Φωτογραφίες: Δεξιά: Από τις υποθαλάσσιες έρευνες στην περιοχή όπου υπολογίζεται ότι υπάρχουν ευρήματα των βυθισμένων πλοίων. Αριστερά: Ακρόπρωρο της γαλέρας του Κοντόκαλη (ιδιωτική συλλογή)
__________________________________________________________________
ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΙΟΝΙΟ ΒΥΘΟ
Σε αυτήν την φονική σύγκρουση, την τελευταία στη θάλασσα αναμέτρηση γαλερών όπου ο αριθμός των πλεούμενων που έλαβαν μέρος, των πλεούμενων που βυθίστηκαν, αλλά και των νεκρών ένθεν κακείθεν ποικίλει ανάλογα με τις πηγές , είναι αδύνατο να μην υπάρχουν μαρτυρίες στο βυθό των νοτίων Εχινάδων. Ασφαλώς οι προσχώσεις του Αχελώου και το σεισμογενές της περιοχής άλλαξαν την γεωμορφολογία .
Το 1971 και 1972 πέντε ερευνητικοί πλόες για εντοπισμό των βυθισμένων πλοίων με σύγχρονο σαρωτή βυθού και μαγνητόμετρο, με τη συμμετοχή του πρωτοπόρου της ενάλιας αρχαιολογίας Peter Throckmorton , ως επόπτη τού αρχαιολόγου Χαράλαμπου Κριτζά και με γενικό επιθεωρητή αρχαιοτήτων τον Σπύρο Μαρινάτο ο οποίος ενεθάρρυνε τις έρευνες, δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα καθώς δεν κατεγράφη κανένα εύρημα που να μπορεί να αποδοθεί στα βυθισμένα καράβια της ναυμαχίας . Ωστόσο οι έρευνες οδήγησαν στον καθορισμό δυο περιοχών με στόχους πιθανής αρχαιολογικής αξίας .
Το 2002 δεύτερη αρχαιολογική έρευνα μεταξύ Μεσολογγίου και Οξειάς για τις ανάγκες ντοκυμανταίρ του Spiegel TV αφιερωμένου στην ναυμαχία, και παρόλο που χρησιμοποιήθηκαν σύγχρονες τεχνολογίες εντοπισμού θαλασσίων αρχαιοτήτων, δεν απέδωσε τα αναμενόμενα .
Το 2006 το εργαστήριο θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας, Τμήμα Γεωλογίας, του Πανεπιστημίου Πατρών υπό την διεύθυνση του Γ. Παπαθεοδώρου απέδωσε ενδιαφέροντα ευρήματα σχετικά με τα κατάλοιπα της ναυμαχίας καθώς το sonar εντόπισε στις περιοχές της σύγκρουσης αριθμό μεμονωμένων διαμορφώσεων από συμπαγή στρώματα άμμου (υβώματα) που πιθανολογείται πως δημιουργήθηκαν από τις επιχώσεις ναυαγίων προστατεύοντας τα ξύλινα κουφάρια των πλοίων. Η έρευνα δεν έχςι δώσει με βεβαιότητα αποτελέσματα ακόμη .
ΜΝΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΣΕ ΑΡΧΕΙΑ
Στα αρχεία της Βενετίας δεν υπάρχουν αναφορές με κύριο θέμα την ναυμαχία κανενός από τους προννοητές που υπηρέτησαν την περίοδο της ναυμαχίας σε Κέρκυρα , Κεφαλλονιά , Ζάκυνθο και Κύθηρα από όπου θα μπορούσαμε αν αντλήσουμε πλήθος πληροφοριών. Υπάρχει κενό για την συγκεκριμένη περίοδο. Στην Ζάκυνθο υπάρχει κενό ανάμεσα στο 1563 και στο 1578, ενώ στην Κέρκυρα παρουσιάζεται κενό την περίοδο 1568-1576 . Μόνο ο προβλεπτής Vicenzo da Molin που υπηρέτησε στην Κεφαλλονιά από το 1572 έως το 1574 στην έκθεσή του κάνει μνεία σε ορισμένα στοιχεία της ναυμαχίας και επικεντρώνεται φυσικά στην τραγική κατάσταση που βρήκε το νησί .
Δεν υπάρχουν αναφορές στη Σύγκλητο από τα Κύθηρα . Τα Κύθηρα υπήγοντο στην δικαιοδοσία των Γενικών Προβλεπτών της Κρήτης, είχαν όμως και δικούς τους προβλεπτές, αρκετές εκθέσεις των οποίων έχουν σωθεί και περιγράφουν την τραγική κατάσταση του νησιού που υπέστη τόσες ερημώσεις και επιδρομές όσες κανένα άλλο .
Στα Αρχεία στη Λευκάδα δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά με την ναυμαχία .
Στις εκθέσεις των Βενετών Βαΐλων και προννοητών της Κέρκυρας που δημοσίευσε ο κ. Γεράσιμος Παγκράτης δεν παρουσιάζεται η αναφορά του Francesco Corner (15.1.1570-Δεκ. 1571) καθώς, όπως ο ίδιος σημειώνει, «οι σωζόμενες εκθέσεις αντιπροσωπεύουν το 36% του συνόλου. Το μεγαλύτερο μέρος δεν εντοπίστηκε για λόγους που σχετίζονται είτε με τη μετακίνηση του υλικού από τη θέση του για ενημέρωση των ενδιαφερομένων, είτε με την χρησιμοποίηση των εκθέσεων σε δικογραφίες και τη μη επανατοποθέτησή τους στην οικεία θέση, είτε με τη μη υποβολή τους εξ αιτίας του αιφνίδιου θανάτου των αξιωματούχων, είτε ακόμη με φυσικές φθορές του αρχειακού υλικού» .
Όμως υπάρχουν πράξεις απλών ανθρώπων που τους σχετίζουν με την ναυμαχία όπως μαρτυρά το παρακάτω έγγραφο σύμβασης αντικατάστασης υπόχρεου σε θητεία.
«9/5/1571: Κυρ Αντώνιος Μαύρος από χωρίον των Κουναβάδων Πρακτωρίας του Γύρους και κυρ Θεόδωρος Πικέρνης από χωρίον των Καλαφατιώνων συμφώνησαν αμφότεροι τοιούτο τρόπω. Και γαρ επειδή τον αυτόν κυρ Αντώνιον έβαλαν εις το κάτεργο του ευγενούς Μισέρ Πιέρου Μπούα, ίνα δουλεύσει και αυτός καθώς και οι έτεροι της νήσου άνθρωποι. Διό υπόσχεται ο ειρημένος Θεόδωρος ίνα δουλεύσει εις το ρηθέν κάτεργο εις τον τόπον αυτού ως σκατζαδούρος του τον τόσον καιρόν όσο δουλεύσουν και οι έτεροι νησιώτες. Και διά όνομα ως άνωθεν, υπόσχεται αυτός να δώσει διά πληρωμή αυτού το καθόλου τζεκίνια κδ΄ και ένα ζευγάρι μπραγιέσες καριζένιες και να λάβει και την πάγα του τη συνηθισμένη από την αυθεντίαν και την τζόντα του χωριού καθώς και οι έτεροι. Τα οποία τζεκίνια κδ΄τα έλαβε εκ τον αυτόν Αντώνη ο άνωθεν Πικέρνης. Εσέβησαν εγγυητές οι παρόντες κυρ Χρήστος Μακρής κυρ Ιωάννης Λαγγαδίτης. Εάν ήθελε φύγει να είναι αυτοί διά αυτόν».
ΕΓΓΡΑΦΟ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ ΑΓΙΟΤΗΤΑΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ (ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΙΕΡΕΜΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΠΡΩΗΝ ΜΑΪΝΗΣ )
Σημαντικότατο κειμήλιο που συνδέει την ναυμαχία της Ναυπάκτου με τον Άγιο Γεράσιμο –μέσω μαθητών και συμμετεχόντων στην ναυμαχία – είναι η αίτηση της διακήρυξης της αγιότητας. Το «Βιβλίον του Ορθού Λόγου» που περιέχει τα σχετικά με την αγιοποίηση έγγραφα τυπώθηκε με την φροντίδα του Νικόδημου Μεταξά στην Κεφαλλονιά, στην Μονή Ομαλών, κατά τους πρώτους μήνες του 1627 . Από το σπάνιο αυτό φυλλάδιο είναι σήμερα γνωστά μόνον πέντε αντίτυπα ένα εκ των οποίων στην Ιακωβάτειο Βιβλιοθήκη στο Ληξούρι . Την αίτηση υπογράφει ο Κεφαλληνίας και Ζακύνθου Παχώμιος και συνυπογράφουν (το 1620 περίπου) ανάμεσα στους λοιπούς μάρτυρες και οι Ιωάννης Τσιμάρας και Ιωάννης Βαπτιστής Μεταξάς. «Πιστεύεται βεβαίως παρά πάσι τοις ενταύθα χριστιανοίς διαφυλαχθήναι την Νήσον ταύτην αναιχμαλώτιστον εν τω καιρώ της των Αγαρηνών μάχης δια προσευχής του αυτού Πατρός» . Το απόσπασμα αυτό, το οποίο εγράφη 40 χρόνια μετά την ναυμαχία, μετά τη «Μάχη των Αγαρηνών» , επιβεβαιώνει με την υπογραφή των συγκαιρινών της ναυμαχίας και του Αγίου, την στάση για προσευχή του Αγίου στην εικόνα στην Ι. Μ. Κηπουραίων (και στις μετέπειτα που ακολούθησαν).
ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΛΑ (1485-1571) ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ
Εγράφη στη Ζάκυνθο από τον ιερωμένο Κωνσταντή Θεοδόση (1485) και τον 16ο αι. συμπληρώθηκε από απογόνους του, ένας από τους οποίους ήταν συμβολαιογράφος Ζακύνθου . «…Τον αυτόν χρόνον (1571) ήρθε η αρμάδα του Τούρκου και την απάντησε η αρμάδα του Πρέντζιπέ μας και το Ρηγόπουλο ουκουρτσουλάρου εις το κανάλι της Κεφαλονιάς και την εχαλάσανε κατά κράτος εις καιρόν έμπροσθεν να ξημερώση έως τρεις ώρες της νυκτός. Το Ρηγόπουλο της Σπάνιας και λέγεται τον καιρόν της τζονάδας … Έτζι εγυρίσανε οπίσω (ενν. οι Τούρκοι) και εμπαρκαριστήκανε την νύχτα και πηγαινάμενοι απαντηθήκανε ουκουρτζουλάρου με το Ρηγόπουλο του Πρέντζιπε και με το Ρηγόπουλο της Σπάνιας και έκαμαν πόλεμο φοβερόν οπού εκοκκίνισε η θάλασσα. Επήγαν εις το Βόϊδι οι άνθρωποι και είδαν τον πόλεμον…» .
ΒΡΑΧΥ ΧΡΟΝΙΚΟ ΑΝΩΝΥΜΟ ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΥ
Δημοσιεύθηκε από τον Σπυρίδωνα Δε Βιάζη : «1571 Οκτωβρίου 7 ημέρα Κυριακή έως ώρες 4 της ημέρας εσυναπαντήθη η αρμάδα της Γαληνοτάτης των Ενετών εις τους Κουρτζουλάρους και έκαμαν φρικτώτατον πόλεμον τα αυτά δυο μέρη. Και ήτον των Τούρκων γαλιότες και κάτεργα όλα τα πλεούμενα 260, και τα Βενέτικα 212 με έξη γαλεάτζες, και ενίκησαν τα Βενέτικα, και εις τας 8 ώρες της αυτής ημέρας επήρανε την αρμάδα του Τούρκου, κάτεργα και γαλιότες ως άρμενα 208 και τα επίλοιπα εφύγανε και επήγανε εις τον Έπαχτο. Ένα κάτεργο του Καπιτάν Πετρόπουλου, Κορφιάτικο, ήτανε με τα δικά μας (τα Ζακυνθινά) και ακολούθησε τα Τούρκικα στοχάζοντας πως είναι Βενέτικα και το επήραν στον Έπαχτο».
ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΣΤΗΝ ΚΕΙΜΗΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ Ι.Ν. ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΛΟΥΤΡΙΩΤΙΣΣΑΣ ΣΑΜΗΣ
Από την Βιβλιοθήκη της Ι.Μ. Υπεραγίας Θεοτόκου Αγριλίων προέρχεται χειρόγραφος νομοκάνονας του 17ου αι. (φέρει τον αρ.1), ακέφαλος και κολοβός, στον οποίο είναι καταχωρισμένα 242 κεφάλαια και φυλάσσεται στην εκκλησιαστική κειμηλιοθήκη του Ι.Ν. της Παναγίας της Λουτριώτισσας στη Σάμη . Ανάμεσα στα θέματα του κώδικα είναι και το «Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικόν εν συνόψει» . Σε αυτό είναι και το γνωστό «Χρονικόν του Γαλαξειδίου» του Ευθυμίου Πενταγιώτη που καταγράφει τα γεγονότα της ναυμαχίας. Το ίδιο κείμενο με μικρές διαφορές, έχει δημοσιεύσει ο Σπυρίδων Λάμπρου . Το χειρόγραφο της Σάμης έχει ως εξής :
«[Έτος αφοα΄(1571)… Και η αρμάδα των Βενετίκων εβγήκεν εκ τους] Κορυφούς και επήγε εις την Μισίνα, και ανταμώθηκαν με τη αρμάδα του ρηγός του Σπάνια. Και ήλθαν και κάτεργα βενέτικα εκ την Κρήτην εις την Μισίνα, και όλοι οι Χριστιανοί εξωμολογήθηκαν και εμετάλαβαν τα άχραντα μυστήρια του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Ως εκίνησαν να έλθουν δια την αρμάδαν την τουρκικήν και εκείνην εγύρισε και εμπήκε εις την Ναύπακτον. Και εις τας επτά του Οκτωβρίου μηνός, ημέρα Κυριακή, εβγήκε η αρμάδα των Χριστιανών εκ την Κεφαληνίαν εκ μέρους Σάμη και η αρμάδα η τούρκικη εβγήκεν εκ τ(…ην Ναύπακτο…)ν, κι ανταμώθηκαν εις το (…νησί των Κουρ…)τζουλάρων. αφοα΄ οκτώ(…Οκτωβρίου) εις τρεις ώρας της ημέρας (… …. εσμί)ξαν οι αρμάδες οι δυο και η αρμάδα η τούρκικη εκ την Ναύ(…πακτον) παγενάμενη η αρμάδα των χριστιανών. Κι εδόθη ο πόλεμος ο θαυμαστός και ο μέγας. Και η δύναμις του αυθεντός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και Θεού και η πρεσβεία της Παναγίας Θεοτόκου και πάντων των αγίων. Δια τρεις ώρας ενίκησαν οι Χριστιανοί και εκατάκοψαν και ετρόπωσαν και επήραν πολλήν αρμάδα των Αγαρηνών. Ολίγα έφυγαν και επήγαν μέσα εις την Ναύπακτον. Και έφυγαν και πολλοί Τούρκοι εις την γην. Και εκόπησαν και πολλοί Χριστιανοί. Και ήτον γενεράλες της αρμάδας των Βενέτικων ο αυθέντης Σεβαστείας Βενιέρης, ο οποίος έγινε και έπειτα πρίνζιπος Βενετίας. Και της αρμάδας του ρηγός ο δον Τζουάνες νέος και καλ (Τελειώνει χωρίς να ολοκληρώνει τη λέξη έχοντας ένα σημάδι ως παραπομπή. Ακολουθεί ποίημα που μεταγράφω ακολούθως).
ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΣΒΗΣΑΝ
Οι εκδηλώσεις μνήμης, ως είναι φυσικό, άρχισαν αμέσως μετά το γεγονός. «Εορτή εψηφίσθη παρά εκάστης κοινότητος ετησίως ανά πάσαν εβδόμην Οκτωβρίου, ότε πανηγυρίζεται η Αγία Ιουστίνη» . Η επέτειός της καθιερώθηκε ως εορτή θρησκευτική, και πολιτική από όλες τις χώρες – κράτη που είχαν συμβάλλει σε αυτήν. Ανάμεσά τους η Κρήτη (που είναι εκτός της θεματικής αυτής) και τα Ιόνια, μέρη όπου, λόγω κυριαρχίας του ίδιου κατακτητή είχαν αναπτύξει σχέσεις μακροχρόνιες και αλληλεπιδράσεις ισχυρές.
Στην Κέρκυρα, αμέσως μετά την επιστροφή του μεγαλύτερου και τελευταίου τμήματος της Sancta Liga στο νησί ο ναύαρχος του παπικού στόλου Μarcantonio Colona βάφτισε χριστιανό ένα από τα δυο αγόρια τού σκοτωμένου καπουδάν πασά Μουεζινζαντέ Αλή που είχαν συλληφθεί αιχμάλωτα . Επίσης καθιερώθηκε στην μονή-νοσοκομείο της Αγίας Ιουστίνας λιτανεία ετήσια με την συμμετοχή και των δυο κλήρων . Σε Κεφαλλονιά και Ζάκυνθο όταν επέστρεψαν οι νικητήριες γαλέρες έγιναν τελετές υποδοχής, στήθηκαν αψίδες θριάμβου, ακολούθησαν λειτουργίες, λιτανείες, συμπόσια, χοροί, θεαματικά αγωνίσματα, άφησαν να πετάξουν περιστέρια .
Είναι πολύ πιθανόν, τουλάχιστον κατά τα πρώτα μετά την ναυμαχία χρόνια, να γίνονταν ναυτικά πανηγύρια σε ανάμνηση του γεγονότος. Παρόμοιες εκδηλώσεις λάβαιναν χώρα στην Ισπανία. Έχουν διασωθεί στοιχεία ναυτικών πανηγυριών στην Αγία Εκκλησία του παραποτάμιου Τολέδο το 1627 και το 1629 .
Στη Ζάκυνθο παίχθηκαν οι «Πέρσες» του Αισχύλου . Είναι η πρώτη παράσταση αρχαίου δράματος σε παγκόσμιο επίπεδο από τα αρχαία χρόνια και αναιρεί την πρωτιά που κρατούσε η περίφημη παράσταση «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή στο Teatro Olympico της Vicenza . Η παράσταση δόθηκε για να εορτασθεί η νίκη της Ι. Συμμαχίας συνδέοντας του ενωμένους χριστιανούς με τους Αρχαίους Έλληνες και τους μωαμεθανούς με τους Πέρσες. Ο προβλεπτής Contarini διέταξε να διδαχθούν οι «Πέρσες» σε ιταλική μετάφραση . Η παράσταση δόθηκε από ευγενείς νέους, ο ακριβής χρόνος της οποίας δεν έχει διασωθεί. Πιθανόν δόθηκε μετά τους δυο πρώτους μήνες του 1572 . Είχε προηγηθεί γεύμα και ζωηρός χορός με τη συμμετοχή ακόμη και ιερέων. Η πληροφορία αυτή εντοπίσθηκε σε χειρόγραφο από τις συλλογές του αρχειοφυλακείου Ζακύνθου από τον Δε Βιάζη όταν εργαζόταν εκεί. Το αρχειοφυλακείο κάηκε με τους σεισμούς του 1953 και από τότε δεν υπάρχει πουθενά άλλη σχετική εγγραφή.
Στο κάτω μέρος του πλαισίου του πίνακα του Κλόντζα που ήταν στην Παναγιά την Περλιγγού ο Τσιτσέλης διασώζει μακρά επιγραφή την οποία μετέγραψε. Δεν αναφέρεται όμως πουθενά ποιος ήταν ο συγγραφέας της και πότε την συνέταξε. Ανάμεσα στα της ναυμαχίας σημειώνει: «…τη 7 Οκτωβρίου ημέρα της αγίας μάρτυρος Ιουστίνης, και εν Ενετία ετελείτο και επισήμως εορτή, ως επίσης εν Κεφαλληνία» . Ο Παρατατικός που χρησιμοποιείται -«ετελείτο»- δηλώνει πως η εορτή διαρκούσε χρόνια. Κι επειδή η νίκη αποδιδόταν στην επέμβαση υπερφυσικών δυνάμεων οι εκδηλώσεις που γίνονταν είχαν μορφή θρησκευτική και ακολουθούνταν από λιτανείες. Άγνωστο είναι το πότε ακριβώς κατηργήθησαν τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Εφημερίδες του 19ου –αλλά και 20ου αι.- δεν δημοσιεύουν εκδηλώσεις σε ανάμνηση της ναυμαχίας, γεγονός που δικαιολογείται από τις εγκυκλίους «Περί καταργήσεως των λιτανειών» που απέστειλε ο μητροπολίτης Κεφαλληνίας Κοντομίχαλος (1783-1873) κατά την διάρκεια της μακράς ποιμαντορίας του (1842-1873) . Αυτή είναι πιθανόν η αιτία της παύσης των εκδηλώσεων αυτού του είδους και της ως εκ τούτου μη διάθεσης στοιχείων για αυτές. Όμως και προγενέστερα, επί γαλλοκρατίας, είχαν απαγορευθεί κάθε είδους θρησκευτικές εκδηλώσεις. Αλλά και μετά τα γεγονότα της Ένωσης ακολούθησαν στα Ιόνια πολλά δεινά: εθνικές περιπέτειες, σεισμοί, μετανάστευση, κάλυπταν την ειδησεογραφία, η επιβίωση είχε πρωτεύοντα ρόλο, δεν υπήρχε ενδιαφέρον για εκδηλώσεις μνήμης και τα έθιμα ατόνησαν.
ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΣΕ ΑΝΑΜΝΗΣΗ
ΖΑΚΥΝΘΟΣ: ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ
Ο Βενετσιάνικος γάμος είναι θεατρικό δρώμενο των αποκριών, ιδέα του κ. Αντωνίου Μιλάνου, που λαβαίνει χώρα στη Ζάκυνθο τα τελευταία χρόνια, αρχής γενομένης το 2004, στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, σε ανάμνηση της ναυμαχίας της Ναυπάκτου και γίνεται το τελευταίο Σαββάτο πριν από την Καθαρή Δευτέρα.
Η υπόθεση έχει ως εξής: Ο γάμος είχε αναβληθεί δυο φορές: μια με την επιδρομή των Οθωμανών και μια με την ναυμαχία. Όταν λοιπόν επιστρέφει ο γαμπρός τον υποδέχονται στο λιμάνι όπου φθάνουν οι νικητήριες γαλέρες κι εκεί γίνεται η συνάντησή του με την νύφη. Ακολουθεί ο γάμος και μετά την τελετή αφήνουν ελεύθερα δυο περιστέρια. Ακολουθούν δώρα από τους φίλους και την νόνα, ανάμεσα στα οποία είναι ένα ξίφος κι ένα σκυλί για το κυνήγι.
ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ
Εκτίθεται σύγχρονο έργο (τέμπερα σε ξύλο) που αποθανατίζει την ναυμαχία, έργο του κ. Αντωνίου Μιλάνου. Επίσης ο ίδιος είναι ο εμπνευστής εκδηλώσεων αναμνηστικών της ναυμαχίας που γίνονται εδώ και δέκα χρόνια στην Ζάκυνθο με παρέλαση, μνημόσυνο και κατάθεση στεφάνων στη στήλη στη Πλατεία Σολωμού, στον Άγιο Νικόλαο της Ρίβας, εκεί όπου τον Οκτώβριο του 1571 υποδέχθηκαν θριαμβευτικά τις γαλέρες που συμμετείχαν στην ναυμαχία.
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ και ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ (1590)
Μετά το πέρας του χειρογράφου του «Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικόν εν συνόψει» που ως άνω ανέφερα πως φυλάσσεται στη Σάμη, ακολουθεί ποίημα γραμμένο σε δωδεκασύλλαβο μέτρο . Έχει δεκατέσσαρους στίχους και φέρει σε τέσσαρες γραμμές τον τίτλο: «Στίχοι εις την νίκην των Χριστιανών, ποίημα ελαχίστου Νικοδήμου Ιερομονάχου, ως υπόμνημα αφοκ΄ Οκτωβρίου ζ΄, ημέραν Κυριακήν». Οι πέντε πρώτοι στίχοι είναι κολοβωμένοι γιατί το χειρόγραφο είναι κατεστραμμένο στο σημείο αυτό. Επιχείρησα μεταγραφή και συμπλήρωσα ορισμένα.
Θεού πρόνοια και αγί(ων …)
μέγα θαυμαστόν και π(… …)τά
Της υπερφερούς χ(ριστιανών σωτηρ)ίας
έθραυσεν εχθρών (… …)στόλον.
Των Αγαρηνών ενν(… …)αρην
ύψωσεν και έσπασεν, χριστι(ανών) το κέρας.
Πρώτη υπήρχεν ημερών η Κυρίου
τρίτη γαρ ώρα υπήρχεν της ημέρας.
Ω Συ λατρευτέ της τριφεγγούς ουσίας
Τριάδα ες αείν και μέλπειν εις αιώνας.
Ημάς βρωτούς άπαντας σώζονται δώρον
ελπίδα μάλλον προσλαβών αδιστάκτως
και γαρ κήδεται ως των μικρών στρουθίων.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΙΑ ΑΡΠΑΓΗ ΑΠΟ ΠΕΙΡΑΤΕΣ
Το τραγούδι αυτό έχει διασωθεί στη Ζάκυνθο και αφορά σε θρήνο μητέρας που της άρπαξαν τον γιό της Οθωμανοί και Αλγερίνοι με επικεφαλής τον Ουλούτζ Αλή πριν από την ναυμαχία της Ναυπάκτου όταν, μάταια, προσπάθησαν να κυριεύσουν ο Κάστρο. Το ίδιο όμως τραγούδι τραγουδούσαν και στα Κύθηρα για χρόνια καθώς ήταν έντονη η ανάμνηση των καταστροφών της επιδρομής πριν από την Ναυμαχία (Παλαιοχώρα) .
Κανίστρι μυριοπλούμιστο, γαρούφαλα γιομάτο
που μοσχοβόλαες τη γη, τσι στράτες που προβάτειες,
σε ποία χέρια θα βρεθείς; Σε τι πόρτο θ’ αράξεις
για να ΄ρθει η μανούλα σου να σε ξαναγοράσει;
Ας ήτανε το βολετός το αίμα μου να χύσω
τα μάτια μου τα έδινα να σε ξαναγυρίσω.
Τα μάτια μου γενήκανε δυο βρύσες, δυο ποτάμια,
και όσο ζω θα τρέχουνε, κ’ εχω πνοή στο στόμα,
θα δέουμε Τση Δέσποινας και του Εσταυρωμένου
να σου χαρίσει λεφτεριά, τσ’ άλυσες να σου λύση.
Ορπίδα εχώ στην Παναγιά γρήγορα να γυρίσεις
στην αγκαλιά τση μάνας σου να σε γλυκοφιλήσει.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
Στο κέντρο της Ερίσσου κοντά στο Βαρύ τραγουδήθηκε χοροτράγουδο για χρόνια, ιδίως όμως προπολεμικά σε ρυθμό συρτού κι αναφέρεται στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Πιθανόν το άσμα να έχει προέλευση τη Στερεά Ελλάδα, γεγονός σύνηθες καθώς τόσο στην περιοχή της Πυλάρου όσο και της Ερίσσου συναντούμε παρόμοιες περιπτώσεις λόγω των εποχιακών εργασιών των κατοίκων σε περιοχές του έναντι ελλαδικού κορμού (Στερεά ή Πελοπόννησος). Οπότε μετέφεραν τα ακούσματα και τις συνήθειες. Το τραγούδι αυτό η Ευγενία Καραγιάννη το αναφέρει ως Μωραΐτικο και το καταγράφει με ορισμένες διαφοροποιήσεις από αυτό που έχει διασωθεί στην Κεφαλλονιά.
Μπροστά στο μοναστήρι
αντίκρυ στην Κεφαλλονιά
εκεί συναπαντήθηκαν οι δυο χοντρές νυάδες .
Του Τούρκου είναι χιλιάρμενο.
Του Φράγκου πεντακόσια.
Κι αρχίσανε τον πόλεμο
κι αρχίσαν το νεσέρι .
Πέφτουν τα βόλια σαν βροχή
κι οι μπάλες σαν χαλάζι.
Μια τουρκοπούλα αγνάντευε
ψηλά απ’ το παρεθύρι.
«Πάψε Ρήγα τον πόλεμο.
Πάψε και το νεσέρι.
Να μετρηθούν τ’ ασκέρια σας
και να λογαριαστούνε».
Μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές
και λείπουν τρεις χιλιάδες.
Μετριούνται τα ‘λληνόπουλα
και λείπουν τρεις λεβέντες.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
Για χρόνια στους δρόμους στα Ιόνια (στο Αργοστόλι μέχρι όμως τους σεισμούς του 1953 –συνάγω και στην Ζάκυνθο) τραγουδούσαν το βενετσιάνικο τραγούδι που είχε διασωθεί από στόμα σε στόμα κι οι παλαιοί ανέφεραν πως είχε ειπωθεί για τους συμμετέχοντες στην Ναυμαχία Βενετούς υπηκόους (Επτανήσιους εν προκειμένω) :
Co vedo un turcho a sangue me se infiamma
farghe la festa mi voria adretura
-come un fio cha a difesa de so mare-.
Νo ga guancia del diavolo paura.
(Σαν βλέπω Τούρκο το αίμα μου ανάβει
και ν’ αρπαχτώ θέλω μαζί του αμέσως
-όπως ο γιός που για τη μάνα του παλεύει-.
Και δεν φοβάμαι ούτε τον διάβολο τον ίδιο).
ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ «ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗ»
Σε όλες τις βιβλιοθήκες της Επτανήσου υπάρχουν αντίτυπα, νεώτερα ή παλαιότερα, του «Δον Κιχώτη» του μεγάλου Ισπανού συγγραφέα Miguel de Cervantes Saavedra, ο οποίος κατετάχθη εθελοντής στο λόχο του Diego de Urbina που ανήκε στο τέθριο του Miguel de Moncada, υπηρέτησε ως οπλίτης στη γαλέρα «Marchesa» στην μοίρα του Doria με κυβερνήτη τον Francesco Santro Pietro στην ναυμαχία στον κόλπο της Ναυπάκτου, και το αριστερό του χέρι «έμεινε παράλυτο προς δόξα του δεξιού». To έργο, που είναι το πλέον διαβασμένο μυθιστόρημα στον κόσμο, εκδόθηκε σε δυο μέρη: ένα το 1605 και ένα το 1615. Στο τέλος του πρώτου μέρους, ο συγγραφέας παραθέτει περιγραφή της ναυμαχίας: «… Και κείνη την ημέρα, που στάθηκε τόσο τυχερή για τη Χριστιανοσύνη, γιατί γίνηκε αφορμή να σκορπιστεί η πλάνη που’ χε όλος ο κόσμος κι όλα τα έθνη, πως οι Τούρκοι ήτανε τάχα ανίκητοι στη θάλασσα, εκείνη την ημέρα -λέω- όπου συντρίφτηκε η οθωμανική έπαρση κι αλαζονεία, ανάμεσα σε τόσους και τόσους χριστιανούς που βρέθηκαν εκειπέρα και που τους χαμογέλασε η τύχη (γιατί όσοι σκοτώθηκαν στάθηκαν πιο τυχεροί από πολλούς που έμειναν ζωντανοί και νικητές), εγώ μονάχα ήμουνα ο κακότυχος…» .
ΑΝΤΙΤΥΠΑ «ΑΙΩΝΑ» ΤΟΥ MICHEL DE NOSTRΑDAME
«Centurie Troixieme (XXXI)
…
Pres du rivage d’Araxes la mesgnie,
Du grand Soliman en terre tomberont».
…
Κοντά στου Άραξου τις ακτές η φάρα
του μεγάλου Σουλεϊμάν θα πέσει στη γη.
Οι δυο στίχοι αυτοί που προφητεύουν την ναυμαχία τυπώθηκαν το 1555 στο Λονδίνο και είναι γραμμένοι από τον Noστράδαμο στον «Τρίτο αιώνα» τετράστιχο 31ο. Όπως σημειώνει ο Ρώμας στο Παράρτημα στον «Σοπρακόμιτο» «Η γνησιότητά του δεν επιδέχεται καμμίαν αμφισβήτηση. Ούτε και το πώς γράφτηκε σε ολότελα ανύποπτο χρόνο. Υπάρχει στην πρώτη έκδοση της Λυών που σώζεται στην Παρισινή Εθνική Βιβλιοθήκη».
Στις Επτανήσιες Βιβλιοθήκες υπάρχουν μεταγενέστερα αντίτυπα του έργου του.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ιδιαίτερη θέση στην σύγχρονη επτανησιακή λογοτεχνία κατέχει «Ο σοπρακόμιτος», το πρώτο μέρος της τριλογίας του Ζακυνθινού Διονυσίου Ρώμα (1906-1981) «Ο Περίπλους» , έργο εμπνευσμένο από την ναυμαχία της Ναυπάκτου. Ο συγγραφέας περιγράφει με τη μορφή χρονικού και ταυτόχρονη χρήση μυθιστορηματικών –και ιστορικών- προσώπων όλη την εποχή που διαδραματίστηκε η ναυμαχία. Οι σημειώσεις που ακολουθούν τον κυρίως κορμό είναι τόσο εμπεριστατωμένες ώστε μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ιστορικές πηγές .
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η ναυμαχία στον κόλπο της Ναυπάκτου ήταν γιγαντομαχία από άποψη αντίπαλων δυνάμεων, από άποψη μένους, από άποψη απωλειών. Με δυο λόγια ήταν ο Αρμαγεδών του 16ου αι. Οι Οθωμανοί προσπέρασαν την ήττα τους καθώς απολάμβαναν ήδη την επιτυχία της κατάκτησης της Κύπρου, μεγάλης ναυτικής βενετικής βάσης, πλουσιότατης κτήσης και κομβικού σημείου δράσης των χριστιανών πειρατών στην καρδιά της ανατολικής Μεσογείου. Οι Βενετοί, αλλά και οι λοιποί νικητές, που γέμισαν με όνειρα τη χριστιανοσύνη, δεν εκμεταλλεύθηκαν εξαντλητικά ως όφειλαν και μπορούσαν τη νίκη τους αυτή. Τελικά φαίνεται πως περισσότερη καταστροφή στην οθωμανική αρμάδα, που σημειωτέον συμπληρώθηκαν οι απώλειες σε χρόνο ρεκόρ αμέσως μετά την ήττα, έκανε η ειρήνη (1574) που διήρκεσε μέχρι το 1591 γιατί τα πλοία της ημισελήνου σάπισαν στα λιμάνια καθώς η πολιτική της Πύλης από επιθετική έγινε αμυντική. Όμως είναι γεγονός ότι ο Ευρωπαϊκός κόσμος και ο πολιτισμός σώθηκαν από την ιμπεριαλιστική οθωμανική απειλή γιατί αν χανόταν η μάχη αυτή τίποτα δεν θα εμπόδιζε την τότε διαμορφωμένη οθωμανική αλαζονεία να κατακτήσει όλη την Ευρώπη αλλάζοντας εκ βάθρων τη ροή της ιστορίας.
Η ενεργός συμμετοχή των Επτανησίων όπως είδαμε, αλλά και των Κρητών και των λοιπών Ελλήνων στη ναυμαχία είτε αυθόρμητη, είτε καταναγκαστική, είναι αναντίρρητη, πολυπληθής, καθοριστική, απαράμιλλη, δυναμική, έκρυβε γενναιοψυχία, βαθειά θρησκευτικότητα και ηθικό χρέος. Ως εκ τούτου, κλείνοντας, προτείνω την συνδιοργάνωση από όλους τους συμμετέχοντες στη ναυμαχία λαούς, τελετής εις ανάμνηση και ανέγερσης στην Κεφαλλονιά –ως κοντινότερο τόπο της ιερής αυτής αναμέτρησης και ως τόπο με τα περισσότερα κειμήλια- μνημείου γονυκλισίας, όχι μόνο προς τους επώνυμους, αλλά προς τους τραγικούς ανώνυμους κωπηλάτες–τριταγωνιστές που οδηγήθηκαν αλυσοδεμένοι και φλεγόμενοι ζωντανοί στο βυθό, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ένθεν κακείθεν ήταν Έλληνες Ορθόδοξοι. Κι αυτό το προτείνω ως ιερό καθήκον γιατί δεν φύονται άνθη, κι ούτε ανάβονται καντήλια στον τάφο των πνιγμένων.
Ευρυδίκη Λειβαδά
Κέρκυρα, 1.5.2014
Ι΄ Πανιόνιο Συνέδριο (Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Τμήμα Ιστορίας)