. Και ήτον γενεράλες της αρμάδας των Βενέτικων ο αυθέντης Σεβαστείας Βενιέρης, ο οποίος έγινε και έπειτα πρίνζιπος Βενετίας. Και της αρμάδας του ρηγός ο δον Τζουάνες νέος και καλ (Τελειώνει χωρίς να ολοκληρώνει τη λέξη έχοντας ένα σημάδι ως παραπομπή. Ακολουθεί ποίημα που μεταγράφω στο Κεφάλαιο 10. «Η Ναυμαχία στα γράμματα και στην παράδοση»).
ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ (1590)
Μετά το πέρας του χειρογράφου του «Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικόν εν συνόψει» που ως άνω ανέφερα πως φυλάσσεται στη Σάμη, ακολουθεί ποίημα γραμμένο σε δωδεκασύλλαβο μέτρο[4]. Έχει δεκατέσσαρους στίχους και φέρει σε τέσσαρες γραμμές τον τίτλο: «Στίχοι εις την νίκην των Χριστιανών, ποίημα ελαχίστου Νικοδήμου Ιερομονάχου, ως υπόμνημα αφοκ΄ Οκτωβρίου ζ΄, ημέραν Κυριακήν». Οι πέντε πρώτοι στίχοι είναι κολοβωμένοι γιατί το χειρόγραφο είναι κατεστραμμένο στο σημείο αυτό. Επιχείρησα μεταγραφή και συμπλήρωσα ορισμένα.
Θεού πρόνοια και αγί(ων …)
μέγα θαυμαστόν και π(… …)τά
Της υπερφερούς[5] χ(ριστιανών σωτηρ)ίας
έθραυσεν εχθρών (… …)στόλον.
Των Αγαρηνών ενν(… …)αρην
ύψωσεν και έσπασεν, χριστι(ανών) το κέρας.
Πρώτη υπήρχεν ημερών η Κυρίου[6]
τρίτη γαρ ώρα υπήρχεν της ημέρας.
Ω Συ λατρευτέ της τριφεγγούς ουσίας
Τριάδα ες αείν και μέλπειν[7] εις αιώνας.
Ημάς βρωτούς άπαντας σώζονται δώρον
ελπίδα μάλλον προσλαβών αδιστάκτως
και γαρ κήδεται[8] ως των μικρών στρουθίων.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ[9]
Στο κέντρο της Ερίσσου κοντά στο Βαρύ τραγουδήθηκε χοροτράγουδο για χρόνια, ιδίως όμως προπολεμικά σε ρυθμό συρτού κι αναφέρεται στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Πιθανόν το άσμα να έχει προέλευση τη Στερεά Ελλάδα, γεγονός σύνηθες καθώς τόσο στην περιοχή της Πυλάρου όσο και της Ερίσσου συναντούμε παρόμοιες περιπτώσεις λόγω των εποχιακών εργασιών των κατοίκων σε περιοχές του έναντι ελλαδικού κορμού (Στερεά ή Πελοπόννησος). Οπότε μετέφεραν τα ακούσματα και τις συνήθειες. Το τραγούδι αυτό η Ευγενία Καραγιάννη[10] το αναφέρει ως Μωραΐτικο και το καταγράφει με ορισμένες διαφοροποιήσεις από αυτό που έχει διασωθεί στην Κεφαλλονιά.
Μπροστά στο μοναστήρι
αντίκρυ στην Κεφαλλονιά
εκεί συναπαντήθηκαν οι δυο χοντρές νυάδες[11].
Του Τούρκου είναι χιλιάρμενο.
Του Φράγκου πεντακόσια.
Κι αρχίσανε τον πόλεμο
κι αρχίσαν το νεσέρι[12].
Πέφτουν τα βόλια σαν βροχή
κι οι μπάλες σαν χαλάζι.
Μια τουρκοπούλα αγνάντευε
ψηλά απ’ το παρεθύρι.
«Πάψε Ρήγα τον πόλεμο.
Πάψε και το νεσέρι.
Να μετρηθούν τ’ ασκέρια σας
και να λογαριαστούνε».
Μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές
και λείπουν τρεις χιλιάδες.
Μετριούνται τα ‘λληνόπουλα
και λείπουν τρεις λεβέντες.
ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ: ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
Για χρόνια στους δρόμους στα Ιόνια (στο Αργοστόλι μέχρι όμως τους σεισμούς του 1953 –συνάγω και στην Ζάκυνθο) τραγουδούσαν το βενετσιάνικο τραγούδι που είχε διασωθεί από στόμα σε στόμα κι οι παλαιοί ανέφεραν πως είχε ειπωθεί για τους συμμετέχοντες στην Ναυμαχία Βενετούς υπηκόους (Επτανήσιους εν προκειμένω) [13]:
Co vedo un turcho a sangue me se infiamma
farghe la festa mi voria adretura
-come un fio cha a difesa de so mare-.
Νo ga guancia del diavolo paura.
(Σαν βλέπω Τούρκο το αίμα μου ανάβει
και ν’ αρπαχτώ θέλω μαζί του αμέσως
-όπως ο γιός που για τη μάνα του παλεύει-.
Και δεν φοβάμαι ούτε τον διάβολο τον ίδιο).
ΚΕΡΚΥΡΑ – ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ: Antonio da Molino και Commedia Stradiotesca
Κατά την διάρκεια των βενετοτουρκικών πολέμων, λόγω ακριβώς αυτών των πολεμικών συγκρούσεων, εμφανίσθηκε ένα ιδιαίτερο και μοναδικό λογοτεχνικό είδος η commedia stradiotesca, στρατιωτική κωμωδία, που επικεντρωνόταν στους stradioti[14]. Γνωστός στους λογοτεχνικούς και θεατρικούς κύκλους της Βενετίας του 16ου αι. ήταν ο Antonio da Molino, τα στιχουργήματα του οποίου ήταν γραμμένα στο «ενετογραικικόν ιδίωμα»[15]. Πληροφορίες τον θέλουν να έχει επισκεφθεί την Κέρκυρα και την Κρήτη όπου έγιναν αναγνώσεις θεατρικών έργων ή δόθηκαν και παραστάσεις[16].
Ένας από τους ήρωες των αληθοφανών στρατιωτικών περιπετειών του Molino ήταν και ο Manoli Blessi, stradioto στην υπηρεσία της Βενετίας. Ο συγγραφέας δεν αποτυπώνει την ιστορική αλήθεια, αλλά, μέσω σκηνών της εποχής και της ιστορικής εξέλιξης, με χρήση πραγματικών ονομάτων και τοπωνυμίων δίδει κωμικά στοιχεία και προκαλεί γέλιο.
Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σάθας στο μνημειώδες 9τομο έργο του «Documents inédits relatifs à l’histoire de la Grèce au Moyen Âge» («Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας») και εν προκειμένω στον 8ο τόμο[17], αντιγράφει μέρος του έργου του Μοlino. Τα πολύτιμα αυτά βιβλία βρίσκονται στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη Αργοστολίου –από όπου άντλησα την πληροφορία-.
To 1571 o Βlessi έχει επιστρέψει από τη θητεία του στη Sacra Liga και αφιερώνει στον Lixandro Cundarin (Alessandro Contarin, κυβερνήτη της βενετικής γαλέρας “Santo Cristoforo”) την «Barzeletta nella rotta dell’ armata de sultan Selin, ultimo re de Turchi» του φανταστικού ήρωά του. Ο Βlessi απευθύνεται στον Cundarin λέγοντας: «… in memoria del VII ottobre del chiglia et efdominda ena, zurno vittorioso del Santa Zustina» δηλαδή: «… σε ανάμνηση της 7ης Οκτωβρίου 1(5)71, ημέρα νικηφόρα της Αγίας Ιουστίνας». Απευθυνόμενος όμως στον ηττημένο Selim: «de megalos, resterai si micros. Che niun di amisi, gne psomi, crias, mel o risi, no te la vora plio dari» δηλαδή: «από μεγάλος θα μείνεις τόσο μικρός. Και κανείς φίλος σου, ούτε ψωμί, κρέας, μέλι ή ρύζι δεν θα θέλει πλέον να σου δίνει».
Στο ποίημα περιγράφονται οι επιτυχίες της Ιερής Συμμαχίας, οι συγκρούσεις, οι απώλειες, τα συναισθήματα της χαράς και της νίκης, και η θλίψη των ηττημένων στους οποίους προτείνει, ως ταπεινωμένοι, να κόψουν τα γένια τους. Κλείνει δε με την επωδό: «O stratiotti palikari».
Ευρυδίκη Λειβαδά
_________________________
Απόσπασμα από την ανακοίνωση που παρουσίασα στο Ι΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο στην Κέρκυρα, 1.5.2014 (Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Τμήμα Ιστορίας) και που εξεδόθη το 2015 αυτοτελώς από τις εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΙΑ με τίτλο: 7.10.1571. ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ – Συμμετοχή Επτανησίων – Κειμήλια της ναυμαχίας στα Επτάνησα
[1] φ. 9r-21v.
[2] Λάμπρου Σπ., Βραχέα Χρονικά, Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας, Αθήναι 1932, αρ. 43.
[3] Έχω αποκαταστήσει την ορθογραφία και τα σημεία στίξεως. Ευχαριστώ τον πρ. Γεώργιο Αντζουλάτο που είχε την ευγένεια να μου αποστείλει φωτοτυπία της ανωτέρω σελίδας του χειρογράφου, καθώς ήταν αδύνατη η προσέγγισή του λόγω παροδικής μετακίνησής του σε ασφαλή θέση εξ αιτίας της κοίμησης του μακαριστού Ιερομονάχου και Αρχιμανδρίτου Χρυσοστόμου Αλεξάτου, και την φιλόλογο Φρόσω Μοντεσάντου γιατί μου έδωσε την αρωγή της όπου της ζητήθηκε.
[4] Αντζουλάτος Γεώργιος Φ., Προβληματισμοί για την ιστορική εικόνα «Η Μόνη Ελπίς των Απελπισμένων» στη Σάμη Κεφαλληνίας, Πρακτικά Ε’ Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου (Αργοστόλι-Ληξούρι 17-21 Μαΐου 1986), Τόμος 3ος, Αργοστόλι 1991, σελ. 147, υποσημ. 51.
[5] Επίθετο εκ του υπερφέρω = Φέρω υπεράνωθεν, υψούμαι, εγείρομαι. Πρέπει να εννοεί «της σωτηρίας που ήλθε άνωθεν για τους χριστιανούς» (δική μου υπόθεση καθώς έχει ως είπαμε καταστραφεί αρκετό μέρος).
[6] Εννοεί Κυριακή.
[7] Μέλπω = άδω, εξυμνώ.
[8] Κήδομαι =φροντίζω
[9] Το τραγούδι αυτό διέσωσε ο Γεράσιμος Σ. Γαλανός το 1998 και είναι υπό έκδοση στο τέταρτο κατά σειρά CD με παραδοσιακά άσματα και χοροτράγουδα της Κεφαλλονιάς και το οποίο ευγενικώς παραχώρησε για την έρευνά μου.
[10] Καραγιάννη Ευγενία, Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, Εφημερίδα Ναυπακτιακή, φ. Σεπτ – Οκτ. 1984. Το μεταγράφει και ο Αρχιμανδρίτης Δαμασκηνός στο βιβλίο του «Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου», Εκδ. Αδελφότης Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ναυπάκτου, Ναύπακτος 1998
[11] Ναυς – νήες = πλοία, στόλοι. (γεν. πληθ. νεών ή νη-ών – νυ-άδες)
[12] Νεσέρι (το) = νιτερέσι, συμπλοκή
[13] Βλ. Βιβλίο-συλλογή χρονογραφημάτων «Η άλλη πλευρά» του ΤΗΛΕΜΑΧΟΥ ΜΑΡΑΤΟΥ. Τα περισσότερα από αυτά τα χρονογραφήματα δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ και στην εφημερίδα Η ΘΑΛΑΣΣΑ (όπως στο φ. Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 2003 το ως άνω).
[14] Πηλείδης Γ.Ι., “Morire per honor de la Signoria. Οι Έλληνες stradioti στη Βενετία», Δημοσία Ιλαρία, Βενετία, 1999, σελ. 25-46.
[15] Κουμαριανού Αικατερίνη, Το «ενετογραικικόν ιδίωμα» της commedia dialettale: νέες προοπτικές, Θησαυρίσματα 3 (1964), σελ. 140-145.
[16] Πεφάνης Γιώργος Π., Η άμμος του κειμένου. Αισθητικά και δραματολογικά θέματα στο ελληνικό θέατρο, ο.π. και Παναγιωτάκης Ν.Μ., O Antonio Molino στην Κέρκυρα, την Κρήτη και στη Βενετία, Αριάδνη τ. 5 (1989), σελ. 261-278.
[17] Σελ. 463-464.