Φωτογραφίες: Αριστερά: Το χειρόγραφο της Σάμης (Φυλάσσεται στην Παναγία Λουτριώτισσα). Δεξιά: Περγαμηνή από το Παλέρμο όπου διασώζεται η Παναγία η Ναυπακτιώτισσα. (Cappella Palatina)
_______________________________________________________________________________
ΚΕΙΜΗΛΙΑ (εκθέματα -εκτός εικόνων) ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ
ΜΟΥΣΕΙΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΦΑΝΏΝ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ
Από απόγονο της οικογένειας Σιγούρου κληροδοτήθηκε στο Μουσείο το ακρόπρωρο της γαλέρας «Ιουδήθ» (Guiditta di Zante).
Στο Μουσείο φιλοξενείται και το ξίφος του ναυμάχου Μάρκου Σιγούρου, προσωπογραφίες μελών της οικογένειας Σιγούρου, καθώς επίσης και το αυθεντικό οικόσημο.
Ακόμη φυλάσσεται και το τηλεσκόπιο του Καίσαρα Λογοθέτη, τον οποίο δεν αναφέρω στα πρόσωπα που συμμετείχαν. Η σχέση του με την ναυμαχία, μού πιστοποιήθηκε εγγράφως από την διευθύντρια κ. Κατερίνα Δεμέτη, την οποία και ευχαριστώ θερμά.
Επίσης υπάρχει το ακρόπρωρο της γαλέρας των Κομμούτων, ένα λιοντάρι ορθό που έχει τα νύχια του μπηγμένα σε ένα μισοφέγγαρο . Ο Ρώμας πράγματι το αποδίδει στη γαλέρα του Δημητρίου Κομμούτου (γεν. 1540) αλλά το θεωρεί ως κειμήλιο της πολιορκίας της Ναυπάκτου.
ΚΕΡΚΥΡΑ: ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΛΑΣΚΑΡΙ
Μετά την Άλωση μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας Λάσκαρι κατέφυγαν στον Μυστρά μέχρι την πυρπόληση του 1460 οπότε εγκαταστάθηκαν στην Βενετία. Στην Κέρκυρα εμφανίστηκαν τις αρχές του 16ου αι. και έκτισαν το αρχοντικό τους στο χωριό Άγιος Μάρκος. Σήμερα ο απόγονος του σημαντικού αυτού οίκου αρχιτέκτων κ. Περικλής Λάσκαρις διαφυλάσσει με επιμέλεια και καλαισθησία πλήθος κειμηλίων οικογενειακών, ανάμεσα στα οποία είναι και ορισμένα που σχετίζονται με την γαλέρα που κυβέρνησε ο υ Χριστόφορος Κοντόκαλης, που έλαβε, ως είπαμε, μέρος στην ναυμαχία με την αριστερή πτέρυγα και τιμήθηκε για την προσφορά του με το παράσημο του Cavalier.
Σώθηκε το ακρόπρυμνο της γαλέρας, στολή, βιβλία, έγγραφα, όπλα, νομίσματα και σταυρός, τίτλος και το επάνω τμήμα φαναριού γαλέρας (άγνωστο εάν πρόκειται για την αιχμαλωτισθείσα από τον Κοντόκαλη Capitana της Ρόδου. Όμως ο Κοντόκαλης στην αναφορά του προς τον Δόγη αναφέρει: «… την συνέλαβα (ενν. την capitana), και την ωδήγησα στην Κέρκυρα με όλους τους Τούρκους και τους σκλάβους, τα κανόνια, τα σχοινιά, τα σίδερα και τα όπλα… Ακόμη παρέδωσα και τις βάρκες που την ακολουθούσαν και το φανάρι που τώρα βρίσκεται στα ναυπηγεία της Κέρκυρας» .
Επίσης φυλάσσεται και σχέδιο της γαλέρας «Santo Cristoforo». Πάντως τα βενετικά αρχεία διασώζουν δυο ομώνυμες βενετικές γαλέρες: η μία είχε λάβει μέρος στο κέντρο κάτω από τον Venier με κυβερνήτη τον Alessandro Contarini και η άλλη στην δεξιά πτέρυγα του Doria με κυβερνήτη τον Andrea Tron.
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ (Εικόνες σε μουσεία και ναούς)
Η Θεοτόκος υπήρξε η ελπίδα των Επτανησίων –και όχι μόνον-, κατά τους μακροχρόνιους αγώνες εναντίον των Οθωμανών. Όλα τα σπίτια είχαν εικόνες που κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά. Περιώνυμες εικόνες είχαν κατατεθεί σε ναούς και λατρεύονταν με πάνδημες και κατανυκτικές λιτανείες. Οι εικόνες αυτές είχαν συνδεθεί με γεγονότα που καθόρισαν την ιστορική πορεία των λαών του Ιονίου. Ένα από αυτά ήταν και η ναυμαχία της Ναυπάκτου. Έμμεση σχέση με αυτήν έχει η Παναγία η Αναφωνήτρα στη Ζάκυνθο καθώς είχε παραχωρηθεί από την Βενετία στον Διονύσιο Σιγούρο (1568) μετέπειτα Άγιο Προστάτη Ζακύνθου, συγγενής του οποίου έλαβε –ως είδαμε άνω- μέρος στην ναυμαχία .
ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (ΠΡΟΣΕΙΣΜΙΚΟ)
Μέχρι τους σεισμούς του 1953, οπότε και κατεστράφη, στο προσεισμικό Μουσείο της Ζακύνθου, υπήρχε εικόνα του 16ου αι. της Παναγίας Βρεφοκρατούσας με τον χαρακτηρισμό «Μήτηρ Θεού η Ελπίς». Το έργο ο Ντίνος Κονόμος το αποδίδει στον Στυλιανό Ρωμανό. Είχε διαστάσεις 1,30 Χ 1,20μ. και έφερε την υπογραφή «Χειρ Ρωμανού του Κρητός» . Ο Νίκος Μοσχονάς αποδίδει το έργο στον Γεώργιο Κλόντζα . Την εικόνα αυτή ο Κονόμος –και ο Μοσχονάς- εικάζει πως αφιερώθηκε από την οικογένεια Μονδίνου στον ενοριακό ναό της Θεοτόκου Λαουρένταινας του Κάστρου. Η εικόνα μετά από 300 χρόνια, κατάμαυρη από την υγρασία και τον χρόνο, μεταφέρθηκε μαζί με τα άλλα ιερά σκεύη στον ναό της Αγίας Τριάδας και το καλοκαίρι του 1927 ο αγιογράφος Δημήτριος Πελεκάσης την καθάρισε και την μετέφερε στο Μουσείο Μεταβυζαντινών Έργων Τέχνης .
Στη μέση της άνω ζώνης ήταν καθισμένη σε νεφέλη η Παναγία Βρεφοκρατούσα. Ο Ιησούς με το ένα χέρι ευλογούσε και με το άλλο κρατούσε κλαδί δάφνης. Δεξιά της Παναγίας ήταν ο Άγιος Σπυρίδων και η Αγία Ιουστίνα και στα αριστερά η Αγία Πελαγία με μοναχικό ένδυμα (η μνήμη της εορτάζεται στις 8 Οκτωβρίου από την Ορθόδοξη Εκκλησία) και ο Άγιος Ελευθέριος. Γύρω και κάτω από τα πόδια της Βρεφοκρατούσας Παναγίας έβγαιναν από τα σύννεφα άγγελοι πολεμιστές που κρατούσαν ξίφη και δόρατα και έρχονταν αρωγοί των χριστιανών μαχητών.
Στην κάτω ζώνη είχε σχεδιασθεί η ναυμαχία της Ναυπάκτου και ένθρονος ευλογώντας ο Δαβίδ . Ο χριστιανικός συμμαχικός στόλος πολεμούσε σημαιοστολισμένος και γεμάτος πολεμιστές. Από τα οθωμανικά πλοία μερικά ήταν βυθισμένα, μερικά καίγονταν και οι ναύτες προσπαθούσαν να γλυτώσουν κολυμπώντας. Δίπλα στον Δαβίδ που ήταν στο χαμηλότερο τμήμα της κάτω ζώνης υπήρχε η εξής επιγραφή: «Και δια τούτο λέγει ο σοφώτατος βασιλεύς ότι τα κουρβούλια ξεριζώνειν ήτοι το χωρίζειν μητέρας τέκνων ο πικρός θάνατος του πολέμου» .
ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ (ΕΡΓΟ ΕΚ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ)
Έγχρωμος πίνακας, τέμπερα σε ξύλο, διαστάσεων 0,98 Χ 1,00 μ. έργο του Κρητικού αγιογράφου Γεωργίου Κλόντζα με επιγραφή: «Το κουμπατιμέντο Κουρτζουλαρίου» . Το έργο αυτό –όπως και τα άλλα στις μικρογραφίες του- τα έχει εμπνευσθεί από τους χρησμούς του Λέοντος του Σοφού καθώς ο ζωγράφος αναζητούσε προφητικά μηνύματα για τα σπουδαιότερα γεγονότα της εποχής ένα από τα οποία ήταν και η ναυμαχία της Ναυπάκτου . Ο πίνακας προέρχεται από την Κεφαλλονιά, από τον Ι.Ν. της Παναγίας της Περλιγγούς (των Περλιγγή) στο Ληξούρι. Πιθανότατα είχε αφιερωθεί ως ευχαριστήριο από τον Κεφαλλονίτη Χριστόφορο (ή Χριστόδουλο) Κρασσά -που είχε λάβει μέρος με την γαλέρα του στην ναυμαχία – ή από κάποιον απόγονό του στον ναό όπου ήταν ενορίτες και είχαν δικαίωμα ενταφιαστικό . Άγνωστο πώς το έργο μετά από τον Ι.Ναό βρέθηκε στη συλλογή Χαραλάμπους Γεννατά Τσιμαράτου στην Αγία Θέκλη στην Ανωγή και από εκεί στο Μουσείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας – Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αθήνα .
Στον πίνακα παρουσιάζεται η μεγάλη σύγκρουση στην οποία οι γαλέρες είναι χωροθετημένες όπως σε όλες τις συνθέσεις που φιλοτεχνήθηκαν στη Δύση, δηλ. αριστερά του έργου –προς δυσμάς- τα χριστιανικά σκαριά και δεξιά –προς ανατολάς- τα του Ισλάμ, στο κέντρο δε οι δυο ναυαρχίδες («Reale» και «Σουλτάνα»), ο αγώνας επί των οποίων έκρινε ουσιαστικά το αποτέλεσμα. Στα δεξιά του πίνακα απεικονίζονται τα δυο φρούρια Ρίου και Αντιρρίου, ενώ στα αριστερά οι ηττημένοι Αγαρηνοί προσκυνούν.
Στη ζώνη στο άνω μέρος του πίνακα εικονίζονται μορφές αγίων, ήτοι –κατά σειρά-: Άγιος Γεώργιος, Προφήτης Συμεών, Άγιος Νικόλαος, στη μέση ο Ευαγγελιστής Μάρκος πλαισιωμένος από τέσσαρις αγγέλους, δυο από τους οποίους κρατούν κάτω από τον Ευαγγελιστή την ταινία με την επιγραφή «Το κουμπατιμέντο Κουρτζουλαρίου», ο Άγιος Σπυρίδων που τον συντροφεύουν δυο άγγελοι και ο Άγιος Δημήτριος.
Κάθε καράβι είχε τον δικό του προστάτη άγιο και κάθε στόλος είχε τον προστάτη άγιο της διοικητικής οντότητας που ανήκε. Αυτό ίσχυε και στο δυτικό και στο ανατολικό δόγμα. Πέρα από την Παναγία που ήταν -και είναι καταφύγιο- όλων των πιστών, τη θέση του προστάτη των πλεούμενων της γεωγραφικής ενότητας των Ιόνιων Νησιών είχε ο τοπικός Άγιος Σπυρίδων. Κι επιπλέον οι γαλέρες της Ζακύνθου έφεραν λάβαρο με τον Άγιο Ιωάννη .
Ο έφιππος στρατηλάτης Άγιος Γεώργιος που κατατροπώνει Οθωμανό ετιμάτο και από τους χριστιανούς και από τους Οθωμανούς. 23 Απριλίου, ημέρα εορτής του, ξεκινούσε η θητεία, η ναυτολόγηση στην Βενετία, και στην Κωνσταντινούπολη έβγαινε ο στόλος από τον Ναύσταθμο. Επίσης ήταν προστάτης του ομώνυμου ναού της Ελληνικής Αδελφότητας στην Βενετία.
Ο Προφήτης Συμεών γιορτάζεται από την Δυτική Εκκλησία στις 8 Οκτωβρίου, την επομένη της νίκης. Η μορφή του παρουσιάζεται και σε άλλα έργα (βλ. παρακάτω, εικόνα στην Αντιβουνιώτισσα).
Ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης της θάλασσας, των θαλασσινών και της Ελληνικής Αδελφότητας στη Βενετία. Τόσο ο Άγιος Νικόλαος όσο και ο Άγιος Σπυρίδων έλαβαν μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο και τα ιερά σκηνώματα και των δυο ταξίδεψαν δια θαλάσσης.
Ο Ευαγγελιστής Μάρκος είναι ο προστάτης της Βενετίας.
Ο έφιππος Άγιος Δημήτριος που κατατροπώνει Οθωμανό είναι κι αυτός Άγιος στρατηλάτης. 26 Οκτωβρίου, ημέρα εορτής του, απελύοντο οι καλοκαιρινοί ναύτες στην Βενετία, αλλά την ίδια ημέρα λάβαινε χώρα το ίδιο και στην Κωνσταντινούπολη .
ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΤΙΒΟΥΝΙΩΤΙΣΣΑΣ , ΚΕΡΚΥΡΑ
Η εκκλησία βρίσκεται στην περιοχή του Καμπιέλο και κτίσθηκε πιθανόν τον 15ο αι. Η εικόνα με τους Αγίους Βάκχο, Σέργιο και Ιουστίνα είναι έργο του σημαντικότερου ζωγράφου της Κρητικής σχολής Μιχαήλ Δαμασκηνού (1530-1591). «Η απεικόνιση της Αγίας Ιουστίνας μαζί με τους αγίους Σέργιο και Βάκχο με τους οποίους δεν έχει σχέση, αποτελεί ασφαλώς αναφορά στη μεγάλη νίκη του ενωμένου χριστιανικού στόλου επί των Τούρκων στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου που έγινε στις 7 Οκτωβρίου 1571, ημέρα κατά την οποία εορτάζεται η μνήμη των . Ο θρίαμβος των χριστιανικών όπλων αποδόθηκε στην επέμβαση των τριών αυτών μαρτύρων, προς τιμήν των οποίων είχε οικοδομηθεί και ορθόδοξος ναός στο Κερκυραϊκό προάστιο Γαρίτσα. Από τον ναό αυτό –την Τριμάρτυρο- που καταστράφηκε το 1798 αλλά οικοδομήθηκε το 1845 προέρχεται και η εικόνα αυτή» . Μάλιστα κοντά στον ναό της Τριμάρτυρος ιδρύθηκε το μοναστήρι-νοσοκομείο της Αγίας Ιουστίνας για το οποίο έγινε λόγος πρωτύτερα.
Οι τρεις μάρτυρες ιστορούνται σε όρθια θέση. Επάνω από την Αγία Ιουστίνα παρουσιάζεται ο Χριστός ανάμεσα στον προφήτη Συμεών και τον ευαγγελιστή Μάρκο, ενώ δυο άγγελοι στεφανώνουν τους πολεμιστές αγίους οι οποίοι πατούν επάνω στον νεκρό τρικέφαλο δράκοντα ο οποίος υπονοεί το ηττημένο Ισλάμ (πιθανόν τις τρεις πτέρυγες μάχης όπως παρατάχθηκαν, η κάθε μια από τις οποίες αντιμετώπισε ισάριθμη χριστιανική δύναμη). Στις δυο άκρες της επάνω ζώνης είχαν ιστορηθεί κι άλλοι άγιοι, οι μορφές των οποίων έχουν καταστραφεί. Δεν γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, ούτε εικάζουμε ποιος επιφανής Κερκυραίος μαχητής αφιέρωσε την εικόνα.
Ι.Ν. ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΛΟΥΤΡΙΩΤΙΣΣΑΣ ΣΑΜΗΣ: «Η μόνη ελπίς των απελπισμένων»
Στον Ι.Ν. της Παναγίας Λουτριώτισσας στη Σάμη βρίσκεται σε Θρόνο η εικόνα της Θεοτόκου Γλυκοφιλούσας που αγκαλιάζει τον μικρό Ιησού και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κειμήλια της Κεφαλλονιάς. Ο άγνωστος αγιογράφος επάνω αριστερά έδωσε τον χαρακτηρισμό «Η μόνη ελπίς των απελπισμένων». Η εικόνα αυτή έχει στοιχεία δυτικής τεχνοτροπίας (Madona della Sedia ή Santa Maria della Seggiola του Ραφαήλ) και παραδοσιακής ορθόδοξης ζωγραφικής (κρητο-επατανησιακής) . Κάτω υπάρχουν δυο επιγραφές. Η μία στο κέντρο, ικετευτική στην Ελληνική και η άλλη, στα δεξιά, αφιερωματική, στη Λατινική. Κάτω δε από την ικετευτική υπάρχει με μικρογράμματη γραφή «ραφαήλ ιερομόναχος άνινος και ηγούμενος ικετεύει. 1736». Η εικόνα αγιογραφήθηκε το 1736 διασώζοντας όμως την λατινική επιγραφή του 16ου αι. και ο Ιερομόναχος Ραφαήλ ήταν ηγούμενος των Αγίων Φανέντων Σάμης . Το συμπέρασμα αυτό υιοθετεί και η κ. Κατσελάκη Ανδρομάχη η οποία σημειώνει: «μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο άγνωστος ζωγράφος του 18ου αι. αντέγραψε την εικόνα του 1571 που είχε παραγγείλει ο Venier με θέμα την Παναγία Γλυκοφιλούσα, και διατήρησε την παλιά λατινική επιγραφή θεωρώντας την σημαντική… Φαίνεται επομένως ότι η παλιά εικόνα του 1571 σωζόταν μέχρι τις αρχές τουλάχιστον του 18ου αι., προκαλούσε, μάλιστα ιδιαίτερο θαυμασμό και εντύπωση, αφού αποτέλεσε το πρότυπο για μια σειρά εικόνων που εντοπίζονται κυρίως στην περιοχή της Σάμης, δηλαδή κοντά στη μονή των Φανέντων, όπου ο Venier είχε αφιερώσει την εικόνα του» .
Οι επιγραφές έχουν ως εξής: «Υπερένδοξε Αειπάρθ[ε]νε Ευ[λο]γημένη Θεοτόκε προσάγαγε την υμετέραν προσευχή των Υιώ Σου κ[αι] Θεώ ημών κ[αι] αίτησε ίνα σώση δια Σου πάντας τους κοπιόντας κ[αι] διακονούντας εν τη Αγία Μονή ταύτη. Α.Ψ.Λ.ς.». Και: «Monumentum devotionis Sebastiani / Venierii propter insigner victoriam / quam eodem duce adversus Turcus / anno 1573 retulit Venetia in Cycladis» (Μετ. Μνημείο ευσεβείας Sebastian / Venier για την ένδοξη νίκη / την οποία με τον ίδιο αρχηγό, ενάντια στους Τούρκους / τo 1573 πέτυχε η Βενετία στις Κυκλάδες).
Η ως άνω λατινική επιγραφή αναφέρεται στην νίκη των χριστιανικών δυνάμεων ενάντια στους Οθωμανούς στην ναυμαχία των Κουρτζολάρων (C[urzolar]is και όχι C[yclad]is). Την επιγραφή αυτή αντέγραψε ο Ευάγγελος Άννινος το 1865 και την έδωσε στον Αντώνη Μηλιαράκη . Σήμερα η επιγραφή περισσότερο του ημίσεώς της είναι εντελώς κατεστραμμένη. Η χρονολογία 1573 είναι εσφαλμένη καθώς περιφανής / ένδοξη νίκη με αρχηγό στόλου τον Sebastian Venier σημειώθηκε στη ναυμαχία της Ναυπάκτου (Εχινάδων).
H I.M. Αγίων Φανέντων, που επανασυστάθηκε τα τέλη του 15ου αι. , λόγω ακριβώς της ασφάλειας την οποία παρείχε καθώς έμοιαζε με κάστρο, ήταν πιθανόν ο τόπος όπου συγκεντρώθηκαν οι επικεφαλής της χριστιανικής αρμάδας μια μέρα πριν την ναυμαχία για το τελευταίο και καθοριστικό πολεμικό συμβούλιο . Κι αν πάλι δεν συγκεντρώθηκαν εκεί, ο Venier πιθανόν να την επισκέφθηκε ή προ ναυμαχίας ή μετέπειτα ή να έστειλε την αφιερωματική εικόνα ως δείγμα ευσέβειας και ευχαριστίας. Άλλωστε αμέσως τον επόμενο χρόνο της ναυμαχίας και συγκεκριμένα στις 13 Αυγούστου, 45 χριστιανικές γαλέρες προσορμίσθηκαν στο Αργοστόλι, με προορισμό το Ναβαρίνο όπου η αναμενόμενη σύγκρουση με τον μωαμεθανικό στόλο δεν πραγματοποιήθηκε. Επικεφαλής των βενετικών ήταν ο Marcantonio Colona και των ισπανικών οι Santa Cruz και Soranzo. Οπότε υπάρχει η μεγάλη πιθανότητα ο Venier να απέστειλε την εν λόγω εικόνα μέσω του Colona, με τον οποίο διατηρούσε καλές σχέσεις .
Η δυτικότροπη ιστόρηση της Θεοτόκου εγείρει την πιθανότητα η δωρεά Venier (το πρώτο έργο που πιθανόν να είχε αγιογραφηθεί επάνω στο ίδιο ξύλο με αυτό του 1736) να ήταν έργο του Ραφαήλ (1483-1520) ή μαθητών του. Ο άγνωστος αγιογράφος της εικόνας στην σημερινή της μορφή είναι πιθανόν να αντέγραψε λάθος την χρονολογία (1573 αντί 1571) και τον τόπο (C[yclad]is αντί C[urzolar]is) λόγω φθοράς του πρωτοτύπου.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΜΗΛΑΠΙΔΙΑΣ, ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ
Φυλάσσεται παλαιότατη εικόνα της Παναγίας με το Ροζάριο (κομποσχοίνι) (Madona di Rosario) που σχετίζεται άμεσα με την ναυμαχία καθώς στη χάρη Της αποδόθηκε η νίκη. Madona di Lepanto di Rosario είναι η Παναγία της Νίκης της Ναυπάκτου με το κομποσκοίνι. Η Παναγία με το ροζάριο έχει συγχωνευθεί με την Παναγία της Νίκης (Santa Maria della Vittoria ) και τιμάται στις 7 Οκτωβρίου.
Είναι ζωγραφισμένη σε ενιαίο σανίδι και δεν προφυλάσσεται με κορνίζα. Η κατάστασή της δεν είναι καλή καθώς σε ορισμένα σημεία φαίνεται καμένη. Επίσης στις άκρες έχει φύγει το χρώμα ιδιαίτερα στο κάτω και αριστερό μέρος όπου έχει απογυμνωθεί το ξύλο. Φέρει πολλές μικρορωγμές στη ζωγραφική επιφάνεια και μια κάθετη –επί της ζωγραφικής επιφάνειας-, κατά μήκος της οποίας το χρώμα ή έχει φύγει, ή έχει υποστεί αλλοιώσεις.
Την εικόνα, διαστάσεων 42Χ55 εκ. η οποία ήταν κατάμαυρη από καπνό, έχει συντηρήσει ο διευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου κ. Κώστας Στάβερης και στο πίσω μέρος της φέρει μικρογράμματη επιγραφή: «1699 lepanto» την οποία έχει αφήσει ασυντήρητη –ως σημείο-δείγμα-. Είναι έργο του 16ου αι. -αν όχι προγενέστερο- και η ημερομηνία που φέρει είναι ημερομηνία μετακομιδής.
Είναι τύπου Γλυκοφιλούσας, θέματος που αναπτύχθηκε στα χρόνια της ακμής της ιταλικής αναγέννησης στα εργαστήρια των μεγάλων ζωγράφων. Εικονίζεται η Παναγία μέχρι τα γόνατα. Το πρόσωπο το δικό της, καθώς και του μικρού Χριστού είναι κατεστραμμένα. Αγκαλιάζει τον Χριστό γέρνοντας το κεφάλι προς αυτόν. Φορά μαφόριο μακρύ, πλούσιο και πολύπτυχο, σκουρογάλανο, που καλύπτει και τον Χριστό, και στα μανίκια έχει λεπτή διπλή χρυσή γραμμή. Εσωτερικά φέρει χιτώνα κοκκινωπό και στα μανίκια έχει φαρδιά χρυσή τρέσσα που αγκαλιάζει τον καρπό. Ο Χριστός φορεί πουκάμισο ανοιχτό γαλάζιο, κάθεται στα γόνατα της Θεοτόκου κι αυτή τον κρατά με το αριστερό της χέρι. Το δεξί το έχει σηκωμένο και ανασηκώνει επιδεικτικά με τον αντίχειρα και το δείκτη της ροζάριο, αρκετά μακρύ, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου είναι κατεστραμμένο. Επάνω από την Θεοτόκο και τον Χριστό ίπτανται δυο άγγελοι που προφανώς τους στεφανώνουν. Μόνον το πρόσωπο του ενός έχει διασωθεί.
Η εικόνα αυτή δεν έχει καμμιά σχέση με την Παναγία την Ναυπακτιώτισσα , εικόνα κωνσταντινουπολίτικης τέχνης σε όρθια στάση δεήσεως που βρισκόταν στον μητροπολιτικό ναό στην Ναύπακτο.
Το 1699 είναι έτος σταθμός για την Ναύπακτο γιατί τον Ιανουάριο του 1699 με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς παρεδόθη οριστικά στους Οθωμανούς κι η πόλη ερημώθηκε από τους Χριστιανούς και τους πολυάριθμους Εβραίους κατοίκους της. Η επιγραφή πίσω να δηλώνει την βίαιη αποχώρηση από την Ναύπακτο πιστού που βγήκε καταφύγιο στην Βενετοκρατούμενη Κεφαλλονιά και διέσωσε την εικόνα.
Σύμφωνα με τον διευθυντή του Μουσείου η εικόνα της Παναγίας με το ροζάριο ήταν στο μοναστήρι των Βενεδικτίνων στη Ναύπακτο. Μετά την οριστική κατάληψη, οι Οθωμανοί μετέτρεψαν το μοναστήρι στο κατάλυμα του επικεφαλής τους μπέη ο οποίος είχε σκλάβο κάποιον Κεφαλλονίτη. Σε νυκτερινή επιδρομή που συμμετείχαν οι Κουρκουμέλη, Τραυλού, Μεταξά και Στάβερη/Ισάβερη εναντίον του μπέη, το παλιό μοναστήρι –τότε οθωμανική κατοικία- έπιασε φωτιά. Ο σκλάβος άρπαξε την εικόνα, την οποία ως ύβρη ο μπέης χρησιμοποιούσε για καπάκι πίθου λαδιού, την έφερε στην Κεφαλλονιά και την έδωσε στην οικογένεια Στάβερη οι οποίοι την διεφύλαξαν –εξ΄ ου και το Θεοτοκονύμιο «Σταβέραινα». Μέχρι και την τρίτη δεκαετία του 18ου αι. φυλασσόταν στον Ι.Ν. Αρχαγγέλων στο Στάβερι. Από εκεί μεταφέρθηκε στον Άγιο Γεώργιο Πρόννων όπου έμεινε μέχρι το 1995 όταν ο απόγονος της οικογένειας και νυν διευθυντής του Μουσείου την έφερε στο Μουσείο όπου και εκτίθεται.
ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ (ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ)
Τέσσαρες υπάρχουν μέχρι σήμερα γνωστές εν Κεφαλληνία εικόνες του Αγίου σχετικές με τη Ναυμαχία.
Ι. Εικών στη Μονή των Κηπουραίων Παλλικής: Στην εν λόγω ναυμαχία συμμετείχαν και μαθητές του Αγίου Γερασίμου (όπως ο Ιωάννης Τζιμάρας), οι οποίοι, πέρα από την ενημέρωση την οποία θα του παρείχαν, λογικό ήταν, για να επιτευχθεί καλή έκβαση, να ζήτησαν την δια επικλήσεως της θείας χάριτος αρωγή Του, την οποία δεν αρνήθηκε, γεγονός που επισφραγίζεται από εικόνες με πρώτη, ως μέχρι σήμερα γνωρίζουμε, τη φορητή εικόνα που βρίσκεται στην Ι.Μ. Κηπουραίων. Στην εικόνα αυτή που φέρει έτος δημιουργίας το 1850 και όπου σημειώνεται «Δέησις του δούλου του Θεού Χρισάνθου Μοναχού Αγιοπαυλίτου Καιφαληναίου εκ Κώμης Χαβριάτα διά Μνημόσυνον Αυτού και Πόθω των Αγίων» είναι ιστορημένοι οι τρεις άγιοι της Επτανήσου μέσα στις λάρνακές τους. Στο κάτω μέρος του Αγίου Γερασίμου εικονίζεται ο ίδιος να προσεύχεται. Κατά παράδοση και σύμφωνα και με σημερινές μαρτυρίες -όπως του πρ. Ιωάννου Μεσολωρά και του διευθυντή του Βυζ. Μουσείου Αγίου Ανδρέα Μηλαπιδιάς κ. Κωνσταντίνου Φ. Στάβερη -, ο σύγχρονος της ναυμαχίας, της «των Αγαρηνών μάχης» Άγιος παρακαλεί την βοήθεια του Θεού για να απαλλάξει τα χριστιανικά πλήθη από τη λαίλαπα του Ισλάμ.
ΙΙ Εικών στα Πουλάτα Σάμης: Σε εικόνα με θέμα σκηνές από τον βίο του Αγίου Γερασίμου (ανυπόγραφο έργο Διαλυσμά «Δέησις Δημητρίου Φ. Κόγκου», 1903 που βρίσκεται στον Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονος Πουλάτων Σάμης) ιστορείται «ο Άγιος προσευχόμενος κατά της επιδρομής των Αγαρηνών» -ανάμεσα σε άλλες εικόνες με σκηνές βίου του .
ΙΙΙ Εικών στα Φαρακλάτα : Στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Φαρακλάτων σε εικόνα μεγάλων διαστάσεων που βρίσκεται κάτω από την ξυλόγλυπτη κορνίζα της ουρανίας ο Άγιος ιστορείται γονατιστός και προσευχόμενος με χέρια ημιανυψωμένα. Διαβάζουμε σχετικά στο εν λόγω λεύκωμα: «Η απεικόνιση αυτή σχετίζεται σύμφωνα με την παράδοση με την δέηση που έκαμε ο Άγιος κατά την Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571. Λέγεται ότι κατέβασε τα χέρια του μόνον όταν γύρισε το πρώτο πολεμικό πλοίο και ανάγγειλε τη νίκη των Ενωμένων Χριστιανικών δυνάμεων» . Το έργο είναι το πλέον νεώτερο καθώς ανήκει στις αρχές του 20ου αι. και αποδίδεται στον Γ. Μουρελάτο.
Σύμφωνα με πληροφορίες από τον κ. Κωνσταντίνο Στάβερη το συγκεκριμένο έργο αποτελεί αντίγραφο παλαιότατου το οποίο υπήρχε στον Ι.Ν. των Αρχαγγέλων στο Αργοστόλι, ναός ο οποίος κάηκε στην πυρκαγιά του Αυγούστου του 1953. Ο ναός αυτός γνωρίζουμε ότι είχε κτισθεί πλησίον ή όπου η Santa Maria della Vittoria στον προαύλιο χώρο της οποίας ενταφιάσθηκε ικανός αριθμός νεκρών της Ναυμαχίας. Το εν λόγω έργο πλαισιωνόταν από χρυσή κορνίζα και είχε διαστάσεις 1Χ1μ.
Έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον –όμως δεν είναι της παρούσης- η στάση με την οποία οι αγιογράφοι απεικονίζουν τον Άγιο Γεράσιμο καθώς είναι παρεμφερής με αυτήν του σύγχρονού Του εμπνευστή της Santa Liga, του Ιερού Συνδέσμου, της Ιεράς Συμμαχίας, Πάπα Πίου Ε΄(Βλ. Λάζαρο Μπάλτι στο έργο του «Όραμα του Πίου Ε’» (Παβία, Collegio Ghisleri, 1673), απεικονίζει γονατιστό τον πάπα μπροστά στον Εσταυρωμένο βλέποντας σε όραμα τη νικηφόρο ναυμαχία). Τα ίδια ακριβώς αποδίδονται και στον Άγιο Γεράσιμο.
ΙV. Εικών Θεοτόκου – Αγίου Γερασίμου στη Σάμη
Παλαιότερη εικόνα (του 17ου αι.) όλων των ανωτέρω, σχετική πάντα με τον Άγιο Γεράσιμο και τη Ναυμαχία –κατά παράδοση πάντα-, με διαφορετική όμως σύνθεση, είναι αυτή που δώρισε ο κ. Εμμανουήλ Βαλέτας (οικογενειακό κειμήλιο) στον Ι.Ν. Θεοτόκου Λουτριώτισσας (Μητροπολιτικός ναός Σάμης). Η εικόνα αυτή είναι μια ασυνήθιστη μείξη δυτικής και ανατολικής τεχνοτροπίας κατά την απεικόνιση ιερών μορφών. Ο Άγιος Γεράσιμος εικονίζεται στα αριστερά της δεσπόζουσας στο μέσο δεξιοκρατούσας Θεοτόκου η οποία έχει στα δεξιά της τον (Καθολικό) Άγιο Αντώνιο της Πάντοβα. (Η Πάντοβα, λόγω άμεσης γειτνίασης με την Βενετία ακολουθούσε τη μοίρα της). Επάνω από τον Άγιο Γεράσιμο έχει απεικονισθεί πλοίο τσακισμένο -με σπασμένα κατάρτια-, επάνω από τον Άγιο Αντώνιο βρίσκεται Αρχάγγελος, την δε Θεοτόκο στεφανώνουν δυο άγγελοι –κλασσική απεικόνιση της Santa Maria della Vittoria όπως διασώθηκε σε πολλούς πίνακες και εικόνες στη Δύση-.
Εκδοχή δημιουργίας της εικόνας είναι αυτή του τάματος, της ευχαριστίας. Από τα ισπανικά και βενετικά αρχεία που έχω μέχρι τώρα συγκεντρώσει προκύπτει ότι μόνο ένα πλοίο από αυτά που ήταν κάτω από τον Δόγη προερχόταν από την Πάντοβα, προστάτης της οποίας ήταν –και είναι- ο Άγιος Αντώνιος. Ορισμένα αρχεία σημειώνουν την γαλέρα ως «Realita», όμως τα περισσότερα την αναφέρουν ως «Εl Rey Atila» ή «Re Attila» και είχε καπιτάνο τον Pataro Buzacan ή Buzzacarini από την Πάντοβα. Η «Re Attila» δέχθηκε τρομακτικά χτυπήματα καθώς ήταν από τα πλοία που επλήγησαν από οθωμανικές γαλέρες. Τελικά σώθηκε μισοκατεστραμμένη. Λόγω δε κακοκαιρίας που ενέσκυψε από το βράδυ της ναυμαχίας θα πρέπει να ήταν από τα πλοία που βρήκαν καταφύγιο στο απάνεμο λιμάνι της Σάμης, εκεί όπου, ταυτόχρονα με την αναγγελία της νίκης θα κυκλοφορούσε ευρέως και η αρωγή-δέηση του τότε μοναχού των Ομαλών «δάσκαλου κυρ Γεράσιμου». Αυτός είναι ένας ισχυρός λόγος που δικαιολογεί την παρουσία του Ορθόδοξου Αγίου σε Καθολική σύνθεση.
Ας σημειωθεί πως όλα τα κείμενα που προέρχονται από βενετικές πηγές συνδέουν τον ναύαρχο Venier με εικόνες της Παναγίας (και εν προκειμένω άξια παρατήρησης είναι η ομοιότητα της Παναγίας του Venier με την συγκεκριμένη εικόνα στη Σάμη).
ΟΣΤΑ ΚΑΙ ΟΠΛΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ ΤΟΝ 19ο ΑΙ.
Μετά την ναυμαχία και αφού όλα τα χριστιανικά πλοία κατευθύνθηκαν αρχικά στον Πεταλά όπου συγκέντρωσαν τα αιχμαλωτισθέντα πλοία, τα υπόλοιπα λάφυρα και τους μωαμεθανούς αιχμάλωτους –οι χριστιανοί αφέθηκαν ελεύθεροι-, μέρος του στόλου έπλευσε προς την Κεφαλλονιά, μέρος προς τη Ζάκυνθο και οι υπόλοιποι κατευθύνθηκαν μέσω Αγίας Μαύρας στην Κέρκυρα. Η μοίρα που έφθασε στη Ζάκυνθο έθαψε τους νεκρούς της εκεί. Περί το 1826 –διασώζει ο Π. Χιώτης – «σκάπτοντες παρά την βόρειαν άκραν της πόλεως Ζακύνθου, κατά τον Εσταυρωμένον, ανεκάλυψαν κόκκαλα νεκρών, και παρ’ αυτοίς όπλα, περικεφαλαίας και εμβλήματα Ισπανών και Βενετών». Βρέθηκαν στον ναό του Εσταυρωμένου προς το Κρύο Νερό γεγονός που φανερώνει πως στην παραλία αυτή είχαν ταφεί οι πεσόντες που ανήκαν στα χριστιανικά πλοία.
Ευρυδίκη Λειβαδά
ΤΕΛΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΕΡΟΥΣ