Φωτογραφίες: Αριστερά: Ξυλογραφία επιχρωματισμένη του Gerardt de Jode (1577) (Ιδιωτική συλλογή). Δεξιά: Το έργο του Κλόντζα για την Ναυμαχία (Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο)
Σε 3 συνέχειες θα αναρτηθεί η πλήρης εισήγηση (εκτός των παραπομπών που από μόνες τους ισούνται με ένα ακόμη κείμενο) με την οποία συμμετείχα εφέτος, 1 Μαΐου 2014, στο Ι Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Κέρκυρα. Η εισήγηση αυτή είναι υπό έκδοση που θα πραγματοποιηθεί προσεχώς με πλούσιο οπτικό υλικό και όλες τις παραπομπές. Δεν θα δοθεί στα Πρακτικά γιατί υπάρχουν αυστηροί περιορισμοί, η εφαρμογή των οποίων, κατακερματίζει βίαια και χωρίς συνοχή την πλήρη εισήγηση.
Ευρυδίκη Λειβαδά
__________________________
“Sembrose por la corte como negocio venido de la mano de Dios y a todos nos parescia unsueno, por ser cosa que no se ha jamas visto oido esta batalla y victoria naval”.
«Δεν υπήρξε άνδρας της Αυλής που να μην διέκρινε σε αυτήν (ενν. την ναυμαχία) το χέρι του Θεού, και μας φάνηκε σαν όνειρο γιατί ποτέ πριν δεν συνέβη, δεν μαθεύτηκε τέτοια μάχη και νίκη στη θάλασσα».
(11.11.1571. Επιστολή από τον Γραμματέα του Κράτους Juan Luis de Alzamora προς τον Δον Ζουάν τον Αυστριακό)
ΠΡΟΛΟΓΟΣ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σεβαστό Προεδρείο, αξιότιμες κυρίες και κύριοι,
Θα ξεκινήσω με δυο επισημάνσεις: Κατ’ αρχήν ο περιορισμένος χρόνος της εισήγησής μου είναι η αιτία τής με λιτό τρόπο παροχής πληροφοριών. -Στα Πρακτικά θα δωθεί ολόκληρο το πολυσέλιδο κείμενο με τις παραπομπές-. Και κατά δεύτερον οι σεισμοί του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου φέτος συνέβαλαν στην ακύρωση δυο ταξιδιών μου: ένα στη Ζάκυνθο και ένα στην Κέρκυρα για επιπρόσθετη μελέτη του θέματος. Οπότε περιορίσθηκα στις προγενέστερες σημειώσεις μου.
Πολλά από τα στοιχεία που θα παραθέσω προέρχονται από πρωτογενείς ισπανικές και τουρκικές (οθωμανικές) πηγές και όχι μόνον από βενετικές και παπικές-Βατικανού. Όλες δε τις αναφέρω λεπτομερώς στις παραπομπές μου.
Στο στόμιο του τότε χαρτογραφημένου ως «Κόλπος της Ναυπάκτου » (Golfo di Lepanto και εν προκειμένω Βocca di Golfo di Lepanto , στη δυτική εσχατιά του σημερινού Πατραϊκού) συγκρούστηκαν στις 7 Οκτωβρίου 1571 δυο εντελώς διαφορετικοί κόσμοι . Η σύγκρουση ήταν σε κάθε επίπεδο: θρησκευτικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό, ένα terminus post quem για την πορεία της Ευρώπης, μια ναυμαχία που πραγματοποιήθηκε στις νότιες Εχινάδες ή Curzolari στο Ιόνιο Πέλαγος, που αναχαίτισε την μωαμεθανική «επιστήμη» της πειρατείας η οποία τροφοδοτούσε τον Οθωμανικό επεκτατισμό και εν κατακλείδι παρέλυσε τις διπλωματικές σχέσεις της Πύλης που εδραίωναν την ισχύ της στις Αυλές της Ευρώπης.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του 16ου αι. ο στόλος της ημισελήνου, αλλά και τα πειρατικά της Μπαρμπαριάς ήταν σε αδυσώπητη δράση από τον Ινδικό μέχρι τη δυτική άκρη της Μεσογείου. Ιδιαίτερο σημείο ήταν η Ναύπακτος . Το «μικρό Αλγέρι» όπως το αποκαλούσαν οι Οθωμανοί ήταν η βάση, ένα κέντρο συνεχούς ανεφοδιασμού με προμήθειες και ανθρώπινο δυναμικό, ένα στρατηγικό σύνορο με τη Δύση, μια ζώνη που διαχώριζε τους Μουσουλμάνους/Οθωμανούς από τους Χριστιανούς/Ευρωπαίους, και ταυτόχρονα ένα κέντρο ελέγχου τών υπό κατοχή τους περιοχών της Μεσογείου. Έτσι, η μεγάλη νίκη των ενωμένων χριστιανικών δυνάμεων κατά της υπεροψίας της Χώρας του Χαλιφάτου πέρασε αμέσως στο θρύλο.
EΠΤΑΝΗΣΙΟΙ ΚΑΙ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ
Le Ιsole di Levante ήταν η αλυσίδα των νησιών της Βενετίας που την συνέδεε με την Ανατολή: Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθος, Κύθηρα, Κρήτη και Κύπρος. Οι γηγενείς πληθυσμοί των νησιών αυτών συνέτρεχαν τους Βενετούς ιδιαίτερα στους αγώνες τους εναντίον των Οθωμανών εξοπλίζοντας γαλέρες, και –οι ευγενείς- στρατολογώντας συμπατριώτες τους με δικά τους έξοδα .
O Selaniki Mustafa Efendi αναφέρει πως ο Σουλτάνος Σελίμ Β΄ έβγαλε φιρμάνι προς τον Σερντάρ (Αχμέτ πασά) και τον Καπουδάν (Αλή πασά) να επιτεθούν (το καλοκαίρι του 1571), να καταστρέψουν και να λεηλατήσουν την Ζάκυνθο, την Κεφαλλονιά και την Κέρκυρα, μετά να συντρίψουν τον στόλο των χριστιανών και στη συνέχεια να επιτεθούν στην Βενετία . Πράγματι τα Ιόνια δέχθηκαν επιδρομές από τις μωαμεθανικές πειρατικές δυνάμεις και ο αριθμός των αιχμαλώτων ορθόδοξων έφθασε κάποιες χιλιάδες –για να μην αναφερθώ στις προγενέστερες επιδρομές και στις από αυτές ανθρώπινες και υλικές απώλειες -. Λόγω αυτών των πρόσφατων τραγικών γεγονότων, και λόγω του ότι η είδηση για την πτώση της Κύπρου έφθασε με κρητικό μπρίκι στις 4 Οκτωβρίου ενόσω ο ενωμένος στόλος βρισκόταν στο Φισκάρδο, για να εκδικηθούν οι Βενετοί σούντιτοι επάνδρωσαν γαλέρες και λοιπά πλεούμενα, συμμετείχαν αυθόρμητα πολλοί συμπατριώτες ως πλήρωμα και η εκδίκηση έγινε επιβεβλημένη υποχρέωση. Αντικειμενικά ορωμένη η ενέργεια αυτή δύναται κάλλιστα να χαρακτηρισθεί ως μια μορφή επανάστασης κατά Οθωμανών και λοιπών μωαμεθανικών δυνάμεων.
Όσους δεν κατόρθωσα να διασταυρώσω στις πηγές και ως εκ τούτου δεν αναφέρω όνομα πλοίου ή πτέρυγα μάχης, δεν σημαίνει πως δεν έλαβαν μέρος. Οι μόνες αναφορές που έχουμε –δυστυχώς σε όλα τα αρχεία μέχρι σήμερα- αφορούν μόνον σε γαλέρες . Όλα τα άλλα σκαριά –γαλέες, φούστες, μπρίκια κ.α.- τα οποία ήταν μικρότερα σε μέγεθος και πολυάριθμα, δεν αναγράφονται πουθενά. Ούτε έχουν καταμετρηθεί.
Οι κύριες πηγές από τις οποίες αντλούμε υλικό (βενετικές, παπικές, ισπανικές, τουρκικές) δεν αναφέρουν την συμβολή των Ελλήνων με μόνη εξαίρεση τον ισόχρονο της ναυμαχίας ιστορικό Paolo Paruta. Περιορίζονται στο να εξάρουν μεροληπτικά μόνον τη συμβολή της δικής τους παράταξης. Η ζωντανή μηχανή που κίνησε τα πλοία και της Ημισελήνου, και του Σταυρού, ήταν στην πλειοψηφία τους Ορθόδοξοι Έλληνες , η ναυτική εμπειρία των οποίων είναι αδιαμφισβήτητη. Όλοι αυτοί οι υποδεέστεροι στην ναυτική ιεραρχία, παρέμειναν, όπως σε κάθε τέτοια περίπτωση άλλωστε, ανώνυμοι και έπαιξαν ρόλους που οι καταστάσεις τούς επέβαλαν –εκτός από μόνον τους επικεφαλής των γαλερών και κανενός άλλου είδους πλοίου-. Εάν όμως κάποιος συγγενής τους –ή και οι ίδιοι εφόσον είχαν επιζήσει-, είχαν αποστείλει κάποιο αίτημα στην βενετική κυβέρνηση, τότε διασωζόταν το όνομά τους και η προσφορά τους. Οι Έλληνες γενικά, δεν ήταν στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Όμως, αλλού ως υποχρεωτικά ναυτολογημένοι –όπως με το φιρμάνι του Σελήμ το 1571-, αλλού ως απλώς ναυτολογημένοι σε όλες τις ναυτικές βαθμίδες –από κυβερνήτες και πιλότοι, μέχρι σχοινάδες και κωπηλάτες-, αλλού ως εθελοντές, αλλού ως σκλάβοι αλυσοδεμένοι, οι Έλληνες ήταν πανταχού παρόντες στη 13η και τελευταία σταυροφορία που καθόρισε τη μοίρα της Ευρώπης.
Τον χρόνο που κηρύχθηκε ο Δ΄ Βενετο-Τουρκικός πόλεμος (1570) ο Βενετός αρχιναύαρχος Zane συγκέντρωσε 700 κωπηλάτες από την Κέρκυρα, 500 από την Ζάκυνθο και 900 από την Κεφαλλονιά . Οι αριθμοί αυτοί δεν είναι υπερβολικοί καθώς το 1570 οι άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στις γαλέρες θέρισαν κυριολεκτικά τα πληρώματα (zurme) οπότε το 1571 η παρουσία των ενωμένων χριστιανικών στόλων στα Ιόνια έγινε αιτία να αναζητηθούν επιπλέον κωπηλάτες . Και ως είναι γνωστό, τα ονόματα του πλήθους, ο δυναμισμός των οποίων καθορίζει την ιστορική πορεία, η Ιστορία ποτέ δεν διέσωσε.
Αρχικά οι αιρετοί σοπρακόμιτοι των Ιονίων ήταν τρεις, ένας για κάθε νησί, κι αργότερα ήταν τρεις Κεφαλλονίτες, δυο Κερκυραίοι και δυο Ζακυνθινοί
ΚΕΦΑΛΛΗΝΕΣ
Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΩΓΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ
Ο Άγιος, σύμφωνα με τους μελετητές του βίου Του, ήλθε στην Κεφαλλονιά περίπου το 1554 μετά από την δεύτερη έλευσή Του στη Ζάκυνθο . Απόγονος ιστορικής βυζαντινής οικογένειας, των Νοταράδων, ήταν αντιλατίνος, όχι από φανατισμό ή από διάθεση εριστικότητας, αλλά από σταθερή και βαθειά θεολογική πεποίθηση –όπως όλοι οι Άγιοι και οι Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ας μην ξεχνάμε πως γεννήθηκε μόλις πενήντα έξη χρόνια μετά την Άλωση της Πόλης-φρουρού-της-Ορθοδοξίας, τότε που είχε εντατικοποιηθεί και πολλαπλασιασθεί η αντιδυτική γραμματεία. Μέσα σε αυτό το ιστορικοθεολογικό πλαίσιο οι αντιλατινικές θέσεις των βυζαντινών οικογενειών είναι γεγονός καθώς, παραγνωρίζοντας τις εγγενείς αδυναμίες και λάθη της μακρόχρονης βυζαντινής διοίκησης, είχαν αποδώσει την πτώση της θεοφύλακτης Πόλης, κυρίως στην πολιτική της Δύσης (αδιαφορία, άρνηση παροχής βοήθειας, παπικές αξιώσεις).
Παρόλο που ήταν πράος και σεμνός, με φρόνημα ειρηνικό, ασκητικός στη ζωή του, απέριττος στην εξωτερική του εμφάνιση, και διήγε βίο ταπεινώσεως, μοναχικό και ολιγαρκή, φαίνεται ότι αναμείχθηκε ακούσια στη μαχητική πολιτική. Ακούσια γιατί αναγκάσθηκε από τις ιστορικές συνθήκες και φυσικά δεν μπορούσε να εθελοτυφλεί βλέποντας τους ορθόδοξους να υποφέρουν. Ο αείμνηστος ιστορικός δρ. Σπύρος Λουκάτος επιτυχημένα τον αποκαλεί «κοινωνικό εργάτη» στα πραγματικά μεγέθη και διαστάσεις της ανθρώπινης πλευράς του. Ο χαρακτηρισμός αυτός επιτεκμηριώνεται από τη δράση του στο καθημερινό γίγνεσθαι της εποχής του: επιλογή – οργάνωση – διοίκηση και διαχείριση μονής, προσφορά εκπολιτιστικού, παιδευτικού-μορφωτικού έργου, χαρακτήρας του και συμβολή του στην μεγάλη πολεμική σύγκρουση της εποχής του, στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Οι επιδρομές μουσουλμάνων ήταν τότε συχνό και επαναλαμβανόμενο γεγονός. Ο «δάσκαλος κυρ-Γεράσιμος» έπρεπε να τονώσει την άμυνα του ορθόδοξου ποιμνίου του, να ενισχύσει το φρόνημα των αγωνιζόμενων υπέρ της Ορθοδοξίας που αντιμετώπιζαν την επιθετική προσηλυτιστική προπαγάνδα των Λατίνων και ταυτόχρονα δέχονταν, πέρα από τον εξισλαμισμό και συνεχή κι αιμοσταγή πλήγματα από την Ημισέληνο.
Το 1571 ήταν ένας ιδιαίτερα ταραγμένος χρόνος καθώς στις αρχές του Ιουλίου πραγματοποιήθηκε στην Κεφαλλονιά επιδρομή μοίρας τού υπό οθωμανική σημαία στόλου που έλαβε μέρος στη ναυμαχία, και τον Οκτώβριο επακολούθησε η ναυμαχία. Ο ασκητής δάσκαλος βρέθηκε μπροστά σε μεγάλο δίλημμα μια και που ο ίδιος δίδασκε την αγάπη, την συναδέλφωση, την αφοσίωση, τη θυσία για τον Άνθρωπο και την ειρήνη, στοιχεία που κινδύνευαν όταν ήταν από την μια πλευρά οι Οθωμανοί και από την άλλη Ισπανοί, Βενετοί και λοιπά ιταλικά κρατίδια -με κατακτητικές και επιθετικές προθέσεις Ανατολικοί και Δυτικοί-, και στη μέση Έλληνες (Επτανήσιοι, Κρήτες, κάτοικοι των ιστορικά γνωστών ελλαδικών περιοχών), ήτοι από την μια το Ισλάμ, από την άλλη ο Παπισμός και στη μέση η Ορθοδοξία. Με δεδομένο ότι η Ημισέληνος ήταν ορκισμένος εχθρός του Σταυρού, ο Άγιος αγωνίσθηκε ανάμεσα προφανώς σε δυο επιλογές: ή να μείνει ανενεργός και να σταθεί μακριά από τα πολεμικά γεγονότα, ή να προστρέξει σε βοήθεια των πιστών.
Από ό,τι φαίνεται υπερίσχυσε η δεύτερη επιλογή, ο Σταυρός, κάτω από τον οποίο ενώθηκαν οι Χριστιανοί, Λατίνοι κι Ορθόδοξοι, παραγκωνίζοντας τις τότε διαφορές που βρίσκονταν στο ακροκόρυφο. Ο «δάσκαλος κυρ Γεράσιμος» ευρισκόμενος, ως πνευματικός οδηγός υπεύθυνος ων να διαφυλάξει το ποίμνιό του, μπροστά σε τετελεσμένο γεγονός, στην επικείμενη σύρραξη, έθεσε όλους τους Χριστιανούς κάτω από τον Σταυρό. Ζύγισε τα δεδομένα, έβαλε προτεραιότητες που οι αξίες του τού υπαγόρευαν κι αποφάσισε. Ευλόγησε όλους τους χριστιανούς ως εκκλησιαστικός ποιμένας. Για αυτούς προσευχήθηκε, για αυτούς που αντιτάχθηκαν στο Ισλάμ το τόσο εχθρικό για τον απόγονο των βυζαντινών Νοταράδων, αλλά και για τους απροστάτευτους κατοίκους των παραθαλάσσιων περιοχών που τόσο συχνά δέχονταν τη βία των Αλγερινών πειρατών –για να μην αναφερθώ στην ισάξιας αγριότητας πειρατεία των Χριστιανών .
ΛΟΙΠΟΙ ΚΕΦΑΛΛΗΝΕΣ
Μέσω πηγών έχει διατυπωθεί η άποψη πως αρματώθηκαν τρεις γαλέρες από την Κεφαλλονιά (tre galie) , αλλά και πως «η Κεφαλονιά θα λάβει μέρος στη ναυμαχία της Ναυπάκτου με μια γαλέρα της Κοινότητας, αλλά και κάποιες ιδιωτικές» . Το 1606 με θέσπισμα του Γενικού Προνοητού Φ. Πασκουαλίγκο η Κεφαλληνία υποχρεούτο να εξοπλίζει κατά πενταετία τρεις γαλέρες .
Ο θαλασσοπόρος Ιωάννης Απόστολος Φωκάς Βαλεριάνος γνωστός ως Juan de Fuca επιλέχθηκε από τον Φίλιππο Β΄, να πλοηγήσει την ναυαρχίδα «Reale» στην οποία επέβαινε ο 27χρονος τότε αδελφός του, o Don Juan και ως εκ τούτου μπορεί να συμπεριληφθεί στους Επτανήσιους που συμμετείχαν στην ναυμαχία.
Μαρκαντόνιος Τζιμάρας . Δισέγγονος του Νικολάου , γενάρχη του οίκου και γιός του μηχανικού του Κάστρου Αγίου Γεωργίου . Η γαλέρα του «Εσταυρωμένος και δυο δένδρα» είχε ζωγραφιστό σταυρό και πλήρωμα ναυτικούς Κεφαλλήνες .
Ο Ιωάννης Τζιμάρας, γιός του Μάρκου, συμπολεμιστής του στην ναυμαχία, και πρεσβευτής της κοινότητας , έγινε ισόβιος πάτρωνας της Ι.Ν. Σισσίων. Άρα, εμμέσως είχε σχέση και η Ι.Μ. Σισσίων με την ναυμαχία. Η μονή υπήγετο «εις την τάξιν των ανηκόντων πατρωνικώ δικαίω τω δημοσίω» και παρεχωρείτο δια βίου από τον Δόγη ως επί το πλείστον, δια περιβολής (investiture), τόσο σε διαπρεπείς κληρικούς, όσο και σε λαϊκούς, προς δική τους εκμετάλλευση (κάρπωση), λόγω εκδουλεύσεων προς το κράτος. «Κατ΄αίτησίν του, ο τότε Γεν. προνοητής παρεδέχθη ίνα τον διαδεχθή μετά θάνατον ο υιός του Βικέντιος, αλλ’ άγνωστον αν τούτο επραγματοποιήθη» . Σύμφωνα με όσα ακολουθούν δεν πραγματοποιήθηκε. Οι Pignatorri και ο Κωστής Λοβέρδος αναφέρουν πως η γαλέρα κατά την συμπλοκή περικυκλώθηκε από δυο εχθρικά πλοία, πολέμησε και με τα δυο και κατόρθωσε να βυθίσει το ένα –το άλλο το κυρίευσε -. Ενώ βυθιζόταν τραυματίστηκε θανάσιμα ο Μαρκαντόνιο και το πλήρωμα του πλοίου του άρχισε να αποθαρρύνεται. «Τότε ο γιός του Ιωάννης με τόλμη έλαβε το ξίφος του πατέρα του και έσπευσε και ενεψύχωσε όλους. Περιφρονήσαντες τον θάνατον ήραντο νίκη περιφανή και κυριεύσαντες πλοίον εχθρικόν, απήγαγον εις Κέρκυραν όπου ο Μαρκαντώνιος επέθανε από το επικίνδυνον τραύμα. Η Ενετική Γερουσία ευγνωμονούσα επαρεχώρησεν επί τιμαρίω εις τον Ιωάννην την μονή των Σισσίων μετά πάντων των κτημάτων της. Αλλά οι απόγονοί του δεν ηθέλησαν το τοιούτον να ανανεωθεί επ’ ονόματι αυτών, μη επιθυμούντες να είναι κάτοχοι μοναστηριακής περιουσίας» . Επιπλέον ο Ιωάννης Τζιμάρας παρουσιάζεται να έχει σχέση οικονομική με τον άλλο ναυμάχο Χριστόδουλο Κρασσά , αλλά και με άλλους .
Χριστόφορος ή Χριστόδουλος Κρασσάς : Τριηράρχης που διέμενε στο Εξώμπουργκο (Προάστιο) Κάστρου Αγίου Γεωργίου. Το 1563 ήταν πρεσβευτής της Κεφαλλονιάς στην Βενετία και το 1583, πρεσβευτής πάλι, απαντά ως «μεγαλοπρεπής» . Επίσης παρουσιάζεται σε πολλές νομικές πράξεις στην Κεφαλλονιά και μετέχει στον κατάλογο των συναδελφών της Scuola del Santissimo Sacramento στο Κάστρο. Η γαλέρα του «Santa Vergine de Venezia» (Αγία Βιργινία) είχε ακροστόλιο γλυπτή απεικόνιση της Παναγίας και πολέμησε στην αριστερή πτέρυγα στο πλευρό του Agostino Barbarigo ανάμεσα σε άλλες 51 γαλέρες με σημαίες κίτρινες. Το κέρας αυτό έπλεε κοντά στην ακαρνανική ακτή, -όσο το επέτρεπε ο βυθός, γεγονός που γνώριζαν οι πιλότοι που ήταν Έλληνες και ήξεραν πολύ καλά τις ακτές-, για να μην υπάρχει κενό μεταξύ στόλου και ακτής και υπερφαλαγγίσει η πτέρυγα του Μεχμέτ Σιρόκο που ηγείτο του δεξιού εχθρικού. Τελικά η πτέρυγα των χριστιανών υπερίσχυσε.
Γραμματικός του πλοίου του Χ. Κρασσά «Santa Vergine de Venezia» ήταν ο Ζαχαρίας δε Μοντεσάντο . Απαντά και σε νοταριακές πράξεις με τον χαρακτηρισμό μισέρ και χαίρει εκτιμήσεως ως μάρτυρας και εκτιμητής.
Συμμετέχει στην ναυμαχία και ο Ιωάννης Βαπτιστής Μεταξάς . Ως λαϊκός συνυπογράφει την αίτηση διακήρυξης αγιοποίησης του Αγίου Γερασίμου το 1622 μαζί με τον μαθητή του Αγίου και συναγωνιστή του Ιωάννη Τζιμάρα. Απαντά και σε νομικές πράξεις . Οι Pignatorri σημειώνουν για αυτόν χαρακτηριστικά: «Ήταν (ο Τζοβάνι Μπατίστα Μεταξά) ο πρώτος που διακρίθηκε, γνωστός για την αξία του, επικεφαλής 200 συμπατριωτών του στρατευμένων για την πατρίδα τους, πέτυχε τα πιο κολακευτικά και επάξια χειροκροτήματα και την αναγνώριση του βαθμού που του δόθηκε ως κυβερνήτη. Γνωρίζοντας αυτός ότι η δωρεά χρημάτων είναι ωφέλιμη σε καιρό πολέμου, δάνεισε το ποσό των 4.125 reali, ποσό σεβαστό για το Θησαυροφυλάκιο κατ’ αυτήν την εποχή και κατ’ αυτές τις συνθήκες» .
Ο Αθανάσιος από την Κεφαλλονιά (Dalla Zaffalonia) χρησιμοποιείτο από τον Sebastian Venier ως κατάσκοπος πριν από την ναυμαχία. Αιχμαλωτίσθηκε όμως από τον περιβόητο πειρατή Kara Koza, αλλά δραπέτευσε και γύρισε στη γαλέρα του Daniel Barbarigo με την οποία βρέθηκε στην ναυμαχία μαζί με τρία αδέλφια του τα οποία έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας .
Ιωάννης Λούζης . Αναφέρεται από τον Νικ. Τζουγανάτο, άγνωστο όμως από ποια πηγή.
Νικόλαος και Δημήτριος Λούζης αναφέρονται από τους Τσιτσέλη , Pignatorri , Λοβέρδο Κωστή, Χασιώτη, Καιροφύλα . Lusi Dimitri capitano και Lusi Nicolo capitano απαντάμε στα Πρακτικά του Συμβουλίου Κεφαλληνίας του 1593 . Όμως ο Δημήτριος ήταν capitano stradia (στρατεύθηκε στην Δαλματία το 1541 λένε οι Pignatorri). Οι Ενετοί τίμησαν τον Νικόλαο με χρυσή αλυσίδα και βαθμό ιππότη (Cavaliere). Ανήκαν και οι δυο στη «στρατιά» της Κεφαλληνίας πριν και μετά τον πόλεμο . «Όμως ο Δημήτριος Λούζης δεν ήταν ισάξιος του Ιωάννη Τζιμάρα» συμπληρώνουν οι Pignattori.
Σταμάτιος Βολτέρας . O Tσιτσέλης, εκτός από αυτόν , αναφέρει ως τριηράρχη και τον Ευστάθιο, ενώ ο Μανουήλ ανδραγάθησε στην Ναύπακτο το 1572 (;) . Ο Βολτέρας συμμετείχε και στο Συμβούλιο Κεφαλληνίας το 1593 . O Σταμάτιος απαντά ως «ευγενής μισέρ» σε νομικές πράξεις και είχε «εργαστήρι» ο «τιμιώτατος αφέντης μισέρ» στο Κάστρο Αγίου Γεωργίου .
Φωκάδες: «Γαλέρες υπό τους Φωκάδες» αναφέρει πως συμμετείχαν ο Ακαδημαϊκός Αθανασιάδης Νόβας χωρίς να αναγράφει ονόματα . Fuca capitanο ήταν μέλος στο Συμβούλιο Κεφαλληνίας το 1593 .
Αγαπητός Λοβέρδος: Ο Ηλ. Τσιτσέλης αναφέρει, εκτός από τους: Μάρκο Τσιμάρα και τον υιόν του Ιωάννη, Νικόλαο Λούζη, Σταμάτιο Βολτέρρα, Χριστόφορο Κρασσά και άλλους τριηράρχες και πολεμιστές, και τον Αγαπητό Λοβέρδο. Ειδικά για τον Λοβέρδο τις πληροφορίες του αντλεί από περγαμηνή που σωζόταν στους Λοβέρδους Μικελακάτους μέχρι το τέλος του 18ου αι. οπότε και κάηκε . Το 1850 ο στρατηγός Ερρίκος Λοβέρδος είδε στη Ρώμη, στην Santa Maria della Vittoria, σημαία της Μάλτας που σώθηκε όταν «ο Αγαπητός Λοβέρδος, διοικητής ενετικής γαλέρας, Κεφαλλήν, … επανέκτησε θριαμβευτικώς» από τους Αλγερίνους .
Μιχαήλ Πιτζαμάνος ή Βιτσμάνoς, Zuanno Michele Vizzamano: Τον αναφέρουν οι Marino και Nicolo Pignatorre, ο Χασιώτης, ο Καιροφύλας, ο Χιώτης, και ο Αθανασιάδης Νόβας . Αν και Κρητικός τον τοποθετούν ως επικεφαλής της κοινοτικής γαλέρας από την Κεφαλλονιά που έφερε ως ακροστόλιο έναν κυνηγετικό σκύλο . Όμως οι πηγές όλες τον ταξινομούν με τους Κρήτες. Η γαλέρα «Bra(v)o» di Candia με τον Μιχαήλ Vizzamano ανιχνεύεται στο αριστερό κέρας με τον Barbarigo και η «Μοntagna» di Candia με τον Αlessandro Vizzamano στο κέντρο υπό τον Venier .
Γεώργιος, Ιωάννης και Λαυρέντιος Αντύπας: Τους αναφέρουν οι Χασιώτης και Καιροφύλας . Οι Marino και Nicolo Pignatorre σημειώνουν πως πολέμησαν τα μέσα του 17ου αι. στην Κρήτη άρα είναι αδύνατον να συμμετείχαν στην ναυμαχία.
Bίκτωρ Καρύδης: Τον αναφέρει ο Χασιώτης . Οι Marino και Nicolo Pignatorre σημειώνουν για τον capitano πως είχε εξοπλίσει και με συγγενείς του δικό του πλοίο με 90 άτομα πλήρωμα το 1645 σε μάχη όπου υπήρξε θύμα, άρα είναι απίθανο να είχε πολεμήσει στην Ναύπακτο.
Κρατώ επιφύλαξη για ορισμένους ναυμάχους που ανέφερε ο κ. Νίκος Μαραγκάκης σε ομιλία του στις 14 Οκτωβρίου 2013 στο Δημοτικό Θέατρο Αργοστολίου «Ο Κέφαλος». Κι αυτό γιατί ερευνώντας τους βρήκα τον Λέοντα Γολεμή και τον Νιότη Βούρθεψη (που θεωρούνται σίγουροι συμμετέχοντες στην ναυμαχία) να παρουσιάζονται ως εθελοντές στα κάτεργα στις 3 Ιουνίου 1537, πολλά χρόνια ενωρίτερα από το γεγονός . Όσοι έλαβαν μέρος στην ναυμαχία στρατεύθηκαν ή πήγαν ως εθελοντές αρκετά μεταγενέστερα (1569-1571). Αναλυτικά: Λέος Γολεμής: Εθελοντής εκ μέρους του χωρίου Μαυράτα με αμοιβή 250 άσπρα. Νιότης Βούλθεψης: Εθελοντής εκ μέρους των χωρίων Χαρεράτα, Χιονάτα και Ατσουπάδες με αμοιβή 250 άσπρα . «…είμαι ομπληγάδος να δουλεύσω ηστό κάτεργω διά μέρους τους».
Αλίσανδρος Σιμίος: Επιστρατεύθηκε «να υπάγι εις το κάτεργο» και συνέταξε τη διαθήκη του στις 21 Ιουλίου 1570 . Είναι όμως άγνωστο αν επέζησε του θανατικού του 1570. Νικολό Φασουόλ: Σοπρακόμιτος, ιδιοκτήτης γαλέρας. Ο κ. Μαραγκάκης τον αναφέρει ως «πιθανό» συμμετέχοντα. Σταμάτης Βαλάνα (; Βολτέρα) : Σοπρακόμιτος, ιδιοκτήτης γαλέρας, πιθανός συμμετέχων κατά τον κ. Μαραγκάκη. Τόσο τον Φασουόλ, όσο και τον Βαλάνα, τους αναφέρει ο da Molin στην Έκθεσή του και εικάζει η ερευνήτρια της Έκθεσης ότι είναι πιθανοί κάτοχοι γαλερών . Αν όμως συμμετείχαν με γαλέρες θα αναφέρονταν έστω σε κάποιο από τα βενετικά κυρίως αρχεία ή έστω τα παπικά ή τα ισπανικά. Και στα μέχρι στιγμής ερευνηθέντα, τα ονόματα αυτά δεν απαντούν.
Δράκος Αμπατιέλος: Κωπηλάτης στη γαλέρα του Χρ. Κρασσά –ως αναφέρει ο κ. Μαραγκάκης-. Τραυματίστηκε κατά την ναυμαχία και πιθανόν πέθανε. Στις 10 Οκτωβρίου 1571 συνέταξε τη διαθήκη του στο Δραγομέστο με μάρτυρες τους: Τζώρτζη Βολτέρα Ευγενή, -δεν τον αναφέρει ο Τσιτσέλης στους Βολτέρα-, και Αλιβίζη Πετρίτζη.
ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΙ
Στις 31 Μαρτίου του 1570 ο βάϊλος της Κέρκυρας Fransesco Corner ανέφερε πως οι Κερκυραίοι αποφάσισαν με δικά τους έξοδα να εξοπλίσουν πέντε γαλέρες στις οποίες είχαν ήδη καθορισθεί οι κυβερνήτες και τα πληρώματα . Τελικά εξοπλίσθηκαν με μεγάλες θυσίες –λόγω της μεγάλης φτώχειας και της έλλειψης ανδρών- τέσσαρες. Πρώτα εξοπλίσθηκαν δυο από αυτές. Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1570 έγινε η εκλογή των δυο σοπρακόμιτων, του Πέτρου Μπούα και του Χριστόφορου Κοντόκαλη. Και στις 20 Φεβρουαρίου του 1571 επακολούθησε η εκλογή του Γεωργίου Κοκκίνη και του Στυλιανού Χαλικιόπουλου . Τα πρόσωπα αυτά συναντώνται συχνά στις πράξεις της κερκυραϊκής κοινότητας, γεγονός εκ των ουκ άνευ για την επιλογή .
Στις 29 Σεπτεμβρίου 1571 τέσσερες επανδρωμένες γαλέρες με 300 Κερκυραίους , και σημαία με τον Άγιο Σπυρίδωνα προσετέθησαν στον ενωμένο χριστιανικό στόλο που μια μέρα πριν είχε καταφθάσει με τον επικεφαλής του Don Juan Αυστριακό στην Κέρκυρα. Εκτός όμως από αυτές τις γαλέρες οι Κερκυραίοι εξόπλισαν αυθόρμητα και άλλα μικρότερα σκάφη που ήλθαν ως αρωγοί στην ναυμαχία. Σε ένα μάλιστα από αυτά καπετάνιος ήταν κάποιος συμπατριώτης τους ονόματι Πετρόπουλος .
Ο Μarmora ισχυρίζεται πως οι Κερκυραίοι που έλαβαν μέρος ήταν 1.500 χωρίς να αναφέρει την πηγή και χωρίς να κάνει διάκριση μεταξύ οπλιτών και κωπηλατών . Ίσως ο αριθμός αυτός να είναι πραγματικός γιατί, ο Χασιώτης μιλά για στρατολογία τουλάχιστον 300 ατόμων, εκτός από εκείνους που επάνδρωσαν τις βενετικές γαλέρες ως κωπηλάτες . Δέον να ληφθεί υπ’ όψιν ότι οι ανάγκες ήταν πολύ μεγάλες λόγω του θανατικού του προηγούμενου έτους. Οπότε ο Zane το 1570 πήρε 700 κωπηλάτες .
Επίσης για να επανδρωθούν με κωπηλάτες οι αφιχθείσες βενετικές γαλέρες κατά το τελικό διάστημα της προετοιμασίας έγινε αναγκαστική στρατολόγηση 100 επιπλέον Κερκυραίων χωρικών . Ας μην ξεχνάμε πως οι Έλληνες ναυτικοί απετέλεσαν το έμψυχο υλικό τροφοδοσίας στόλων ένθεν κακείθεν (σε όλη την ναυτική κλίμακα, από καπετάνιο μέχρι γαλεώτο-κωπηλάτη), γεγονός που οι πηγές (βενετικές, ισπανικές και τουρκικές) αποσιωπούν. Αν δεν υπήρχαν αυτοί, δεν θα κινούνταν τα πλοία. Αυτό όμως αποτελεί ένα σημαντικό θέμα που χρήζει ξεχωριστής ανάλυσης.
Η γαλέρα του Γεώργιου Κοκκίνη (Giorgio Cochini) ήταν η «San Michele da Venezia» . Ακολούθησε τον Alvaro de Bazan μαρκήσιο Santa Cruz, και αν και ανήκε μαζί με άλλες 29 γαλέρες στην εφεδρεία που έφερε λευκές σημαίες, είχε άμεση και καθοριστική εμπλοκή στην ναυμαχία καθώς εφοδίαζε συνεχώς με πυρομαχικά και πολεμιστές τόσο το αριστερό κέρας όσο και το κέντρο, τη «Reale» ειδικά που μαχόταν με φρενίτιδα, ενώ σε πολλές αμφίβολης νίκης για τους χριστιανούς συμπλοκές, η παρουσία του Santa Cruz ήταν ουσιαστικότατη. Η γαλέρα του Κοκκίνη είχε επιπλέον σημαία κόκκινη με άσπρο σταυρό, ίδια δηλαδή με αυτήν της Capitana της Μάλτας, γεγονός που ξεγέλασε τις ισπανικές γαλέρες που ήταν κοντά. Και όταν η Capitana αιχμαλωτίσθηκε δεν προσέτρεξαν σε βοήθεια γιατί νόμισαν πως ήταν του Κοκκίνη . Τελικά η Capitana ελευθερώθηκε λόγω βοήθειας που της προσέφεραν δυο από τις γαλέρες που την συνόδευαν και ήταν επανδρωμένες με ιππότες της Μάλτας . Ο Κοκκίνης αιχμαλώτισε μετά από σκληρό αγώνα, έδεσε κι έσυρε την γαλέρα του Marin reis , και παράλληλα ήλθε αρωγός και σε άλλες γαλέρες που έχρηζαν βοήθειας .
Ο Χριστόφορος Κοντόκαλης ήταν παρών με την γαλέρα «Christo da Corfu» και στοιχήθηκε με τον Agostino Barbarigo στην αριστερή πτέρυγα που έπαιξε σημαντικό ρόλο καθώς ενεπλάκη προς τα βόρεια, προς την πλευρά της ξηράς, με τον Σιρόκο. Μάλιστα κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει την Capitana της Ρόδου με κυβερνήτη τον Hasan reis και την οδήγησε με όλο το πλήρωμά της στην Κέρκυρα. Όμως το κατόρθωμα αυτό προσπάθησαν πολλοί να το ιδιοποιηθούν. Χαρακτηριστικά για το θέμα αυτό και αφού παραθέτει σχετική βιβλιογραφία η κ. Γιωτοπούλου Σισιλιάνου παρατηρεί: «ο ένας προσπαθούσε να οικειοποιηθεί τις επιτυχίες του άλλου. Είναι λοιπόν φανερό ότι κάτι τέτοιο μπορούσε να συμβεί ευκολότερα σε βάρος εκείνων, όπως ήταν οι Έλληνες, που δεν διέθεταν ιστορικό για να αποθανατίσει τις ανδραγαθίες τους» .
Ο Κοντόκαλης για να έχει εκλεχθεί σοπρακόμιτος, κυβερνούσε κοινοτική γαλέρα. Ήταν εξέχον μέλος καθώς από το 1556 έως το 1595 αναφέρεται συνεχώς στις πράξεις της κερκυραϊκής κοινότητας από μέλος του συμβουλίου, μέχρι esattor della magnifica comunita, proveditor al fondego, capitolare, σύνδικος, σοπρακόμιτος και cavalier . Το ότι η γαλέρα δεν ήταν δική του αλλά την εξόπλισε εγκαταλείποντας την οικογένειά του και την περιουσία του «να ερημωθεί» , συνάγεται και από την αναφορά του προς τον Δόγη όπου ζητεί να του παραχωρηθούν έσοδα από τα ιχθυοτροφεία του Βουθρωτού. Επίσης από την ίδια αναφορά συνάγεται πως ήταν κυβερνήτης σε περισσότερες της μιάς γαλέρες . Άλλωστε σύμφωνα με μαρτυρία του κληρονομικώ δικαιώματι ιδιοκτήτη κειμηλίων του Κοντόκαλη κ. Περικλή Λάσκαρι, γαλέρα που κυβέρνησε ο ναυμάχος ανήκε σε απόγονό του και λεγόταν «Santo Cristoforo» . Προφανώς η οικογένεια Λάσκαρι με την οικογένεια Σαητά – Πιέρη θα πρέπει να ήλθε σε επιγαμία γιατί ο οίκος των Κοντόκαλη εκλείπει καθώς ο συνονόματος εγγονός του πέθανε άκληρος και κληρονόμος του ιππότη Κοντόκαλη εμφανίζεται η Αγγελική Σαητά, μοναχοκόρη του Νικόλαου Σαητά, σύζυγος Αναστασίου Πιέρη .
Ο Στυλιανός Χαλικιόπουλος, ευγενής κι αυτός, είχε τη γαλέρα «L’ Angelo di Corfu» την οποία για χρόνια συντηρούσε με δικά του έξοδα . Τόσο αυτός, όσο και ο Πέτρος Μπούας που είχε τη γαλέρα «L’ Aquilla di Corfu» συντάχθηκαν με την πτέρυγα τη δεξιά με επικεφαλής τον Andrea Doria μαζί με άλλες 49 γαλέρες με πράσινες σημαίες. Το δεξί κέρας έπλεε προς τον νότο με πορεία εξακολουθητική έκκεντρο, ακολουθώντας τον ορκισμένο εχθρό του Ουλούτζ Αλή (Uluc Ali Pasa). Το γεγονός αυτό επέτρεψε στον Ουλούτζ να στραφεί με ταχύτητα και απότομα στο επικίνδυνο χάσμα, να υπερφαλαγγίσει και να συντρίψει το ανυπεράσπιστο άκρο της πτέρυγας του Doria, αλλά και το δεξί άκρο του κέντρου. Μέσα σε φωτιά και μαζί με άλλες γαλέρες κατελήφθη, μετά από ηρωική αντίσταση, κι αυτή του Μπούα ο οποίος είχε το ίδιο τέλος με αυτό του Bragadin στην Κύπρο . Η γαλέρα του οδηγήθηκε στην Ναύπακτο από άλλες μωαμεθανικές που διέφυγαν . Τελικά o Αlvaro de Bazan μαρκήσιος του Santa Cruz με τις γαλέρες της εφεδρείας έσπευσε στο χάσμα αναγκάζοντας τον Ουλούτζ να τραπεί σε φυγή. Όμως, εκτός από το φρικτό τέλος των ανδρών του Πέτρου Μπούα και οι άλλες κορφιάτικες γαλέρες μέτρησαν μεγάλες απώλειες.
Τόσο ο Κοκκίνης, όσο και ο Κοντόκαλης τιμήθηκαν με το παράσημο του Cavalier στις 21 Ιουνίου του 1572 για την προσφορά τους στη Γαληνοτάτη από τον Δόγη Alvise Moncenigo I. Επιπλέον τιμήθηκε και ο νεκρός Πέτρος Μπούας για την συμβολή του στην νίκη. Οι τιμές αποδόθηκαν στο πρόσωπο του αδελφού του.
Ιδιαίτερης μνείας τυγχάνει ο Κερκυραίος Πέτρος Λάντζας κατά το αμέσως προ –αλλά και μετά- της ναυμαχίας διάστημα. Τυχοδιωκτική μορφή συνεργάστηκε με τους κουρσάρους των Ισπανών αντιβασιλέων της Ιταλίας και από το 1568 απέσπασε Άδεια Ελεύθερης Ναυσιπλοΐας αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να κατασκοπεύει τις κινήσεις των μωαμεθανικών πειρατικών -και μη- δυνάμεων στο Ιόνιο, ιδιαίτερα στις περιοχές από Κέρκυρα μέχρι Ναύπακτο. Συμμετείχε σε παράτολμες επιχειρήσεις και λίγο πριν την ναυμαχία με δυο φούστες και μερικά μεταγωγικά πραγματοποίησε αιφνιδιαστική επίθεση στο Δέλβινο από όπου άρπαξε μεγάλο αριθμό αλόγων και τα πήγε στην Κέρκυρα. Σκότωσε τον Τούρκο διοικητή της Παραμυθιάς, έναν μπέη στα Γιάννενα, τον τοπικό βοεβόδα της Πρέβεζας κι αφού λεηλάτησε δεκάδες χωριά στην ενδοχώρα μετέφερε τα τρόφιμα στην λεηλατημένη από τον Ουλούτζ Αλή Κέρκυρα όπου μετετράπη σε τοπικό ήρωα και, αργότερα, καθώς τα συμφέροντά του ήταν ενάντια των Βενετών, στράφηκε και κατά των Κερκυραίων.
Μέσα από έγγραφα αιτήματα προς την βενετική κυβέρνηση πληροφορούμεθα την παρουσία και άλλων Κερκυραίων ήσσονος σημασίας ως προς την ναυτική ιεραρχία. Ένας από αυτούς ήταν ο άνδρας της κόρης κάποιου Γκιόλμα, κυβερνήτη φρεγάτας υπό τις διαταγές του capitano al Golfo Marco Querini. Ο γαμπρός του Γκιόλμα είχε αιχμαλωτιστεί στην ναυμαχία όπου υπηρετούσε ως comito στη γαλέρα του magnifico Vicenzo Maria de Priuli .
Μετά από απόφαση της Βενετικής Γερουσίας, έλαβε μέρος και ο Κορφιάτης Πέτρος Καραβέλλας του ποτέ Δήμου . Με δικά του έξοδα είχε εξοπλίσει φούστα με 20 πάγκους και μάλιστα δεν είχε πληρωθεί άμεσα από την Βενετία, γεγονός που ανέφερε σε αίτημά του προς απόδοση οφειλομένων .
Διάφορες υπηρεσίες προσέφεραν και οι Δομήνικος γιός του ποτέ Πέτρου ως «comito» σε βενετική γαλέρα σε όλες τις φάσεις του Δ΄ Βενετοτουρκικού πολέμου και ο Δήμος Πολίτης μαζί με τα δυο αδέλφια του υπηρέτησαν στη γαλέρα του Πέτρου Μπούα και βρήκαν φρικτό τέλος .
Ένας από τους Κερκυραίους που υπηρετούσαν στην γαλέρα του Μπούα ήταν ο Θεόδωρος Πικέρνης από τους Καλαφατιώνες, ο οποίος αντικατάστησε τον υπόχρεο σε θητεία Αντώνιο Μαύρο από τους Κουναβάδες .
ΖΑΚΥΝΘΙΟΙ
Συνολικά έλαβαν μέρος τέσσαρες γαλέρες και όλες έφεραν σημαία και με τον Άγιο Ιωάννη . Η βενετική είχε κυβερνήτη τον σοπρακόμιτο Αντώνιο Κουτούβαλη , ο ιερέας πατέρας του οποίου ονόματι Κωνσταντίνος, έδρασε κατά την απόβαση του Ιουλίου του 1571 . Οι άλλες τρεις γαλέρες είχαν κυβερνήτες τους Νικόλαο Μονδίνο, Δημήτριο Κομμούτο και Μάρκο Σιγούρο. Οι Διονύσιος Ρώμας, Κ. Καιροφύλας, Ι. Χασιώτης και Π. Χιώτης αναφέρουν επίσης ως κυβερνήτη ιδιόκτητης γαλέρας τον Νικόλαο Φωσκάρδη .
Στη γαλέρα του Μονδίνου «Nostra Signora di Zante» που κατετάχθη στην αριστερή πτέρυγα με τον Barbarigo πολέμησαν πέντε αδελφοί Φωτεινού . Οι τέσσαροι σκοτώθηκαν και ο Αλέξανδρος πληγώθηκε .
Ο κυβερνήτης ιδιοκτήτης Μάρκος Σιγούρος είχε την γαλέρα «Guiditta di Zante» – «Ιουδήθ» . Αυτή έφερε ακροστόλιο μια γοργόνα που διασώζεται σήμερα στο Μουσείο Διονυσίου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων. Μαζί του πολέμησε και ο γιός του Μαρίνος. Η «Ιουδήθ» ανήκε στη δύναμη του κέντρου με επικεφαλής τον Don Juan και τον Venier κι έφερε σημαία κυανή. Η συμπλοκή στο κέντρο καθόρισε και την όλη έκβαση της ναυμαχίας γιατί εκεί συγκρούστηκαν η «Reale» του Don Juan με την «Σουλτάνα» του Μουεζινζαντέ Αλή Πασά (Muezinzade Ali). Η «Σουλτάνα» έγινε αμέσως αντιληπτή από τον Don Juan από τα τρία αναμμένα φανάρια και κατευθύνθηκε προς αυτήν. Γρήγορα όμως η οθωμανική γαλέρα καρφώθηκε στα πλευρά της «Reale». Η μάχη που δόθηκε επάνω στα ενωμένα πλέον καταστρώματα ήταν ορμητική, φρενήρης και αιματοβαμμένη και σε μικρό χρονικό διάστημα κρίθηκε η έκβαση και λόγω του θανάτου του Οθωμανού καπουδάν πασά (Μουεζινζαντέ Αλή).
Επίσης έλαβε μέρος ο Ιωάννης (Zuanne) Μοντσενίγο με δική του γαλέρα. Μαζί του πολέμησε «aventuriero» ο ένας από τους δυο γιούς τού Θωμά Μοντσενίγου, ο Φραγκίσκος. O πατέρας είχε αναλάβει την πολιτοφυλακή στη Ζάκυνθο και ο άλλος γιός του, Αλέξιος Μοντσενίγο πολέμησε στη γαλέρα του Μονδίνου .
Ο Χριστόφορος Μοντσενίγο, ευγενής κι αυτός, γιός του Ιωάννη που υπηρέτησε στη φρουρά της Ζακύνθου, ακολούθησε κι αυτός τους συμπατριώτες του στην ναυμαχία. Προηγουμένως είχε υπηρετήσει ως σημαιοφόρος στο ελαφρύ ιππικό (compania greca) .
Ο Ζακύνθιος Ιωάννης Κοντοκάλης υπηρέτησε κι αυτός άλλοτε ως κυβερνήτης φρεγάτας, άλλοτε ως προμηθευτής τροφίμων για τις ανάγκες του στόλου, άλλοτε ως κατάσκοπος, άλλοτε ως ταχυδρόμος. Οι πληροφορίες αυτές, αν και αχρονολόγητες, δίδονται από τον ίδιο σε αίτημά του προς την βενετική κυβέρνηση το 1585 . Άρα είναι πολύ πιθανή η με κάποιον απαριθμηθέντα τρόπο συμμετοχή του στη ναυμαχία.
Καθοριστική για την έκβαση ήταν η προσφορά του Γεωργίου Μινώτου, Ζακυνθίου, στον οποίο ανέθεσε την αρχηγία, εκγύμναση και πειθαρχία των στρατολογηθέντων για την ναυμαχία Ζακυνθίων στις 22 Ιουνίου 1571 ο προβλεπτής Ζακύνθου Paolo Contarini . Ισάξια προσφορά είναι και αυτή του Άγγελου Σαλβιάτη που το καλοκαίρι ενίσχυσε την άμυνα της Ζακύνθου και διατηρούσε στενές σχέσεις με τους Ισπανούς στη Σικελία .
Καταθέτω το όνομα του Κωνσταντίνου Βλαστού ο οποίος κατά την προ ναυμαχίας πολυήμερη επιδρομή των Αγαρηνών τον Ιούλιο στη Ζάκυνθο απέκρουσε όλες τις λυσσασμένες επιθέσεις τους εναντίον του Κάστρου (Τέρρας) μαζί με τους Κουτούβαλη, Κοκκάλα και αρκετούς άλλους, αναγκάζοντας τον Ουλούτζ να αποχωρήσει .
ΚΥΘΗΡΙΟΙ και ΛΟΙΠΟΙ ΕΠΤΑΝΗΣΙΟΙ
Δυστυχώς στα ερευνηθέντα αρχεία δεν κατέστη δυνατόν να βρω ονόματα Κυθηρίων. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν εξόπλισαν γαλέρα. Όμως συμμετείχαν κι αυτοί ως τσούρμο στις γαλέρες τόσο των χριστιανών, όσο και των μωαμεθανών. Την περίοδο αυτή ο Κυθήριος Αλοΐσιος Κασιμάτης χρησιμοποιήθηκε για τον ανεφοδιασμό του νησιού με στάρι από την Κρήτη μέχρι που βούλιαξε το καράβι του παίρνοντας στο βυθό και αυτόν .
Θεωρείται ότι η πληθώρα των επιδρομών που πραγματοποιήθηκαν στα Κύθηρα δεν απαντά σε κανένα άλλο νησί. Ως εκ τούτου τα Κύθηρα είχαν κατά καιρούς ερημωθεί πληθυσμιακά (τελευταία προ ναυμαχίας τα τέλη Ιουνίου του 1571) . Είναι αξιοσημείωτες οι σωζόμενες αναφορές των κατοίκων τους προς την Γαληνοτάτη, για τις επιδρομές των πειρατών, τις ερημώσεις, τις λεηλασίες και τις αιχμαλωσίες .
Το ίδιο ισχύει και για τους Ιθακησίους. Δεν κατέστη δυνατόν, μέχρι σήμερα, να βρω στοιχεία που να ταυτίζουν συμμετέχοντες με την Ιθάκη. Όμως όλα τα πλοία της Επτανήσου –και της Κρήτης – είχαν επανδρωθεί με ντόπιους νησιώτες.
ΜΝΗΜΕΙΑ – ΧΩΡΟΙ – ΚΤΙΣΜΑΤΑ
KΕΡΚΥΡΑ: ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΙΟΥΣΤΙΝΑΣ
Σε ανάμνηση της νίκης ιδρύθηκε στη Γαρίτσα (Καστράδες) η μονή της Αγίας Ιουστίνας, ανήκε στο Τάγμα των Διατηρητών (Frati Minori Osservanti) και ήταν και νοσοκομείο . Η μονή είχε αξιόλογη βιβλιοθήκη και εκπαιδευτήριο νέων πλουσίων οικογενειών , όμως δεν υπάρχουν στοιχεία λειτουργίας της κατά τον 17ο και 18ο αι. Οι Δημοκρατικοί Γάλλοι στις 27 Απριλίου 1798 δήμευσαν την περιουσία της και ολοσχερώς διαλύθηκε στα χρόνια των Αυτοκρατορικών Γάλλων. Μετά την ίδρυση του Ιονίου Πανεπιστημίου (1824) παρουσιάσθηκε η ανάγκη λειτουργίας σχολών σε βοτανικό κήπο, οπότε παραχωρήθηκε η έκταση όπου η πρώην μονή της Αγίας Ιουστίνας. Μαρτυρείται πως τον χρόνο της παραχώρησης στον κήπο υπήρχαν μόνον λίγα λουλούδια και δυο ερειπωμένα σπίτια. Τελικά ο Βοτανικός Κήπος της Αγίας Ιουστίνας χρησιμοποιήθηκε μόνον για λίγα χρόνια και στα μέσα της δεκαετίας του 1830 μεταφέρθηκε στο κτήμα του Μον Ρεπό .
ΚΕΡΚΥΡΑ: ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΑΝΝΟΥΝΤΣΙΑΤΑ (Ευαγγελίστρια)
Η λατινική εκκλησία Annunziata ανηγέρθη το 1394 εντός του φρουρίου, ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό τής Θεοτόκου και στην Αγία Λουκία και είναι η αρχαιότερη από όλες τις λατινικές εκκλησίες της Κέρκυρας. Στις 9 Ιανουαρίου 1894 εορτάστηκαν τα 500 χρόνια λειτουργίας της. Εντός ήταν θαμμένα λείψανα των στρατιωτών της ναυμαχίας. Η σκεπή της εκκλησίας κατεστράφη από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς τον Σεπτέμβριο του 1943. Παρέμεινε εγκαταλελειμμένη μέχρι το 1953 ότε με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου αποφασίσθηκε η κατεδάφισή της. Σήμερα σώζεται μόνο το κωδωνοστάσιο και ένα τμήμα από το ιερό, τα δε οστά έχουν μεταφερθεί στο καθολικό κοιμητήριο.
ΚΕΡΚΥΡΑ: ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ
Ο ναός San Nicolo dei Vecchi κτίσθηκε τον 14ο αι., βρίσκεται στη συνοικία του Καμπιέλο και υπήρξε ο ναός των Μεγάλων Πρωτοπαπάδων μέχρι το έτος 1712, ενώ με την εγκατάσταση του Σερβικού Στρατού και της Σερβικής Βουλής στην Κέρκυρα στα τέλη του έτους 1916, παραχωρήθηκε στους Σέρβους. Στις 11 Φεβρουαρίου 1776 βαπτίστηκε ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος, Ιωάννης Καποδίστριας. Στο εσωτερικό του διασώζονται εξαιρετικά έργα , αλλά ο εξωτερικός χώρος έχει αλλοιωθεί σημαντικά από ανακαινίσεις. Μάλιστα πριν το 1953 κατεστράφησαν οι πλάκες των παλαιότατων τάφων ανάμεσα στους οποίους και του νεκρού της ναυμαχίας Κεφαλλονίτη σοπρακόμιτου Μάρκου Τζιμάρα .
ΑΡΓΟΣΤΟΛΙ: ΠΛΑΤΕΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ
Εκκλησία η οποία υπήρχε εκεί που σήμερα είναι ο Ι.Ν. των Αρχαγγέλων στο Αργοστόλι κι ονομαζόταν Santa Maria della Vittoria, λανθασμένα εθεωρείτο πως είχε ιδρυθεί «σαν δοξολογία για την μεγάλη νίκη» . Έκειτο προς βορρά του προσεισμικού Ι.Ν. όμως είχε ιδρυθεί σε ανάμνηση της νίκης των ενωμένων Ισπανο-Ενετικών δυνάμεων κατά των Οθωμανών (Τουρκαλβανών) στο Κάστρο Αγίου Γεωργίου Κεφαλληνίας τον Δεκέμβριο του 1500 . Άλλωστε η επιλογή της Santa Maria della Vittoria είναι σαφώς ισπανική καθώς η Παναγία της Νίκης ήταν το σύμβολο της ισπανικής Ανακατάκτησης (Ρεκονκίστα).
Οι Pignatorri και ο Τσιτσέλης κάνουν μνεία για λατινική επιγραφή που σωζόταν στον προσεισμικό ναό των Αρχαγγέλων και υπενθύμιζε πως ο τότε Γενικός Προνοητής Θάλασσας Ανδρέας Κορνέρ «ωκοδόμησε και καλλιμορφώτερον κατέστησε το 1578». Όμως ο Ανδρέας Κορνέρ έδρασε έναν αιώνα μετά και ο Τσιτσέλης διορθώνει την ημερομηνία ως «1678». Επειδή το 1657 «απαντά καταρρέουσα και εγκαταλελειμμένη (ενν. την μονή) των υλικών αυτής κλεπτομένων», για αυτό ο Κορνέρ την ανοικοδόμησε και ενετοίχισε την επιγραφή:
VIRGINI MATRI / INSIGNIS RURCIS AD CURZULARI / REDACTO ANNO SALUTIS MDLXXI VENETORUM RELIGIONE / A TERRAMOTIBUS POSTEA DIRUTUM / ILL. ME ET ECC. ME ANDREAE CORNELII D.M. PROV. GENER. / MARIS PIETAS / AD MELIOREM FORMAM REDIGERE CURAVIT / ANNO MDLXXVIII.
Μετ. Στην παρθένο μητέρα / Για την περιφανή νίκη στους Κουρτζουλάρους / Έτος ανάμνησης 1571 / για τη σωτηρία των ευσεβών Ενετών / Ύστερα από τους φοβερούς σεισμούς / εγώ ο ενδοξότατος και εξοχότατος Ανδρέας Κορνήλιος Γενικός Προβλεπτής Θαλάσσης / μερίμνησα για την καλλίμορφη ανοικοδόμηση / Έτος 1578 .
«…Εις τιμήν της ναυμαχίας εκείνης ιδρύθη η Μονή των Καπουκίνων του Θριάμβου». -Η αναφορά σε «Μονή» πιθανόν να σημαίνει πως εκεί που ήταν ο Ι.Ναός ιδρύθηκε μονή μετά την ναυμαχία-. Η πρόταση αυτή είναι μέρος κειμένου που ακολουθεί πίνακα ζωγραφικό –για τον οποίο θα κάνουμε νύξη εν συνεχεία- και αντιγράφει ο Ηλ. Τσιτσέλης στην εφημερίδα Αι Μούσαι .
Στο προαύλιο της καθολικής μονής ετάφησαν οι νεκροί των πλοίων εκείνων που προσορμίσθηκαν μετά την ναυμαχία στο Αργοστόλι . Το κοιμητήριο αυτό αναφέρει και ο Δήμαρχος Κρανίων (μετέπειτα Αργοστολίου) Σπυρίδων Φωκάς Κοσμετάτος στη Λογοδοσία της Πρώτης Διαχειριστικής Περιόδου Δημαρχίας του (1903-1906) .
Η όλη υπόθεση της ονομασίας του πλατώματος σε Πλατεία Ναυπάκτου ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1904 από τον Ισπανό ευπατρίδη Com Co . Αυτός είχε την πρωτοβουλία της ανέγερσης αναμνηστικής στήλης εκεί όπου ήταν το νεκροταφείο των καθολικών με τους νεκρούς της ναυμαχίας . «Ηγοράσθη το παρά τη πλατεία των Αρχαγγέλων πρώην νεκροταφείο των καθολικών, το οποίο δενδροφυτευθέν και εξωραϊσθέν μετεβλήθη εις κατάφυτον πλατείαν –ήταν ανθώνας-, εν τω μέσω της οποίας ηγέρθη αναθηματική στήλη εις μνήμην των εν τη ναυμαχία της Ναυπάκτου πεσόντων χριστιανών». Λίγο ενωρίτερα μας πληροφορεί πως η πλατεία Ναυπάκτου ανεώχθηκε από τον ίδιο εκεί όπου ήταν προηγουμένως η Santa Maria –από ότι προκύπτει επρόκειτο για πλάτωμα που απλώς έφερε την ονομασία της παλαιότερα ευρισκόμενης στο χώρο καθολικής μονής.
Η στήλη φέρει την εξής επιγραφή: «Τη αιωνία μνήμη των κατά την περιώνυμον Ναυμαχίαν της Ναυπάκτου 1571 ηρωικώς υπέρ του χριστιανισμού και της ελευθερίας αγωνισαμένων και πεσόντων οι Κεφαλλήνες ιδρύσαντο εν έτει 1906» . Πάροδοι που οδηγούσαν στην πλατεία Ναυπάκτου ήταν οι «Μαδρίτης» και «Ενετίας» .
ΖΑΚΥΝΘΟΣ: ΣΤΗΛΗ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ
Στο κέντρο της πόλης, στην πλατεία Σολωμού, υπάρχει μαρμάρινη στήλη προς τιμή των πεσόντων στην ναυμαχία.
ΤΕΛΟΣ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ