Το πρόγραμμα αυτό αποτελεί καρπό συνεργασίας 13 Ιταλικών Λυκείων και του τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών (Studi Umanistici) του Πανεπιστημίου Ca’Foscari της Βενετίας με την κ. Caterina Carpinato, καθηγήτρια Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας, και άρχισε να εφαρμόζεται πειραματικά το 2002/03 σε τρία Κλασικά Λύκεια στη Βενετία, στην Πάντοβα και στο Τρεβίζο . Παράλληλα, σημαντική έχει υπάρξει και η συμβολή της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας της Βενετίας, η οποία το 2005/06 υπέγραψε σύμβαση με το Πανεπιστήμιο Ca’Foscari και τον Οργανισμό Ανάπτυξης Σχολικής Αυτονομίας (ANSAS, πρώην Περιφερειακό Ινστιτούτο Εκπαιδευτικών Ερευνών) με στόχο τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας στα ιταλικά σχολεία. Το 2010/11 το Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari με την κ. Carpinato και ένα δίκτυο 13 Λυκείων της Περιφέρειας του Βένετο υλοποίησαν το συγκεκριμένο πρόγραμμα δίνοντας έμφαση στην εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από τα αρχαία στα νέα. Στόχος του προγράμματος είναι να αξιοποιήσει τις ανέκαθεν ιστορικές, γλωσσικές και λογοτεχνικές σχέσεις μεταξύ Βενετίας και Ελλάδας. Μία από τις κύριες προτάσεις του είναι η εισαγωγή των ελληνικών εντός σχολικού ωραρίου επί της παρουσίας του καθηγητή της τάξης στο μάθημα. Προβλέπονται, ακόμη, και απογευματινά μαθήματα προορισμένα όχι μόνο για μαθητές αλλά και για καθηγητές ή άλλους ενδιαφερόμενους, καθώς επίσης ενημερωτικά σεμινάρια για τους ίδιους τους διδασκάλους του προγράμματος.
Στο κρατικό Κλασικό Λύκειο «Μάρκο Πόλο» έχει επιτευχθεί από το 2004 συστηματική διδασκαλία των ελληνικών σπουδών κυρίως στην τελευταία τάξη Γυμνασίου με αποτέλεσμα την επιτυχή έκβαση της μαθησιακής διαδικασίας της γλώσσας. Ένα από τα βασικά κίνητρα που συνήθιζε να παρακινεί το ενδιαφέρον των Ιταλών μαθητών για τα μαθήματα ελληνικής γλώσσας, εκτός από απλή περιέργεια και ενδιαφέρον για τη γλώσσα που μιλάνε οι σημερινοί Έλληνες, ήταν η επίσκεψη στους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας στο τέλος της σχολικής χρονιάς.
Ωστόσο ιδιαίτερα σημαντική φαίνεται η ποικιλία των διδακτικών μεθόδων της ελληνικής σε Ιταλόφωνους μαθητές στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση . Παρουσιάζοντας ένα από τα μαθήματα ελληνικών σε ιταλικό Λύκειο επισημαίνεται γενικότερα η αξία της αρχαίας ελληνικής ως σημαντικής βάσης για την εκμάθηση της γλώσσας. Ένα απλό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της μετάφρασης στη νεοελληνική αρχαίων στίχων της Ιλιάδας και της Οδύσσειας που είχε ως αποτέλεσμα την ενθουσιώδη προσπάθεια από όλους τους μαθητές (δεκαοκτώ στο σύνολο τους) της Α΄ Λυκείου του «Μάρκο Πόλο» να μεταφράσουν τα προοίμια των παραπάνω ποιημάτων σε διάφορες γλώσσες χρησιμοποιώντας μεταφράσεις από διάφορες εποχές με αποκορύφωμα την έκθεσή τους σε λογοτεχνικό διαγωνισμό. «Ψίχουλα του ομηρικού συμποσίου» χαρακτήρισε η κ. Λουτσιάνα Μπρούνο, καθηγήτρια των αρχαίων ελληνικών του πρώτου τμήματος της Α΄Λυκείου, τις μεταφράσεις που εμπνεύστηκαν οι μαθητές της από τα ελληνικά κείμενα . Θα μπορούσε κανείς να τις χαρακτηρίσει καλλιτεχνικές μεταφράσεις των δύο ομηρικών επών, αλλά αργότερα ο ανταγωνισμός προκάλεσε ποιητικές ερμηνείες πολύ πιο προσεγμένες και βασισμένες στην επιλογή ενός επεισοδίου από την Ιλιάδα ή την Οδύσσεια. Τις προσωπικές δημιουργίες περιόρισε ο αριθμός των στίχων, αποκλειστικά δώδεκα, καθώς και η παρουσία τουλάχιστον δύο ρητορικών σχημάτων. Οι μαθητές απάντησαν σε αυτή την προσπάθεια με μεγάλη προθυμία και ευαισθησία, βεβαίως με διαφορετικούς τρόπους ο καθένας, αλλά με τον ίδιο ενθουσιασμό και την ίδια αγάπη για τους αρχαίους Έλληνες ποιητές.
Έναυσμα της παραπάνω πρωτοβουλίας έδωσε η ελεύθερη μετάφραση των ομηρικών προοιμίων της Οδύσσειας από τον Δ.Ν Μαρωνίτη και της Ιλιάδας έτσι όπως την επιμελήθηκε ο Δημήτρης Αρμάος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκάλεσαν Τα άλογα του Αχιλλέως του Κ.Π. Καβάφη. Η παράδοση και μελέτη των ελληνικών μεταφράσεων έγινε κατά τη διάρκεια των μαθημάτων της νεοελληνικής γλώσσας στα πλαίσια του προγράμματος των αρχαίων ελληνικών με την παρουσία της καθηγήτριας στην τάξη. Είχε προηγηθεί όμως η μελέτη των δύο προοιμίων και η μετάφρασή τους στα ιταλικά από σπουδαίους ποιητές και λογοτέχνες, όπως ο Ούγκο Φόσκολο, ο Giacomo Casanova, ο Vincenzo Monti, ο Giovanni Pascoli, ο Guido Paduano, η Maria Grazia Ciani κ.α.
Πρόκειται για ιδιάζουσα περίπτωση εφόσον ο στόχος διδασκαλίας ήταν προκαθορισμένος από τη διδάσκουσα των αρχαίων και ο ρόλος του δασκάλου της νεοελληνικής ήταν ενισχυτικός. Ωστόσο, η μεθοδολογία που χρησιμοποίησε ο δάσκαλος για να διδάξει την ελληνική γλώσσα ως ξένη, καθώς και το υλικό που παρείχε στην τάξη επιλέχτηκαν από τον ίδιο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η διδασκαλία των ελληνικών προοριζόταν σε παιδιά ηλικίας 15-16 ετών με μέσο επίπεδο (Β1) γνώσης της ελληνικής, βασική προυπόθεση της επιτυχημένης εφαρμογής τους ήταν η επίγνωση των γνωστικών χαρακτηριστικών των νεαρών ατόμων (Harley 1986, 1998) . Ετσι, τα γενικότερα κριτήρια αυτής της διαδικασίας ήταν οι ανάγκες τους, ο βαθμός δυσκολίας των γραμματικών φαινομένων, καθώς και τα μαθησιακά γνωρίσματα των μαθητών (τόσο στα αρχαία όσο και στα νέα ).
Ο στόχος του μαθήματος εκτός από γραμματικό που απέβλεπε σε γλωσσικές γνώσεις (απόκτηση του γραμματικού φαινομένου του Αορίστου και των επιθέτων σε –ος και εξοικείωση με το νέο λεξιλόγιο σχετικά με τους ομηρικούς ήρωες) ήταν και διδακτικός. Ο διδακτικός στόχος βασίστηκε στην επί μέρους νεοελληνική και ιταλική μετάφραση των ομηρικών επών με απώτερο σκοπό την ποιητική δημιουργία σε διάφορες γλώσσες (π.χ. αγγλικά, ισπανικά, ιταλικά). Μια τέτοια προοπτική βοήθησε τους μαθητές να επικεντρώσουν το ενδιαφέρον τους στους ομηρικούς ήρωες (θνητούς, ημίθεους και αθάνατους), να έρθουν σε επαφή με τα ιδανικά τους και να τα αντιπαραθέσουν με τις σημερινές ανθρώπινες αξίες. Τους δόθηκε η ευκαιρία να προσδιορίσουν την ουσία των μύθων αυτών, δηλαδή την ανθρωπομορφοποίηση των θεών και την θεοποίηση των ανθρώπων, που τους κάνει μοναδικούς και συγχρόνως αγαπητούς σε παιδιά και μεγάλους.
Επιπλέον, ο παραλληλισμός των αθανάτων αλόγων με τους θνητούς ανθρώπους στο ποίημα του Καβάφη σκοπό είχε να ωθήσει τους μαθητές να στοχαστούν πάνω στον ανθρώπινο πόνο και στην οδύνη του θανάτου. Τέλος, να συλλογιστούν ότι τα θεϊκά άλογα του Αχιλλέα κλαίνε για τον θάνατο του Πατρόκλου, που επέστρεψε «εις το μεγάλο Τίποτε επιστραμένο απ΄την ζωή». Η επαφή με τη νεοελληνική λογοτεχνία συνέβαλε στο να καταλάβουν οι μαθητές το ποίημα στο σύνολό του και να γνωρίσουν τον Καβάφη.
Σε όλη τη διάρκεια της διδασκαλίας πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξε η μορφωτική αξία της μετάφρασης. Ειδικότερα, με τη μετάφραση από την αρχαία στη νεοελληνική μελετήθηκε αναλυτικότερα η βαθύτερη γνώση της μεταφραστικής γλώσσας. Προσδιορίστηκαν ορισμένα χαρακτηριστικά της νέας ελληνικής και διαπιστώ¬θηκε ο λεξιλογικός της πλούτος. Προσφέρθηκε έτσι στους μαθητές μια ολοκληρωμένη εικόνα της γλώσσας και τους δόθηκε η δυνατότητα να εντοπίσουν οι ίδιοι τις ομοιότητες και τις διαφορές κατά την εξέλιξή της.
Προσεγγίζοντας από μεθοδολογική σκοπιά τη συγκεκριμένη διδακτική διαδικασία στην Α΄Λυκείου θα πρέπει να διευκρινίσουμε μερικά περαιτέρω στοιχεία. Ειδικότερα, το είδος του αναλυτικού προγράμματος που χρησιμοποιήθηκε από το δάσκαλο ήταν συνδυασμός γραμματικού και επικοινωνιακού και η μέθοδος ήταν η διαθεματική διδασκαλία. Στην περίπτωση της διαθεματικής προσέγγισης δώσαμε προτεραιότητα στη διδασκαλία του θέματός μας και παράλληλα προσπαθήσαμε να το συσχετίσουμε με άλλες γνώσεις από διαφορετικές επιστήμες . Για να διδάξουμε στην τάξη το θέμα του ηρωισμού των ομηρικών επών έπρεπε να σχεδιάσουμε το μάθημα οργανώνοντας τον λεγόμενο «διαθεματικό ιστό» (cross-curriculum web) που περιφέρεται γύρω από το κεντρικό μας ζήτημα . Τα εμπλεκόμενα μαθήματα που χρησιμοποιήσαμε ήταν τα Αρχαία Ελληνικά, η Μυθολογία, η Ιστορία, η Λογοτεχνία, η Γεωγραφία και τα Καλλιτεχνικά. Τα τρία πρώτα μαθήματα ήταν αλληλένδετα εφόσον είχαν κοινό θέμα τον «Τρωικό πόλεμο». Ο συνδετικός κρίκος μεταξύ αυτών και της Λογοτεχνίας ήταν μια καλλιτεχνική αναπαράσταση των αλόγων του Αχιλλέα από τον Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο. Συνδέθηκαν έτσι τα ομηρικά έπη με το ποίημα του Καβάφη. Έπειτα, εισήχθη η Γεωγραφία ως δραστηριότητα σχετικά με τον εντοπισμό του νησιού της Ζακύνθου στον χάρτη, περιοχής που σχετίζεται με τον Ούγκο Φόσκολο, έναν από τους εν μέρει μεταφραστές της Ιλιάδας στα ιταλικά . Τέλος, ακολούθησε η εισαγωγή των Καλλιτεχνικών ως εργασία για το σπίτι με θέμα «τα άλογα στην τέχνη» .
Η συστηματική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας στο «Μάρκο Πόλο» βασίστηκε κυρίως σε σχολικά εγχειρίδια της ελληνικής πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Τα υλικά που χρειαστήκαμε για να επιτύχουμε το στόχο μας ήταν ακουστικό υλικό και φωτοτυπίες κειμένων, όπως η νεοελληνική μετάφραση της Οδύσσειας από το βιβλίο Ομήρου Οδύσσεια Α’ Γυμνασίου και η μετάφραση της Ιλιάδας . Χρησιμοποιήθηκε το σχολικό βιβλίο Ομηρικά Έπη 2, Ομήρου Ιλιάδα, Ανθολόγιο Α΄Γυμνασίου ως πηγή περιλήψεων και η Ιστορία Γ΄Δημοτικού, από την οποία αντλήθηκε το θέμα δραστηριότητας σχετικά με τα άλογα του Αχιλλέα. Επίσης, χρησιμοποιήσαμε το ποίημα του Καβάφη από την ποιητική συλλογή του και προμηθευτήκαμε οπτικοακουστικό υλικό από το διαδίκτυο.
Ο αντίκτυπος της παραπάνω μαθησιακής διαδικασίας αποδείχτηκε ιδιαίτερα θετικός για τους μαθητές , οι οποίοι γενικότερα αντιμετώπισαν τα μαθήματα των ελληνικών με μεγάλο ενθουσιασμό. Αυτή η συλλογική προσπάθεια απέδειξε ότι η διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας μπορεί να συμβάλει στην αναβίωση και στήριξη της αρχαίας. Επιβεβαίωσε το γεγονός ότι τα νέα ελληνικά βοηθούν συχνά τους μαθητές να αναγνωρίζουν λέξεις μέσα στα αρχαία κείμενα και να έχουν όσο το δυνατόν λιγότερα συντακτικά και μορφολογικά προβλήματα με τη γλώσσα. Για παράδειγμα στην περίπτωση της Α΄Λυκείου του «Μάρκο Πόλο» μέσω της παρουσίασης των νεοελληνικών μεταφράσεων οι μαθητές κατανόησαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα και τα αξιοποίησαν με στόχο την ποιητική δημιουργία. Στο τέλος του σχολικού έτους αυτή η τάξη συμμετείχε στο λογοτεχνικό διαγωνισμό «στοχαστική ανάγνωση» (‘lettura pensata’) που διοργανώνει κάθε χρόνο η Περιφερειακή Εκπαιδευτική Υπηρεσία του Βένετο. Μία από τις μαθήτριες του τμήματος κέρδισε το δεύτερο βραβείο ποίησης με την μετάφραση των ομηρικών προοιμίων που η ίδια επιχείρησε στα αγγλικά και ιταλικά, καθώς και την ελεύθερη ποιητική σύνθεση ενός επεισοδίου που επέλεξε από την Οδύσσεια.
Ανακεφαλαιώνοντας, περίπου 300.000 μαθητές έρχονται σε καθημερινή επαφή με τα αρχαία ελληνικά στα ιταλικά Κλασικά Λύκεια. Αυτό σημαίνει ότι με το πρόγραμμα Τα ελληνικά, αρχαία και νέα, στα σχολεία του Βένετο τους δίνεται η δυνατότητα να επεκτείνουν τις γλωσσικές και πολιτισμικές τους γνώσεις. Συγκεκριμένα στην Περιφέρεια του Βένετο το ενδιαφέρον για την εξέλιξη της γλώσσας και του πολιτισμού μέσω της γνωριμίας με τη βυζαντινή ιστορία και τη νεοελληνική γλώσσα επιτρέπει στους μαθητές να μάθουν σε βάθος όχι τόσο έναν ξένο πολιτισμό, όσο βασικά στοιχεία της τοπικής τους ιστορίας . Επιπλέον, οι διάφορες επιμορφωτικές δραστηριότητες, όπως εκπαιδευτικά ταξίδια για παράδειγμα του συγκεκριμένου σχολείου στη χώρα μας ή εκπαιδευτικές επισκέψεις ελληνικών σχολείων στο «Μάρκο Πόλο» της Βενετίας, συμβάλλουν στην επιτυχημένη λειτουργία του προγράμματος και δίνουν ώθηση στην ευρωπαϊκή συνεργασία. Καλλιεργούνται, επομένως, οι αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και εξασφαλίζεται η συνεργασία και ο αλληλοσεβασμός μεταξύ των μαθητών με διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα.
Ωστόσο, η παρούσα κατάσταση δυστυχώς δεν ευνοεί την ενεργοποίηση του προγράμματος τα τελευταία χρόνια, αν και στο παρελθόν υπήρξαν δυο σημαντικές οικονομικές ενισχύσεις από το Πρόγραμμα Comenius και το Ίδρυμα Cassamarca του Τρεβίζο. Αναμφισβήτητα, όμως, Τα ελληνικά, αρχαία και νέα, στα σχολεία του Βένετο είναι ένα πρόγραμμα που προωθεί την έρευνα και τη διδακτική δραστηριότητα στα πλαίσια των ελληνικών σπουδών και δεν θα έπρεπε σε καμμία περίπτωση να διακοπεί η λειτουργία του. Πρόκειται για μια «ελληνική πρόταση παιδείας», βραβευμένης με το Ευρωπαικό Σήμα Γλωσσών 2011 , που προβάλλει τις αξίες και τα ιδανικά του ελληνικού πολιτισμού. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι κατά το σχολικό έτος 2011/12 το Υπουργείο Παιδείας και Ακαδημαϊκής Εκπαίδευσης της Ιταλίας (MIUR) πραγματοποίησε το λεγόμενο ΤFA , ένα πρόγραμμα σπουδών επαγγελματικής κατάρτισης με απώτερο σκοπό τη διδασκαλία της νεοελληνικής ως δεύτερης ξένης γλώσσας στην ιταλική δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Περιφέρεια του Βένετο.
Ευγενία Λιοσάτου
Εστάλη στην ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 14.9.2015